Poznański Franciszek Ksawery (1820–1889), lekarz higienista, epidemiolog wileński i petersburski. Ur. w Wilnie, był synem Franciszka, właściciela hotelu i winiarni w Wilnie, w domu tzw. potrybunalskim.

P. pobierał nauki początkowe w Wilnie i tam studiował w Akademii Medyko-Chirurgicznej; w r. 1842 uzyskał stopień lekarza I klasy. Prowadził praktykę lekarską w Wilnie, będąc jednocześnie lekarzem miejskim. W l. 1847–9 był ordynatorem w Szpitalu Św. Jakuba. Podczas epidemii cholery w Wilnie w r. 1848 zauważył u chorych w więzieniu, że «osoby dotknięte cholerą mają krew gęstą, czarną, a puls u nich spada do 40-u lub nawet niższej liczby uderzeń na minute». Na tej podstawie ustalił terapię, podobno skuteczną. Za sprawą dyrektora departamentu lekarskiego Wacława Pelikana P. został wezwany do Petersburga dla poczynienia obserwacji tej choroby w miejscowym regimencie gwardii cesarskiej. P. przeniósł się do Petersburga dla dalszych badań nad cholerą. W pracy De la nature, du traitement et des préservatifs du choléra (Pet. 1856, Paris 1857) głosił pogląd, że cholera jest wynikiem zmian ciśnienia atmosferycznego i ilustrował to wykresem ciśnienia w Petersburgu w l. 1830–53. Równocześnie aż do r. 1868 był lekarzem naczelnym schroniska Cesarskiego Tow. Dobroczynności w Petersburgu. Wg Bielińskiego w r. 1857 doktoryzował się w Petersburgu i rozprawę będącą drugim wydaniem poprzedniej pracy, opatrzoną nowymi tablicami, ogłosił w Paryżu w r. 1857. Podpisał się na niej jako doktor medycyny Akademii w Wilnie.

P. wyjeżdżał za granicę w celach naukowych. W r. 1857 przedstawił w paryskiej Akademii Nauk swoje spostrzeżenia dotyczące cholery, ogłoszone w „Comptes rendus de l’Académie des Sciences” (rok niewiadomy) oraz w paryskiej Akademii Lekarskiej przyrząd własnego pomysłu, odznaczający się prostotą konstrukcji i wielką czułością, nazwany sfigmometrem, służący do badania tętna, niewyczuwalnego zwykłymi metodami. Przy jego pomocy P. rozpoznawał cholerę na podstawie zwolnienia tętna nawet u osób, które nie miały jeszcze żadnych dolegliwości. Akademia odniosła się z uznaniem do tego przyrządu, o czym doniósł w artykule Le sphigmomètre. Observation sur le ralentissement du pouls, dans la période d’imminence du choléra („L’Année scientifique et industrielle” 1858). Przyrząd ten został następnie ulepszony i zmniejszony do wielkości termometru kieszonkowego. Prace z higieny i epidemiologii P. ogłaszał m. in. w „La France médicale” i „Scientific American”. Oddzielnie ogłosił Diagnostic et traitement du choléra (Paris 1867). Referat o leczeniu cholery kwasem cyjanowodorowym czytał w r. 1867 na posiedzeniu paryskiej Akademii Lekarskuej („Archives Générales de Médecine” 1868), działanie skuteczne kwasu potwierdził w doświadczeniach czynionych następnie wspólnie z członkami Akademii. Dalsze jego prace to De l’impaludisme par le docteur Duboué (Paris 1868), L’industrie, l’hygiène et le choix des professions. Mémoire lu à l’Académie Impériale de Médecine (Paris 1868, „La France Médicale”); praca ta bardzo zainteresowała uczonych paryskich, jednakże proponowanego przez P-ego osobnego biura do badań nie urządzono w Paryżu. Poza tym opublikował m. in. Hygiene publique et industrielle oraz L’hygiène et le choix des professions, („Gazette des Hôpitaux” 1868), L’air miasmatique et ses migrations, („Bulletin de l’Académie de Médecine de Paris” 1868), Etudes épidémiologiques. La conférence sanitaire internationale de Constantinople commentée par … (Paris 1869), Sposób lečenija i predupreždenija cholery (Odessa 1871), Sposób odwrócenia i leczenia epidemicznej cholery (W. 1883), gdzie podsumował swoje obserwacje tyczące się epidemii cholery i związku między zwalnianiem tętna a występowaniem choroby, której próbował zapobiegać przyspieszając tętno i rozrzedzając krew.

Jako urzędnik departamentu lekarskiego P. otrzymywał specjalne polecenia w czasie różnych epidemii, przeważnie cholery. Ostatnią taką podróż z polecenia rządu podjął w r. 1884 do Włoch, gdzie panowała cholera. Ogłosił tam przewodnik Diagnosi profilattica e terapeutica del colera epidemico (Napoli 1884), poza tym Epidemičeskaja cholera, ejo predupreždenie i lečenie (Pet. 1885), jako czwarte wydanie po rosyjsku tej pracy. Ogółem opublikował 15 prac. P. miał godność radcy dworu. Był członkiem wielu towarzystw naukowych m. in. Cesarskiego Tow. Ekonomistów Rosyjskich, Cesarskiego Tow. Lekarskiego Wileńskiego, Francuskiego Tow. Meteorologicznego, Tow. Statystycznego w Paryżu, Tow. Lekarskiego «Panteon», Tow. Medycyny Praktycznej w Paryżu. Potem wrócił do kraju, praktyką lekarską prawie już się nie zajmował, ale nadal pracował naukowo. Był zwolennikiem teorii F. Broussaisa (jakoby wszystkie choroby wynikały z «podrażnienia» przewodu pokarmowego) i teorii, wg której uważano kołtun za ogólną chorobę endemiczną. Mieszkał w Wilnie bądź na Podlasiu, gdzie zajmował się własnym gospodarstwem rolnym. Zmarł nagle 11 VI 1889 na stacji Zalesie, wracając z podróży do Wilna. Został pochowany w Wilnie na cmentarzu na Rossie.

Rodziny P. zapewne nie założył, gdyż po jego śmierci historyczna kamienica potrybunalska przeszła w posiadanie bratanka P-ego Andrzeja, ławnika magistratu m. Wilna.

Bieliński, Stan nauk lek., s. 694–6; Konopka S., Polska bibliografia lekarska dziewiętnastego wieku (1801–1900), W. 1980 VIII; Kośmiński, Słown. lekarzów; – „Časopis lekařů českých” R. 28: 1889 s. 684–5; „Gaz. Lek.” R. 24: 1889 nr 32 s. 650; „Kur. Wil.” 1857 s. 591–3; „Nowiny Lek.” R. 1: 1889 nr 8 s. 426; „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 24: 1850 nr 1 s. (314); – Śnieżko A., Cmentarze Wileńskie, Rossa, Wr. 1970 III (mszp. w Materiałach Red. PSB).

Teresa Ostrowska