Rostworowski Franciszek Ksawery h. Nałęcz (1749–1816), sekretarz posła konfederacji barskiej w Dreźnie, członek Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji, sędzia kryminalny w powstaniu kościuszkowskim i sędzia pokoju w Księstwie Warszawskim. Ur. 23 XII, był synem Antoniego Jana (zob.) i Konstancji z Lanckorońskich, bratem Andrzeja (zob.), bratankiem Franciszka Jana (zob.). W źródłach występuje przeważnie jako Ksawery.
Edukacją R-ego zajmował się jego stryj Franciszek. Wg słów Michała Starzeńskiego, «bardzo starannie wychowany przez swego stryja, do głębokiego wykształcenia łączył zasady religijne i moralne; był przy tym miłego charakteru i niesłychanej wesołości». Miał też dobrą «znajomość kraju i języka niemieckiego». Wszystko wskazuje, że to R., nie zaś będący szambelanem Stanisława Augusta jego brat Andrzej (jak bezpodstawnie domyślał się Wacław Zawadzki), był owym «bratankiem», który w charakterze sekretarza i szyfranta towarzyszył stryjowi Franciszkowi – posłowi konfederacji barskiej w Dreźnie (od schyłku r. 1769 do wiosny 1772). Jeśli odpowiada prawdzie informacja M. Starzeńskiego, iż R. był «kamerjunkrem dworu saskiego», to ów tytuł mógł otrzymać właśnie w czasie drezdeńskiej misji stryja – dawnego dworzanina i szambelana Augusta III. Około r. 1774 towarzyszył R. jako «mentor» swemu młodszemu krewniakowi Starzeńskiemu, udającemu się na studia przez Drezno do Lipska. Dzięki listom rekomendacyjnym stryja Franciszka i przy pomocy drezdeńsko-lipskich koneksji R-ego edukacyjna peregrynacja dobrze się udała. W pamięci Starzeńskiego zapisały się też figle, jakie wesoły «mentor» płatał saskim celnikom i oberżystom.
Po śmierci ojca (luty 1775) i matki (luty 1777) odziedziczył R. dobra lesznowolskie i mirowickie w ziemi czerskiej. Brał udział w życiu sejmikowym swej ziemi, w listopadzie 1788 marszałkował elekcyjnemu sejmikowi czerskiemu (wybór kandydatów do podkomorstwa). Nie był widoczny w szerszej działalności publicznej. Jego późniejsze zaangażowania w obozie trzeciomajowym, w powstaniu kościuszkowskim i w napoleońskiej orientacji można łączyć z dawną przyjaźnią stryja Franciszka z Józefem Wybickim oraz z koligacją R-ego z Małachowskimi. Około r. 1785 ożenił się (zeznanie dożywocia z marca 1785) z Izabelą Małachowską, córką nieżyjącego już woj. sieradzkiego Mikołaja (zob.), bratanicą późniejszego marszałka Sejmu Czteroletniego Stanisława (zob.), a siostrą Jana Nepomucena (zob.) i gen. Stanisława (zob.). Ze stryjem żony i ze szwagrami pozostawał R. w bliskich stosunkach.
W maju 1791 znalazł się R. w szeregu pierwszych członków «fundatorów» Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej, w nielicznej rubryce «arbitrów». W czasie powstania już w dn. 27 IV 1794 Rada Zastępcza Tymczasowa (RZT), z udziałem J. Wybickiego, «nominowała osoby Ignacego Zapolskiego i Ksawerego Rostworowskiego», aby towarzyszyli gen. Filipowi Haumanowi w pościgu za uchodzącymi z Warszawy rosyjskimi taborami i artylerią. Zaraz po tej misji cywilno-wojskowej RZT w dn. 8 V na wniosek Wybickiego «przydała» R-ego do składu Deputacji Komisyjnej Porządkowej Ziemi Czerskiej (powołanej 30 IV). A w dn. 17 V został on przez RZT też «przydany» wśród 10 nowych sędziów Sądu Kryminalnego Księstwa Mazowieckiego (z pierwotnego 20-osobowego składu tego Sądu połowa odeszła: jedni się «oddalili», drudzy – jak Jan Nepomucen Małachowski – przeszli na inne stanowiska). Po dokonanej przez Radę Najwyższą Narodową reorganizacji sądów, R. został w dn. 11 VI powołany w skład nowego Sądu Kryminalnego Księstwa Mazowieckiego. Wśród 12 sędziów było teraz jedynie pięciu z dawnych 30 nominatów RZT, a R. został wymieniony w składzie jako pierwszy. W dramatycznych i personalnie bardzo zmiennych losach Sądu Kryminalnego (sądzenie oskarżonych w Warszawie o zdradę, kryzysy związane z egzekucjami majowymi i czerwcowymi samosądami) nie był więc R. postacią efemeryczną. W czasach Księstwa Warszawskiego powrócił do sądownictwa jako sędzia pokoju pow. warszawskiego.
W l. 1807–14 rodzina R-ego była bardzo «napoleońska». Dwóch jego synów (Stanisław i Mikołaj) służyło w pułku szwoleżerów gwardii cesarskiej, trzeci (Antoni Meliton) w armii Księstwa. Kiedy wojska rosyjskie zbliżały się do Warszawy, niemłody już i schorowany R. wraz z rodziną 27 I 1813 wyjechał do Krakowa, aby tam połączyć się z synami szwoleżerami i czekać na wyjaśnienie sytuacji. Losy wojny spowodowały dalszą emigrację do Galicji, gdzie Rostworowscy przebywali u swych krewnych: Morsztynów w Raciechowicach i Małachowskich w Dobrej. Dopiero w marcu 1814 wrócili do Warszawy.
Owdowiały R. pod koniec życia zajmował się staranną edukacją najmłodszego syna. Człowiek kulturalny (zasobna biblioteka) i dość majętny (Lesznowola z Zakrzewem, Mirowice z Lisowem i Lisówkiem, dom w Warszawie przy Nowym Świecie), miał liczne potomstwo i nie pozostawił majątków w dobrym stanie. Starszych synów R-ego uposażyła za swego życia jego kuzynka Helena z Suffczyńskich Chrapowicka (zm. 8 VIII 1832), bezdzietna wdowa po kaszt. mścisławskim Józefie (zob.), a po kądzieli wnuczka Jana Wiktoryna Rostworowskiego (zob.). W ten sposób dobra po Chrapowickim (Pruszyn ze Stokiem Lackim w Siedleckiem) dostały się Stanisławowi, Antoniemu zaś przypadł po Suffczyńskich Milejów w Lubelskiem. Mazowieckie majątki R-ego były przeznaczone dla jego młodszych synów. Zmarł w Warszawie 19 V 1816 i został obok żony pochowany w krużganku tamtejszego kościoła Reformatów.
Z małżeństwa z Izabelą z Małachowskich (ok. 1755 – 19 XII 1803) pozostawił R. czterech synów: Stanisława (zob.), Antoniego Melitona (zob.), Mikołaja (informacja o nim przy bracie Stanisławie) i Jana Nepomucena (zob.), oraz trzy córki: Ewę – żonę Kajetana Sobolewskiego, Annę – żonę gen. Floriana Kobylińskiego (zob.) i Rozalię Tadeę, od r. 1821 w Zgromadzeniu Panien Kanoniczek w Warszawie.
Tablica nagrobna w krużganku warszawskiego kościoła Reformatów; – Niesiecki; Konarski S., Kanoniczki Warszawskie, Paryż 1952; – Rychlikowa I., Ziemiaństwo polskie 1789–1864, W. 1983; Skałkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji, „Pam. Bibl. Kórn.” Z. 2 1930; – Akty powstania Kościuszki, I–III; Księga domowa Leona i Hieronima Kochanowskich, „Przegl. Hist.” T. 20: 1916 s. 194; Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, Wyd. W. Zawadzki, W. 1963 I–II; Starzeński M., Na schyłku dni Rzeczypospolitej, W. 1914; – B. Kórn.: rkp. 937 k. 11; B. Narod.: rkp. III 3268 t. 2; B. PAN w Kr.: rkp. 1783, 8320 (lauda czerskie) k. 486–487; B. Wydz. Prawa i Administracji UW: Anna Rosner, Sędziowie i urzędnicy pokoju w Księstwie Warszawskim (mszp. rozprawy doktorskiej); Mater. Red. PSB: Stefan M. Rostworowski, Genealogia rodu…; – Dokumenty w posiadaniu rodziny.
Emanuel M. Rostworowski