Sobieszczański Franciszek Maksymilian, krypt.: F.M.S., F. M. Sob., F. Max. S. (1814–1878), historyk, varsavianista, publicysta, agent policji carskiej, przewodniczący Komitetu Cenzury. Ur. 13 X w Zadubiu (obecnie Zadębie) w pow. lubelskim (wg niektórych źródeł ur. w Bychawie), był synem Stanisława, ogrodnika w dobrach Karola Scipio del Campo, i Ewy z Kornaszewskich.
W r. 1821 rodzice S-ego przenieśli się do Horochowa na Wołyniu, gdzie ojciec został ogrodnikiem w majątku Jana Tarnowskiego. S. uczył się w miejscowej szkole parafialnej, a następnie w celu zdobycia zawodu ogrodnika, został umieszczony w Krzemieńcu pod opieką Antoniego Andrzejowskiego. W lipcu 1831 wraz z kolegami przekradł się przez granicę do Sandomierza, gdzie wstąpił do korpusu powstańczego gen. Samuela Różyckiego. Oddział, do którego trafił, był źle uzbrojony i złożony z nowicjuszy sztuki wojskowej, stąd zdarzały się liczne dezercje. Również S. opuścił oddział w końcu września 1831 w Pińczowie i zgłosił się do dowódcy rosyjskiego, który zajął miasto. Zapewne nie przyznał się do uczestnictwa w powstaniu, bo nie został uwięziony i w drodze powrotnej w pobliżu Sandomierza nielegalnie przekroczył granicę Galicji. Udał się do Dzikowa, gdzie początkowo pracował jako ogrodnik, ale wkrótce właściciel majątku J. Tarnowski pozwolił mu kształcić się razem ze swym synem. S. nauczył się biegle języka francuskiego i niemieckiego, słabiej angielskiego i włoskiego. Został lektorem Tarnowskiego, a także porządkował bibliotekę w Dzikowie. Uzupełniając księgozbiór, jeździł po Galicji i do Wiednia. W l. 1834–7 przebywał w Krakowie, gdzie za namową księdza Jana Scipiona uczył się drukarstwa w zakładzie Antoniego Z. Helcla, któremu pomagał też w korektach „Kwartalnika Naukowego”.
W r. 1837 wyruszył S. na wędrówkę pieszą przez Wrocław i Drezno do Lipska, przez cztery miesiące pracował tam w drukarni F. Brockhausa. Następnie przez południowe Niemcy i Strasburg do Paryża. Pracował tu w zakładzie «Bourgogne et Martinet» drukującym m.in. polskie książki i czasopisma emigracyjne, uczęszczał na wykłady historyka J. Micheleta w Collège de France i archeologa R. Rochette’a w Académie des Beaux-Arts oraz zwiedzał galerie i muzea. Kontaktował się m.in. z księgarzem Eustachym Januszkiewiczem oraz Karolem Sienkiewiczem, historykiem i bibliotekarzem ks. Adama Czartoryskiego. Wyjeżdżał też do Londynu, gdzie spotykał się m.in. z Krystianem Lachem Szyrmą. Nie znalazłszy tam pracy, powrócił do Paryża, a następnie przez Niemcy dotarł piechotą w końcu sierpnia 1838 do Krakowa. Na podstawie złożonej rozprawy konkursowej Jakie jest najlepsze założenie i utrzymanie drukarni otrzymał obietnicę objęcia kierownictwa Drukarni Uniwersyteckiej w Krakowie. Ksiądz Scipio namówił jednak S-ego na wyjazd do Drezna, w charakterze guwernera Tadeusza Tarnowskiego. W czasie starań o paszport udowodniono S-emu uczestnictwo w powstaniu i fałszywy wpis do ksiąg ludności Krakowa. Władze austriackie odesłały go w r. 1839 jako obcego poddanego do Król. Pol.
S. został osadzony w więzieniu w Kielcach, a następnie w Cytadeli Warszawskiej, gdzie był więziony przez trzy miesiące. Przesłuchiwany przez znanego z okrucieństwa rotmistrza żandarmerii rosyjskiej F. Leichtego oraz przewodniczącego komisji śledczej gen. A. Storożenkę, złożył dokładne relacje o swym udziale w powstaniu i o emigracji polskiej we Francji. W obszernym opracowaniu ujawnił drogi, którymi literatura emigracyjna przedostawała się do Królestwa i rolę, jaką odgrywali w tym zakresie E. Januszkiewicz i F. Brockhaus. Udzielił też wskazówek, jak przeciwdziałać tym przerzutom. Za cenę zwolnienia z więzienia zgodził się na wyjazd do Belgii i Francji pod przybranym nazwiskiem Jana Müllera dla rozpracowania ośrodków emigracyjnych. Wypuszczony z Cytadeli w marcu 1840, wyjechał w maju t.r. do Brukseli, gdzie zaprzyjaźnił się z Joachimem Lelewelem, uzyskując od niego informacje dotyczące stronnictw emigracyjnych i organizowanych przez nie wypraw do Polski. Następnie wyjechał do Paryża, zyskał zaufanie Leonarda Chodźki, występując w roli księgarza-wydawcy, interesującego się z pobudek patriotycznych działalnością emigracji, i zgodę na przejrzenie ogromnych zbiorów Chodźki. Prawdopodobnie ujawnił Chodźce swe prawdziwe nazwisko, tłumacząc używanie pseudonimu obawą skompromitowania się wobec władz rosyjskich. Konrad Zawadzki sugeruje, że «Sobieszczański wyznał Chodźce całą prawdę, ujawnił swoją rolę i poinformował go, w jakim celu i dla kogo nabywa dokumenty»; przypuszczenia te wydają się błędne. Uzyskawszy zgodę Chodźki na odsprzedanie części dokumentów w odpisach, S. porozumiał się z Warszawskim Wydz. Tajnym Kancelarii Namiestnika, pisząc na adres Józefa Müllera (pod tym pseud. krył się F. Leichte) i otrzymał pieniądze na zakup materiałów. Transakcja doszła do skutku; wśród dokumentów znalazły się m.in. akta Komitetu Lelewela i Dwernickiego dotyczące wyprawy sabaudzkiej i wyprawy Józefa Zaliwskiego, Tow. Demokratycznego oraz akta różnych zakładów (dépôts), w których przebywali emigranci polscy we Francji. Henryk Mościcki, który znał materiały przywiezione przez S-ego przed ich spaleniem we wrześniu 1944, w rozmowie z Władysławem Tomkiewiczem stwierdził, że dokumenty te nie przedstawiały dla policji rosyjskiej szczególnej wartości.
Po powrocie do Warszawy S. na polecenie władz rosyjskich opracował szczegółowe sprawozdanie z pertraktacji z Chodźką przy nabywaniu materiałów; sporządził też obszerne omówienie przywiezionych dokumentów, spis i charakterystykę ważniejszych emigrantów oraz bibliografię wydawnictw emigracyjnych. Opracowywał je, mieszkając razem z F. Leichtem. W trakcie pisania w sierpniu 1842 S. zwrócił się do A. Storożenki o urlop, tłumacząc się wyczerpaniem psychicznym. Ukończył swą pracę w końcu r. 1842, lub na początku r. 1843 i otrzymał skromne honorarium – 150 rb. Prosząc o zwrot zabranych mu w śledztwie świadectw potwierdzających praktykę drukarską, zamierzał założyć do spółki ze Stanisławem Strąbskim drukarnię w Warszawie. Do pracy w drukarstwie jednak nie wrócił i przez kilka lat pozostawał bez stałego zajęcia. Uczył w szkole na Lesznie, a także w domach prywatnych (stąd przyjaźń z Maurycym Orgelbrandem i Józefem Ungrem), pisał liczne artykuły do prasy warszawskiej, a w l. 1846–7 był redaktorem popularnego pisma dla ludu „Kmiotek”. Wydaje się, że od r. 1843 S. zaprzestał działalności agenturalnej, ale nie ma wątpliwości, że utrzymywał nadal kontakty z wysokimi przedstawicielami policji rosyjskiej w Warszawie, a zwłaszcza z A. Storożenką i S. Muchanowem dyrektorem Komisji Spraw Wewnętrznych i Oświecenia.
W l. 1846–61 był S. pomocnikiem sekretarza w Bibliotece Głównej Okręgu Naukowego Warszawskiego (późniejsza Bibl. Uniw. Warsz.). Równocześnie ok. r. 1846, dzięki poparciu A. Storożenki, został urzędnikiem Komitetu Cenzury w Warszawie. Pracował tam bardzo sumiennie; jego działania ocenił pozytywnie Muchanow, uznając go za najbardziej pewnego i użytecznego dla rządu rosyjskiego urzędnika. Ok. r. 1850 S. awansował na młodszego, w r. 1854 – na starszego cenzora, a w r. 1861 został p.o. przewodniczącym Komitetu Cenzury. W swej działalności cenzorskiej miał także pozytywne posunięcia. Dzięki jego poparciu otrzymano zezwolenie na druk licznych utworów, które nie miały szans na publikacje. Dzięki wstawiennictwu S-ego uzyskano też zgodę Muchanowa na działalność w Warszawie gospody literacko-artystycznej, skupiającej środowisko literatów, aktorów i dziennikarzy warszawskich. W l. 1861–3 S. był również redaktorem „Dziennika Powszechnego”, reprezentującego stanowisko Aleksandra Wielopolskiego. Za opublikowanie w tym piśmie w październiku 1861 projektu reformy oświaty Wielopolskiego został aresztowany na tydzień, a redakcja „Dziennika” opieczętowana. S. podał się do dymisji z Komitetu Cenzury 29 VIII 1863, gdy powstańczy Rząd Narodowy wydał zarządzenie likwidujące cenzurę. W okresie pracy w cenzurze otrzymał Order św. Stanisława.
W r. 1843 ukazała się drukiem pierwsza praca naukowa S-ego dotycząca dziejów sztuki: Rzut oka na historię malarstwa w Polsce („Dzien. Krajowy” nr 111, 114–15, 121, 125, 127, 131, 134, 138, 141), a w r.n. Rytowanie na drzewie („Bibl. Warsz.” t. 3). Na przełomie l. czterdziestych i pięćdziesiątych opublikował kilka większych prac historycznych o poważnym znaczeniu naukowym. Należą do nich: Wiadomości historyczne o sztukach pięknych w dawnej Polsce (W. 1847–9 I–II, Wyd. 2, W. 1980), ujmujące po raz pierwszy w piśmiennictwie polskim w sposób syntetyczny historię sztuki polskiej; praca ta spotkała się z pozytywną oceną Edwarda Rastawieckiego. Prawie równocześnie ukazało się drugie dzieło Rys historyczno-statystyczny wzrostu i stanu miasta Warszawy od najdawniejszych czasów aż do 1847 r., publikowane w „Bibliotece Warszawskiej”, a następnie wydane w formie książkowej (W. 1848, Wyd. 2, W. 1974); praca S-ego przewyższała wszystko to, co napisano dotychczas o Warszawie i została przychylnie oceniona przez Juliana Bartoszewicza. S. otrzymał za nią, na wniosek namiestnika I. Paskiewicza, nagrodę w wysokości 500 rb. Ważną pracą edytorską S-ego był „Dalszy ciąg kroniki polskiej, zawierającej dzieje od 1587 do 1598” Joachima Bielskiego, której rękopis odnalazł, zaopatrzył przedmową i uwagami (W. 1851). We wrześniu 1851 odbył podróż naukową po gub. radomskiej. Odwiedził m.in. Radom i Kielce oraz kilkanaście innych miast, osad i wsi. Ze swej podróży zdał szczegółowe sprawozdanie, publikowane w „Bibliotece Warszawskiej” (1851 t. 4, 1852 t. 1–2 i wydane w r. 1852 jako książka pt. Wycieczka archeologiczna w niektóre strony guberni radomskiej, dedykowana Muchanowowi), w którym przedstawiał historię i stan obecny tamtejszych miejscowości i ich zabytki architektoniczne, załączając spisy obrazów będących w zbiorach prywatnych, i omówienie np. gatunków marmurów chęcińskich. Jedynym akcentem archeologicznym wyprawy było zabezpieczenie przez S-ego popielnic grobowych, wykopanych przez mieszkańców Nietuliska Dużego. W r. 1852 odbył analogiczną podróż w Opoczyńskie i również ogłosił sprawozdanie: Kilkanaście dni w pow. opoczyńskim, jako przyczynek do podróży archeologicznej po kraju (W. 1853). W r. 1857 opublikował Przewodnik po Warszawie z planem miasta ozdobiony 10 rycinami na stali (W., toż w jęz. francuskim i niemieckim, W. 1857, Wyd. 2, W. 1984). W l. 1857–61 redagował „Kalendarz Obserwatorium Astronomicznego w Warszawie”. Od r. 1854 był członkiem rzeczywistym Cesarskiego Rosyjskiego Geograficznego Tow., a także współpracownikim Cesarskiego Moskiewskiego Tow. Rosyjskiego Starożytności i Historii.
W r. 1859 S. należał do założycieli „Tygodnika Ilustrowanego”; aż do śmierci był członkiem jego komitetu redakcyjnego. W piśmie tym opublikował ok. 350 artykułów z zakresu archeologii, numizmatyki, dziejów sztuki polskiej, varsavianistyki, i innych miast polskich, biografistyki itp. W l. 1859–68 był również członkiem komitetu redakcyjnego „Encyklopedii Powszechnej”, wydawanej przez Samuela Orgelbranda; powierzono mu redagowanie działów: geograficznego, archeologicznego i bibliografii pisarzy polskich. W wydanych 28 tomach encyklopedii zamieścił ponad 3 tys. haseł z różnych dziedzin wiedzy; niektóre z nich świadczyły o wielkiej erudycji autora i zachowały trwałą wartość informacyjną. Przez kilkanaście lat S. redagował „Kalendarz Warszawski Józefa Ungra”, a w l. 1872–7 był redaktorem „Encyklopedii ogólnej wiedzy ludzkiej”. W r. 1872 opublikował Opowiadania o Warszawie, jej przeszłości i pamiątkach miasta („Bibl. Warsz.” t. 3–4), a także Przyczynek mogący się posłużyć do objaśnienia sprawy, tyczącej się wydania Biblii królowej Zofii (tamże t. 3) oraz Historię Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności (w: „Rys historyczno-statystyczny szpitali i innych zakładów dobroczynnych w Królestwie Polskim”, W. 1872 II). W l. siedemdziesiątych publikował też artykuły, głównie na tematy varsavianistyczne, w „Jana Jaworskiego Kalendarzu Polskim”, a w l. 1877–8 cykl artykułów o tej samej tematyce w „Kurierze Warszawskim”. Wincenty Korotyński pisał o S-m: «był to badacz szczegółów, gruntowny, sumienny, beznamiętny». Ludwik Jenike nazwał go «chodzącą encyklopedią w rzeczach archeologii, numizmatyki, monografii miast i kościołów, wreszcie dziejów sztuki w dawnej Polsce». Trzeba dodać, że S. nie miał nawet średniego wykształcenia i że do swych sukcesów naukowych doszedł drogą samokształcenia. O wartości dzieł S-ego świadczą wznowienia w XX w. wszystkich większych jego prac, a także wydanie wyboru publikacji: Dzielnica staromiejska w Warszawie (W. 1914, Oprac. Aleksander Kraushar) oraz Warszawa (W. 1967 I–II, Oprac. Konrad Zawadzki).
W r. 1864 S. nabył drewniany domek przy ul. Wilczej 1695 (nr policyjny 18). Odstąpił go córce w r. 1871. Sytuacja materialna S-ego, niezła w okresie pracy w cenzurze, była w ostatnich latach życia, mimo tak licznych publikacji, bardzo zła. Zmarł 3 VI 1878 w Warszawie i pochowany został na cmentarzu Powązkowskim (kw. 69).
S. był żonaty z Paulina z Popielów, 1. v. Marszycką. Małżeństwo to uległo rozpadowi «z powodu nieszczęśliwego nałogu pijaństwa» żony (jak pisał S. w testamencie). Miał z nią córkę Agnieszkę (1852–1874), żonę Stanisława Milewskiego.
Rękopisy i zgromadzone materiały źródłowe przekazał S. testamentem Bibliotece Ordynacji Zamoyskich, część z nich odkupił Wincenty Korotyński, a część księgozbioru otrzymał Gracjan Unger-Jeżyński.
Rys. F. Tegazzo, ryt. B. Puc, „Tyg. Ilustr.” 1878 nr 128 s. 353; – Nowy Korbut, IX; Bibliogr. historii Pol. XIX w., I, II cz. 2, 3, vol. 1; Bibliogr. Warszawy za l. 1795–1863, toż za l. 1864–1903; Enc. Org.; Encyklopedia Warszawy, W. 1994; Literatura Pol. Enc., II; Słown. Pracowników Książki Pol.; Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1996 IV; Szenic S., Cmentarz Powązkowski, W. 1982 II 273–7 (błędnie podano kw. 14); – Iwaszkiewicz J., Smutna karta z historii czasów paskiewiczowskich, „Przegl. Warsz.” 1922 s. 307–28; tenże, Tajne raporty Franciszka Sobieszczańskiego, tamże 1924 s. 33–47, 177–89; Kieniewicz S., Warszawa w latach 1795–1914, W. 1976; [Korotyński W.] Borzywój, Niezajęte stanowisko, „Tyg. Powsz.” 1878 nr 33; [tenże] K., Franciszek Maksymilian Sobieszczański, „Tyg. Ilustr.” 1878 nr 128; Kozerska H., Warszawska Biblioteka Uniwersytecka w l. 1832–1971, W. 1967; Lipski J. J., Warszawscy „Pustelnicy” i „Bywalscy”, W. 1973 I 120–4 (rys.); Prasa polska w latach 1661–1864, W. 1976; Rogala J., Materiały do biografii Franciszka Maksymiliana Sobieszczańskiego, „Roczn. Warsz.” R. 18: 1985 s. 285–301 (rys., m.in. tekst metryki ur. S-ego i jego testamentu); [Roszkowska W.] Sobieszczańska M., Franciszek Maksymilian Sobieszczański. Epilog życiorysu, tamże R. 24: 1994 s. 197–223 (błędnie podano kw. 45 na Powązkach); Schnaydrowa B., Fragment archiwum Encyklopedii Samuela Orgelbranda w zbiorze autografów Cypriana Walewskiego, „Roczn. Bibl. PAN w Kr.” R. 33: 1988; Sowiński L., Rys dziejów literatury polskiej podług notat A. Zdanowicza oraz innych źródeł opracował i do ostatnich czasów doprowadził…, Wil. 1877 IV 662–4; Wierczyński S., Bibliografia, jej istota, przedmiot i początki, Lw. 1923 s. 36–7; Zawadzki K., Franciszek Maksymilian Sobieszczański, w: Sobieszczański F. M., Warszawa, W. 1967 I 5–23; – Dok. Rządu Narod.; Jenike L., Ze wspomnień, W. [1910] cz. 1 s. 59; Koresp. Namiestników Król. Pol.; Korzeniowski J., Do F.M.S. cenzora warszawskiego, „Dzien. Liter.” 1869 nr 2 s. 32; Łętowski L., Wspomnienia pamiętnikarskie, Wr. 1952; Prasa tajna; [Wójcicki K.W.] K. Wł. W., Franciszek Maksymilian Sobieszczański. Wspomnienie pośmiertne, „Kłosy” 1878 nr 676 s. 375, 378; – „Bibl. Warsz.” 1874 t. 3 nr 7 s. 172; „Biesiada Liter.” 1878 nr 128 s. 374; „Dzien. Pozn.” 1863 nr 199 s. 2; Kalendarz Ungra, 1879 s. 26 (rys. s. 25); „Kron. Rodzinna” 1878 nr 12 s. 384 (w spraw. z pogrzebu podano kw. 69); „Kur. Warsz.” 1878 nr 124 s. 3; „Przegl. Tyg.” 1878 nr 23 s. 260; „Roczn. Urzędowy” 1851 s. 553; toż za l. 1852–63; „Tyg. Ilustr.” 1878 nr 152 s. 328, 1889 nr 354 s. 226, 229; – Arch. Uniw. Warsz.: Tomaszewski A., Franciszek Maksymilian Sobieszczański, jako badacz zabytków architektury w Polsce, (tu relacja H. Mościckiego), sygn. WH–33254 (mszp. pracy magisterskiej); B. Jag.: rkp. 6479/IV, 6532/IV, 7826/IV, 7844/IV; B. Narod.: rkp. 2674, 7277, 7861 II, 8856, 8893; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 17; B. Ossol.: rkp. 12156/III.
Stanisław Konarski