Malinowski Franciszek, pseud. Ludwik, Piotr, Piotr Stary, Skrzyński, Stary, Stasiek, Zagóra, przybrane nazwisko Zagórski Stanisław (1897–1944), działacz komunistyczny. Ur. 8 (lub 10) X we wsi Rogów (gmina Repki, pow. Sokołów Podlaski), był synem Wincentego, fornala, i Rozalii z domu Walendziuk (zm. 1904). Ojciec (ok. 1864 – ok. 1942) był w okresie rewolucji 1905–7 członkiem Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL); organizował strajki robotników rolnych w gub. siedleckiej. Wraz z czworgiem rodzeństwa M. wychowywał się w bardzo trudnych warunkach. Już jako ośmioletni chłopiec pracował jako pastuch, później jako drwal i fornal; do szkoły nie uczęszczał. W l. 1914–8 terminował u miejscowego kowala. W sierpniu 1918 wstąpił wraz z ojcem i młodszym bratem Józefem do nowo utworzonej komórki SDKPiL w Rogowie. W listopadzie t. r., w związku ze strajkiem robotników rolnych w Rogowie, M. został aresztowany na przeciąg dwu tygodni. Na początku 1919 r. działał nadal w miejscowej komórce partyjnej, przekształconej wtedy w komórkę Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP). Za przygotowanie wystąpień pierwszomajowych i opór wobec policji został aresztowany 14 V 1919 w grupie 20 chłopów wraz z ojcem i bratem Józefem. Sąd Okręgowy (SO) w Siedlcach 5 VIII t. r. skazał M-ego i brata jego Józefa na 2 lata ciężkiego więzienia, a ojca na 3 lata. Decyzją Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 3 XII 1919 ojcu zmniejszono wyrok na 2 lata ciężkiego więzienia (został zwolniony w maju 1921), a obu jego synom – na 1,5 roku. Synowie pozostawali w więzieniu w Siedlcach do czasu wkroczenia tam w czasie wojny 1920 r. Armii Czerwonej. M. zaczął wówczas pracować w Komitecie Rewolucyjnym (Rewkomie) pow. sokołowskiego. Wkrótce zgłosił się ochotniczo do Armii Czerwonej i przydzielony został do pracy w kontrwywiadzie sztabu 48 Dyw. Strzelców. W trakcie wycofywania się sztabu stracił z nim kontakt i pozostał w Baranowiczach, zajętych niebawem przez wojsko polskie. Po zawarciu rozejmu ukrywał się.
Od listopada 1922 M. pracował w Centralnej Redakcji KPRP w Warszawie jako pracownik techniczny. Intensywnie się też uczył, nadrabiając brak szkolnego wykształcenia. Dn. 29 VIII 1923 został aresztowany na dworcu Warszawa-Główna z transportem odezw komunistycznych i osadzony w więzieniu mokotowskim. W toku śledztwa dotkliwie go pobito. Wyrokiem SO w Warszawie z 10 VI 1924 skazany został na 1 rok twierdzy z zaliczeniem aresztu. Po zwolnieniu 30 VIII 1924 zaczął pracować w Centralnym Wydziale Rolnym przy Komitecie Centralnym (KC) Komunistycznej Partii Polski (KPP). Na początku 1925 r. przez 3 miesiące był sekretarzem Komitetu Okręgowego (KO) KPP w Lublinie, następnie działał w Zagłębiu Dąbrowskim. Jesienią t. r. został wysłany do szkoły partyjnej KPP do Moskwy. Po roku powrócił do kraju i wznowił pracę w Centralnym Wydziale Rolnym przy KC KPP. Do jesieni 1928 był instruktorem tego wydziału, a następnie jego kierownikiem.
W okresie walk frakcyjnych w partii po maju 1926 opowiadał się po stronie «mniejszości». Uczestniczył aktywnie w akcji propagandowo-przygotowawczej przed Europejskim Kongresem Chłopskim, zwołanym z inicjatywy Międzynarodówki Chłopskiej i obradującym w dn. 27–29 III 1930 w Berlinie. Z ramienia Centralnego Wydziału Rolnego wziął udział w V Zjeździe KPP (16–29 VIII 1930 w Peterhofie w pobliżu Leningradu) jako delegat z głosem doradczym (pseud. Ludwik i Skrzyński). Na zjeździe wygłosił referat pt. Polityka rolna faszyzmu i zadania partii [na wsi] oraz przemówienie końcowe w dyskusji nad referatem. Jesienią 1931 zwolniono go ze stanowiska kierownika Centralnego Wydziału Rolnego. W okresie przygotowań do strajku powszechnego górników w lutym 1932 objął funkcję sekretarza KO KPP Zagłębia Dąbrowskiego, on też kierował strajkiem, który wybuchł 18 II 1932. W nocy z 17 na 18 III t. r. aresztowano go na terenie pow. będzińskiego. Osadzony w więzieniu mysłowickim, przez pewien czas pełnił funkcję starosty komuny więziennej. Za kaucją 400 zł zwolniono go w lipcu 1932. Został wówczas (do października t. r.) sekretarzem KO KPP w Poznaniu. Na początku 1933 r. wszedł w skład kierownictwa KO KPP w Łodzi. Był jednym z organizatorów powszechnego strajku włókniarzy łódzkich w marcu 1933. Po zakończeniu strajku przybył do Katowic, by podjąć działalność jako sekretarz KO KPP Górnego Śląska. Uniemożliwiło mu to zaaresztowanie go zaraz po przyjeździe, a po kilkudniowym pobycie w areszcie stała inwigilacja. Z podobnych przyczyn nie objął kierownictwa warszawskiej organizacji KPP. Wtedy wyjechał w sierpniu 1933 do Moskwy, gdzie do jesieni 1935 studiował w Międzynarodowej Szkole Leninowskiej. W końcu t. r. powrócił do kraju. Do kwietnia 1936 działał w Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, po czym skierowany został do pracy w łódzkim KO KPP.
Niebawem odwołano go do Warszawy, gdzie przedstawiciel KC KPP zakomunikował mu, aby czasowo nie angażował się w konspiracyjną pracę partyjną, gdyż przewiduje się dla niego skierowanie do legalnej działalności politycznej. M. wyjechał w końcu maja 1936 do rodziny w Rogowie. W sierpniu t. r. został aresztowany i osadzony w więzieniu centralnym przy ul. Daniłowiczowskiej. Wznowiono mu sprawę z r. 1932, gdyż wyznaczona przez SO w Sosnowcu na 16 II 1934 rozprawa nie odbyła się wobec niestawienia się oskarżonego na rozprawę. Na rozprawie w Sosnowcu SO 16 XI 1936, wobec braku dowodów, wydał wyrok uniewinniający. Po powrocie do Warszawy M. nie podjął żadnych zadań partyjnych. Nie mogąc znaleźć pracy, pomagał swojej żonie, krawcowej. Aresztowany 22 II 1938 i osadzony w centralnym więzieniu w Warszawie, został zwolniony przed 1 V t. r. Po rozwiązaniu KPP przez Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej uczestniczył w l. 1938–9 w spotkaniach grupy byłych działaczy KPP w Warszawie, z udziałem Zygmunta Balickiego, Edwarda Baranowicza, Alfreda Fiderkiewicza, Juliusza Rydygiera i in. Wystąpił wówczas z projektem wydania odezwy w sprawie reaktywowania Frontu Ludowego. Inni uczestnicy spotkania odrzucili projekt M-ego.
Podczas drugiej wojny światowej pierwsze trzy miesiące M. spędził w Warszawie. Dn. 20 XII 1939 przedostał się wraz z żoną do Białegostoku. Przez miesiąc pracował w miejscowej fabryce pluszu, później był kolejno dyrektorem kina «Aurora» w Wołkowysku, kierownikiem administracji domów mieszkalnych w Białymstoku i wreszcie przewodniczącym Rejonowego Komitetu Wykonawczego Rad Delegatów w tym mieście. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej skierowano go 24 VI 1941 do pracy w lokalnym sztabie wojennym. Opuścił miasto z ostatnią grupą ewakuacyjną, kierując się na wschód. Pod Słonimem cała grupa znalazła się w okrążeniu, z którego M-emu udało się przedrzeć na zachód. Po wielodniowej tułaczce dotarł do Rogowa. W drugiej połowie 1941 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie wstąpił do rewolucyjnej grupy «Proletariusz» i wpłynął na aktywizację grupy. W końcu stycznia 1942 przeszedł z nią do nowo utworzonej Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Od lutego do maja 1942 przyjeżdżał kilkakrotnie jako pełnomocnik KC PPR do okręgu częstochowsko-piotrkowskiego, pomagając miejscowym działaczom w pracach organizacyjnych. Od czerwca t. r. był sekretarzem Komitetu Obwodowego PPR w Krakowie, występując pod pseud. Piotr lub Stary. Niemały był osobisty wkład M-ego w ożywienie działalności PPR w Krakowskiem i Rzeszowskiem. Aresztowany w styczniu 1943 w Krakowie, po torturach przy ul. Pomorskiej i w więzieniu na Montelupich przewieziony został do Oświęcimia, stamtąd zaś 23 X t. r. do Buchenwaldu. Na początku 1944 przebywał w filii obozu buchenwaldzkiego Dora, gdzie pracował przy produkcji pocisków V-l i V-2. Wg nie sprawdzonych wiadomości odgrywał aktywną rolę w obozowym ruchu oporu. Dn. 27 (lub 28) II 1944 został w Dora rozstrzelany przez hitlerowców. Symboliczny grób M-ego znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Od r. 1927 M. ożeniony był z Wincentyną z Kowalskich, córką Stanisława, działacza SDKPiL. W r. 1948 M. został odznaczony pośmiertnie Krzyżem Grunwaldu II kl. W lipcu 1959 jego imieniem nazwano cukrownię w Sokołowie Podlaskim. Malinowscy wzięli na wychowanie córkę zmarłego brata Józefa, Danutę.
Brat Józef (1898 – ok. 1937), ur. w Rogowie, mieszkał tamże w okresie międzywojennym; prowadził gospodarstwo rolne. Na początku lat dwudziestych był członkiem KPRP, a później kolejno Niezależnej Partii Chłopskiej i Zjednoczonej Lewicy Chłopskiej «Samopomoc». W wyborach do Sejmu w r. 1930 kandydował na posła z unieważnionej listy «Jedności Robotniczo-Chłopskiej» w okręgu wyborczym nr 3 (Siedlce–Sokołów–Węgrów).
Mała Enc. Wojsk.; W. Enc. Powsz., (PWN), Suplement; – Feder Z., F. M., w: Opowiemy wam jak walczyli, Kr. 1962 s. 241–59 (rys.); Kowalski J., Trudne lata. Problemy rozwoju polskiego ruchu robotniczego 1929–1935, W. 1966; Ludwińska J. S., F. M. – „Zagóra”, w: Ludzie KPP, W. 1954 s. 19–27 (fot.); Malinowski M., Geneza PPR, W. 1972; – Burda A., Lata walki i nadziei, Kr. 1970; Fiderkiewicz A., Burzliwe lata. Wspomnienia z lat 1928–1939, W. 1963 s. 342, 358–9; tenże, Wojna i ludzie PPR, Wyd. 2, W. 1972 s. 10, 14, 45, 65 (fot.); Listy F. M-ego z Oświęcimia i Buchenwaldu, Oprac. B. Gadomski, „Muzea Walki” T. 6: 1973 s. 221–7 (fot.); Ludwińska J. S., Drogi i ludzie, W. 1969 passim (najpełniejsza charakterystyka M-ego); O ludziach i sprawie. Wspomnienia” działaczy PPR z Krakowskiego, Kr. 1964; V Zjazd Komunistycznej Partii Polski. Sprawozdanie z obrad. Cz. II, Moskwa 1931 s. 3–18, 74–6 (wystąpienia M-ego na Zjeździe – wersja odredagowana); – „Roczniki Dziej. Ruchu Lud.” T. 8: 1966 s. 128, 133; „Tryb. Maz.” 1958 nr 294 (Syzdek B., „Syn buntownika”), 1969 nr 52 (Łukasiuk E., F. M. „Zagóra” – człowiek i komunista); „Z Pola Walki” 1960–1, 1964–5, 1969; – Arch. Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce w W.: Kolekcja ob. 38 k. 318; Centr. Arch. KC PZPR: sygn. 3773 (teczka osobowa M-ego, m. in. autobiografia z 13 I 1941 oraz relacja pisemna żony W. Malinowskiej z 28 III 1949), zespoły: 158/I–5 t. 4 s. 2–24, 121–5, t. 6 s. 130, t. 21 s. 2, 6, 73–4 (ankieta uczestnika V zjazdu KPP), 105/296, 228/23 t. 2 k. 447, 297 (arkusz ewidenc. M-ego), 424/XX/1154 (akta więzienne M-ego), 424/XX/1156 (akta więzienne Wincentego Malinowskiego); Centr. Arch. Min. Spraw. Wewn. w W.: Komisariat Rządu na m. st. Warszawę t. 3 k. 11, t. 11 k. 62, Urząd Wojew. Kielecki t. 6a k. 50, t. 74 k. 297, Urząd Wojew. Lubelski t. 35a k. 7, 120v., 139v., 179, t. 46 k. 200, 762 (dotyczy Józefa Malinowskiego), „Poufny Przegl. Inwigilacyjny” nr 141 poz. 27, nr 182 poz. 67, nr 706 poz. 6; Muz. Hist. Pol. Ruchu Rewol. w W.: Dokumenty i pamiątki po M-m przekazane przez żonę 9 XI 1971; – Informacje Państw. Muz. Oświęcimskiego i żony Wincentyny Malinowskiej.
Bogdan Gadomski