Stawiarski Franciszek Paweł (1805–1888), uczestnik powstania listopadowego, emigrant.
Ur. 27 III w Warszawie, był synem Ignacego Franciszka (zob.) i Barbary z Wierzbickich, bratem Seweryna (zob.).
S. odebrał wraz z rodzeństwem staranne wykształcenie i patriotyczne wychowanie; z rodziną mieszkał w Warszawie, przy ul. Twardej. Po ukończeniu 20 XI 1821 liceum w Warszawie, studiował na Wydz. Prawa Uniw. Warsz. i uzyskał 28 IX 1825 stopień magistra prawa i administracji. Zapewne dzięki wstawiennictwu ojca mianowany został przez Komisję Sprawiedliwości asesorem honorowym przy Sądzie Kryminalnym w Warszawie; później pracował w Tryb. Cywilnym woj. sandomierskiego, a od 18 I 1827 woj. mazowieckiego. W r. 1830 podjął nowe studia na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz. Po wybuchu powstania listopadowego t.r. został dowódcą kompanii Gwardii Honorowej. Walczył w r. 1831 pod Kałuszynem (17 II), Miłosną (18 II), Wawrem (19 II) i Grochowem (25 II). Awansowany tego dnia do stopnia podporucznika w 7. p. ułanów i jednocześnie rozkazem Wodza Naczelnego gen. Michała Radziwiłła odkomenderowany do sztabu 2. Dywizji gen. Franciszka Żymirskiego jako adiutant polowy, po jego śmierci tego dnia w bitwie grochowskiej został adiutantem nowego dowódcy, gen. Antoniego Giełguda. Dn. 31 III walczył pod Dembem Wielkim. Mianowany porucznikiem (5 IV) uczestniczył z 7. p. ułanów w bitwach pod Mińskiem (27 IV) i Rajgrodem (29 V). W czerwcu został szefem 1. kompanii nowo uformowanego 25. pp i wziął udział w wyprawie litewskiej: walczył pod Wilnem (19 VI), a następnie Plemborkiem (5 VII) i Szawlami (8 VII). Dn. 10 VII został odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari, a 12 VII awansowany do stopnia kapitana. W tych dniach odłączył się od korpusu Giełguda i z płk. Michałem Jackowskim oraz kpt. Januszem Czetwertyńskim przeszedł do korpusu gen. Franciszka Rohlanda, gdzie został dowódcą szwadronu kawalerii. Walczył pod Nowym Miastem (14 VII), a następnego dnia wraz z korpusem przeszedł granicę pruską.
Od początku grudnia 1831 przebywał S. w Królewcu, udzielając pomocy żołnierzom polskim. Po otrzymaniu nakazu opuszczenia Prus i paszportu, umożliwiającego przekroczenie granicy Francji, wyjechał z końcem marca 1832 i przez Frankfurt nad Odrą (2 IV) oraz Lipsk (5–17 IV) dotarł do Drezna, gdzie zaangażował się w pomoc dla polskich emigrantów. Jednak na żądanie Rosji został stąd wydalony przez rząd saski pod koniec września 1833. Po krótkim pobycie w Hamburgu przybył 10 XI t.r. do Londynu. Wstąpił do działającego tam Tow. Wzajemnego Oświecenia i nawiązał kontakt z gen. Józefem Dwernickim. Jako jego wysłannik przyjechał z początkiem stycznia 1834 do Portsmouth, by nakłonić do rezygnacji z dalszej podróży i rozpoczęcia starań o azyl polityczny w Anglii i Francji polskich żołnierzy, którzy po klęsce powstania byli internowani w Prusach i wyekspediowani do Ameryki na rosyjskim statku «Marianne». S. uniemożliwił kapitanowi statku wypłynięcie i za zgodą żołnierzy zredagował protest przeciw ich deportacji do Ameryki; przeciwstawiał się jednocześnie planom obozu Adama Jerzego Czartoryskiego wysłania ich do Algieru jako żołnierzy Legii Cudzoziemskiej. Podczas przeprowadzanej kampanii pomocy dla żołnierzy współpracował z przychylnym Polsce posłem do parlamentu brytyjskiego lordem D. C. Stuartem. Dn. 14 II t.r. Polacy ze statku «Marianne» zeszli na ląd i zostali umieszczeni w koszarach w Portsmouth. S. zwrócił się w ich imieniu do rządu brytyjskiego z prośbą o przyznanie im zasiłku (otrzymali go w lipcu t.r.), a także pomagał w znalezieniu mieszkań i pracy. Z tego czasu pochodzi też jego odezwa Manifesto of the Polish nation to Europe [Londyn 1834] oraz artykuły dotyczące spraw polskich, publikowane w wydawanych przez Polaków czasopismach w języku angielskim, m.in. w „The Polish Exile”, „Polonia” i „The Polish Record”.
Dn. 21 IV 1834 zamieszkał S. na stałe w Portsmouth; był faktycznym komendantem powstałego tam w koszarach zakładu polskich emigrantów. Od 10 VI t.r. do 26 VII 1855 pobierał od rządu brytyjskiego zasiłek za stopień porucznika. Dn. 25 VIII 1834 wybrany został na członka Komisji Emigracji Polskiej w Portsmouth. W październiku t.r. zorganizował w koszarach szkołę dla żołnierzy emigrantów; został jej kierownikiem, a także uczył geografii i historii powszechnej. Od 27 XI mieszkał w Portsmouth w koszarach. Na początku r. 1835 akcja Seweryna Dziewickiego i Rocha Rupniewskiego, członków Gminy Londyńskiej Tow. Demokratycznego Polskiego (TDP) doprowadziła do konfliktu mieszkańców zakładu ze S-m, który był przeciwny bliższym kontaktom z Gminą i odrzucał jej społeczny radykalizm. Doszło wówczas do podziałów wśród emigrantów; większość opowiedziała się za działaczami Sekcji Jersey TDP, dając początek najbardziej radykalnemu stronnictwu na emigracji – Gromadom Ludu Polskiego. Dn. 17 III t.r. został S. usunięty z mieszkania w koszarach, a 23 III na posiedzeniu Ogółu Emigracji Polskiej w Portsmouth oskarżono go o sprzeciwianie się «woli Ogółu w połączeniu się z Gminą Londyńską» i wykreślono z listy emigrantów w Anglii. Oburzony S. opuścił posiedzenie z ok. trzydziestoma zwolennikami.
Dn. 15 V 1836 wraz ze swymi stronnikami z Portsmouth wystosował S. list do Konfederacji Narodu Polskiego i do gen. Dwernickiego z zaproszeniem do odwiedzenia miasta (Dwernicki i Jan Ledóchowski odpowiedzieli propozycją przystąpienia sygnatariuszy listu do Konfederacji). W rezultacie S. zebrał trzydzieści podpisów pod aktem Konfederacji i 25 VI t.r. przywiózł je Dwernickiemu do Londynu. W poł. kwietnia 1838 zaproszono S-ego do prac Komitetu Ogółu Emigracji Polskiej. W r. 1840 został prawdopodobnie przez kpt. Anastazego Dunina wciągnięty do spisku bonapartystów, którego celem było zorganizowanie w sierpniu t.r. wyprawy ks. Ludwika Napoleona Bonapartego do Boulogne i zdobycie przez niego tronu Francji; S. spóźnił się jednak na statek i nie wziął udziału w wyprawie. Żarliwym bonapartystą pozostał do końca życia. Na początku r. 1844, wraz z bratem Sewerynem, nakłonił dziesięciu polskich marynarzy z rosyjskiego statku «Irtysz» do zejścia na ląd w Portsmouth; pomógł im w przedostaniu się 15 I 1844 do Londynu i w znalezieniu mieszkań.
Z początkiem Wiosny Ludów 1848 r. oddał się S. pod rozkazy gen. Dwernickiego. Próbował pomóc Polakom zamieszkałym w Portsmouth i Londynie w przedostaniu się do kraju i wzięciu udziału w walkach. Brat Seweryn, który dotarł do Galicji, poinformował go listem z 19 V t.r. o możliwości powierzenia mu w Anglii przedstawicielstwa Rady Narodowej we Lwowie, prosił go też o zorientowanie się w możliwości zakupu 10 tys. sztuk broni; ostatecznie transakcja nie doszła do skutku. S. pozostawał wówczas w bliskich stosunkach z gen. Maciejem Rybińskim, który 7 IX mianował go majorem w projektowanych legionach polsko-słowiańskich we Włoszech; przedsięwzięcia tego również nie zrealizowano. Dn. 17 X 1850 zwrócił się S. do władz brytyjskich z prośbą o naturalizację, którą uzyskał 22 X t.r. Od października do grudnia 1853 próbował wspólnie z bratem Sewerynem po raz kolejny pomóc grupie Polaków w opuszczeniu rosyjskich statków «Aurora» i «Nawaryn», ale tym razem bez powodzenia. Wiosną r.n., w czasie wojny krymskiej, bezskutecznie zabiegał u rządu brytyjskiego o utworzenie legionu polskiego. Był czynnym członkiem Tow. Filozoficznego w Portsmouth i Tow. Bratniej Pomocy w Londynie.
Z końcem lipca 1855 wyjechał S. na stałe do Francji i zamieszkał w Paryżu (od r. 1857 przy ul. l’Epée-de-Bois). Od stycznia 1856 otrzymywał roczną pensję od rządu francuskiego w wysokości 1010 fr. (od stycznia 1864 – 1200 fr.). Dn. 12 XI 1861 podpisał odezwę Komisji Potrzeb Emigracyjnych, której był współzałożycielem; spory wokół niej, zwłaszcza ataki demokratów, spowodowały, że zakończyła działalność już wiosną 1862. T.r. odmówił siostrze, Magdalenie, gdy namawiała go do ubiegania się o amnestię carską, powrót do kraju i starania o zwrot majątku po ojcu. W r. 1863 został członkiem Stow. Podatkowego – Instytucji Czci i Chleba. W tym czasie został mianowany przez Rybińskiego szefem sztabu, a 2 X 1866 awansowany przez niego do stopnia pułkownika; od t.r. otrzymywał z kraju rocznie 1 tys. fr. jako rozliczenie spadku po żonie, zmarłej w r. 1865 w Krakowie na ospę. Dn. 6 XII 1868 został udekorowany przez Napoleona III Krzyżem Legii Honorowej. Dn. 26 IV 1870 ogłosił w „Dzienniku Poznańskim” apel o zbieranie składek na pamiątkowy pierścień dla historyka francuskiego H. Martina, w dowód wdzięczności za wspieranie niepodległościowych aspiracji Polaków; adres z pięciuset podpisami i pierścieniem wręczył Martinowi dopiero w r. 1875. Z rozkazu Rybińskiego przejął 31 VII 1870 tzw. kontrolę WP (wystawianie i potwierdzanie stanów służby polskich emigrantów, potrzebne przy podaniach do rządu francuskiego o przyznanie żołdu).
W czasie wojny francusko-pruskiej 1870 r. bezskutecznie zabiegał S. wraz z Rybińskim o utworzenie legionu polskiego. Nosił się z zamiarem wstąpienia do armii francuskiej i we wrześniu t.r. pisał do siostrzeńca (zarazem szwagra) Bronisława Feliksa Ryxa (zob.): «Już mam dobre chassepot, szable i rewolwer. Udam się na obronę Ivry lub Mont-Vaneau». Po upadku II Cesarstwa, w r. 1871, stracił dotychczasowe zabezpieczenia finansowe i żył odtąd w niedostatku. Od 1 I 1881 otrzymywał od Stow. Podatkowego – Instytucji Czci i Chleba pensję dożywotnią w wysokości 240 fr. rocznie; wspierała go też Fundacja Pelagii Russanowskiej. Był członkiem od 3 III 1882 Rady Instytucji Czci i Chleba, a następnie jej wiceprezesem (od 23 XII r.n.). Po przeprowadzeniu postępowania spadkowego po zmarłej w r. 1884 siostrze Józefie Pelagii Ryxowej przypadły S-emu majątki: Przegalin (pow. radzyński) i Prażmów (pow. czerski). Pieniądze pochodzące z dzierżawy ich części przesyłał mu z kraju B. F. Ryx. W ostatnich tygodniach życia opiekował się S-m przyjaciel i działacz Instytucji Czci i Chleba Władysław Laskowicz. S. zmarł w Paryżu 3 II 1888, został pochowany 6 II na cmentarzu Montparnasse we wspólnej mogile Komitetu Opieki nad Grobami Polskimi. Sprawami spadkowymi i uregulowaniem po zmarłym zobowiązań zajął się jego siostrzeniec Ryx.
S. pozostawił prowadzony od r. 1834 do śmierci Dziennik emigracji polskiej w Portsmouth, pamiętnik liczący 3740 stron, napisany suchym i rzeczowym językiem, a także wspomnienia z politycznej działalności w r. 1834 pt. Przybycie z Prus do Anglii 212u żołnierzy polskich w roku 1834. Pamiętnik wylądowania i ustalenia bytu 212u Polaków w Portsmouth przez pułkownika Franciszka Stawiarskiego. Po r. 1866 przygotował do druku zbiór dokumentów Szczątki Wojska Polskiego w Anglii. Różne pisma tyczące ich przybycia z Prus w roku 1834, ich wylądowania w Portsmouth i ich ostatecznego tamże utrzymania. Ogłoszone przez Franciszka Stawiarskiego pułkownika WP, będący ważnym przyczynkiem do dziejów żołnierzy polskich w Portsmouth i ich działalności politycznej; ostatecznie nie został on opublikowany. Wszystkie te rękopisy przechowywane są w Bibliotece Polskiej w Paryżu.
W zawartym 30 VI 1855 w Portsea koło Portsmouth małżeństwie z siostrzenicą, Heleną Ryxówną (1829–1865), córką Józefy Pelagii ze Stawiarskich (1809–1884) i Aleksandra Ksawerego Ryxa (1803–1863), właściciela Prażmowa oraz sędziego pokoju okręgu czerskiego, S. nie miał dzieci.
Fot. w Muz. Adama Mickiewicza w Paryżu: sygn. 1110; – Bibliogr. historii Pol. XIX w.; – Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; – Gerber, Studenci Uniw. Warsz. (bibliogr.); – Sęczys, Legitymacje Król. Pol.; – Bartkowski J., Spis Polaków zmarłych na emigracji od roku 1831, Oprac. L. Krawiec, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII/VIII; Inskrypcje grobów polskich na cmentarzach w Paryżu. Montparnasse, Oprac. M. Gmurczyk-Wrońska, A. Wroński, przy współpracy A. Biernata, W. 1991; Księga pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis imienny [...] Krzyżem Wojskowym Virtuti Militari ozdobionych, Lw. 1881; – Cygler B., Pułkownik Ludwik Oborski – szermierz wolności (1789–1873), Gd. 1976; Ekielski F., Fundacja Pelagii Russanowskiej, Miejsce Piastowe 1931 s. 116; Jagodziński Z., Anglia wobec sprawy polskiej w okresie Wiosny Ludów 1848–1849, W. 1997; Kaczkowski J., Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim po powstaniach roku 1831 i 1863, W. 1918 s. 330; Kalembka S., Wielka Emigracja. Polskie wychodźstwo polityczne w latach 1831–1862, W. 1971 s. 188–91; Kasparek N., Powstańczy epilog. Żołnierze listopadowi w dniach klęski i internowania 1831–1832, Olsztyn 2002; Kasznik A., Między Francją a Algierią. Z dziejów emigracji polskiej 1832–1856, Wr. 1977; Konarska B., W kręgu Hotelu Lambert. Władysław Zamoyski w latach 1832–1847, Wr. 1971; Marchlewicz K., Polonofil doskonały. Propolska działalność charytatywna i polityczna lorda Dudleya Couttsa Stuarta (1803–1854), P. 2001; Sokołowska S., Młoda Polska. Z dziejów ugrupowań demokratycznych Wielkiej Emigracji, Wr. 1972; Staszel J., Dworek białoprądnicki w relacji pamiętnikarskiej Kazimierza Girtlera (1878–1886), „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 43: 1998; Wencel-Kalembkowa U., Działalność gen. Józefa Dwernickiego na emigracji w latach 1832–1848, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” R. 79: 1978 z. 1; Zieliński L., Emigracja polska w Anglii w latach 1831–1846, Gd. 1964 s. 24, 35, 45; – Aurora i Navaryn statki wojenne rosyjskie w Portsmouth. Notatki majora Seweryna Stawiarskiego, Londyn 1854; Bartkowski J., Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Oprac. E. Sawrymowicz, Kr. 1966; Brock P., Geneza Ludu Polskiego w Anglii. Materiały źródłowe, Londyn 1962 (fot.); Domeyko J., Moje podróże, Wr. 1962 I; Duchińska S., Wspomnienia z 29-cio letniego pożycia z mężem moim 1864–1893, Paryż 1894 s. 165; Golejewski H., Pamiętnik, Oprac. I. Homola, Kr. 1971 II; Jenerał Zamoyski, P. 1914 III; Korespondencja Józefa Bohdana Zaleskiego, Wyd. D. Zaleski, Lw. 1904 V; Listy emigracyjne Joachima Lelewela, Wyd. H. Więckowska, Wr. 1954 IV; Pamiętniki o Komunie Paryskiej, Oprac. K. Wyczańska, W. 1971; Potrykowski J. A., Tułactwo Polaków we Francji, Oprac. A. Owsińska, Kr. 1974; Protokoły Rady Narodowej Centralnej we Lwowie, W. 1996; Stawiarski S., Notatki tyczące się oswobodzenia w Portsmouth kilkunastu Polaków z okrętu rosyjskiego Irtysz i korespondencje rozmaitych osób w tym interesie..., Londyn 1844; – „Demokrata Pol.” 1862 nr z 8 II; „Dzien. Pozn.” 1870 nr 94; „Instytucja Czci i Chleba. Spraw. z czynności Zarządu Instytucji i z obrotu funduszami”, 1863–88; „Wolne Słowo Pol.” R. 2: 1888 nr 11; – B. Czart.: rkp. 5339, 5478 t. 2, rkp. 5522; B. Narod.: rkp. 8806, 8808, 8815, 10117; B. Pol. w Paryżu: rkp. 565 (Spisy i adresy Polaków na emigracji z l. 1834–55), rkp. 586 (Pamiętniki z l. 1831–1887 S-ego), rkp. 587 (papiery osobiste S-ego), rkp. 754 (Koresp. Instytucji Czci i Chleba w sprawie zasiłków i pensji z l. 1830–1920), akc. 3622 (Papiery Krawca z wypisami dokumentów dot. Stawiarskich); Muz. Adama Mickiewicza w Paryżu: rkp. 1110 (papiery osobiste S-ego).
Janusz Pezda