Russyan Franciszek (1788–1861), pułkownik WP, powstaniec r. 1830/31. Ur. 4 IV we wsi Boksze (pow. sejneński), był synem Wincentego i Katarzyny.
W lecie 1807 wstąpił R. do 4. p. jazdy (strzelców konnych), wchodzącego w skład dywizji gen. Józefa Zajączka. Dn. 22 VII t. r. wraz z pułkiem R. wyruszył z Hołynki do Warszawy, a stąd do Warty, miejsca swego stacjonowania. W listopadzie 1807 pułk przeszedł do Kępna, 14 VI 1808 uczestniczył w manewrach jazdy pod Dobrcem. Dn. 14 XII 1808 awansował R. na podporucznika. Na rozkaz Napoleona pułk R-a został przeznaczony do pełnienia służby na terenie Prus, jemu zaś powierzono obowiązki zastępcy członka Rady Gospodarczej pułku – kwatermistrza kpt. Sabina Rudowskiego. Dn. 12 III 1809 wymaszerował R. z pułkiem z Kępna do Głogowa; stanął wraz ze sztabem w Szczecinie, a poszczególne szwadrony w miejscowościach garnizonowych między Głogowem a Kostrzyniem. W maju 1809 część pułku uczestniczyła w działaniach przeciwko pruskiemu oddziałowi partyzanckiemu mjr. F. Schilla, biorąc udział 24 V w składzie grupy gen. J. Candrasa, francuskiego komendanta Pomorza szwedzkiego, w przegranej potyczce pod Damgarten. Po rozbiciu w Stralsundzie oddziału Schilla, pułk ścigał na terenie Królestwa Westfalskiego oddziały ks. F. W. Braunschweig-Öls; dn. 1 IX 1809 przybył do Drezna i wystąpił przed królem Fryderykiem Augustem i jego rodziną, zyskując podziw i pochwałę. R. ze sztabem pułku stanął w Plauen. W marcu 1810 powrócił R. z pułkiem do kraju, umieszczony został we Wschowie. Dn. 6 VII 1810 przeniesiony został do 10. p. huzarów, stacjonującego w dep. płockim, objął w Przasnyszu obowiązki płatnika pułku, a 1 X t.r. otrzymał stopień porucznika. Z końcem 1811 przeszedł R. do Chełmna, w marcu 1812 do Mławy, odbył potem z pułkiem kampanię rosyjską 1812 r. Dn. 11 X t. r. otrzymał Order Kawalerski Legii Honorowej a następnie awans na stopień kapitana. W czasie odwrotu dostał się do niewoli rosyjskiej.
R. powrócił do wojska 13 II 1815 i w stopniu kapitana umieszczony został w formowanym w Brzezinach 2. p. strzelców konnych powstającej armii Król. Pol. Wiosną 1816 wysłany został z grupą oficerów na Wołyń w celu zakupu koni. W l. 1816–19 stał z pułkiem w Piotrkowie i okolicach, w l. 1819–22 w Skierniewicach, w r. 1822/3 w Łowiczu, od jesieni 1823 ponownie w Piotrkowie. Dn. 16 IV 1825 otrzymał nominację na majora z przeniesieniem do 1. p. ułanów stojącego w Lubartowie i okolicy. R. objął komendę 2. dywizjonu, a w r. 1827 przeszedł na stanowisko dowódcy 1. dywizjonu w pułku szwadronów rezerwowych dywizji ułanów. Dn. 24 V 1830 otrzymał Znak Honorowy za 20 lat wzorowej służby oficerskiej.
Po wybuchu powstania na rozkaz Sztabu Głównego pułk R-a przybył 9 XII 1830 na Pragę pod Warszawą i stąd 11 XII wyruszył z dywizjonem do Góry Kalwarii, gdzie miał przystąpić do formowania nowych szwadronów – trzecich dywizjonów pułków 1. i 3. ułanów. Wówczas R. otrzymał stanowisko dowódcy 3. dywizjonu 1. p. ułanów. Ze swym dywizjonem wszedł w skład korpusu gen. Józefa Dwernickiego, dn. 8 II R. opuścił Górę Kalwarię i udał się do Mniszewa. Wraz z innymi dywizjonami ułanów 10 II przekroczył Wisłę i rozpoczął wysyłanie patroli w różnych kierunkach, 13 II dotarł pod Żelechów, w dniu następnym uczestniczył w bitwie pod Stoczkiem. Od gen. Dwernickiego otrzymał zadanie powstrzymania kolumny gen. A. Paszkowa, nadciągającej od Seroczyna. Gdy zorientował się, że przeciwnik po przejściu grobli nie zdążył swojego oddziału rozwinąć do walki, R. poprowadził do natychmiastowej szarży swój dywizjon oraz szwadron 2. p. ułanów, rozbił perejesławskich strzelców konnych i zmusił ich do ucieczki, zdobywając 4 działa. Ranny w czasie walki został odwieziony do Warszawy.
Dn. 18 II awansował R. na podpułkownika. Po wyleczeniu z ran otrzymał 3 IV przeniesienie do 3. p. strzelców konnych, a 13 IV powierzono mu jego dowództwo. Pod komendą R-a pułk «bardzo dobrze służył i tęgo bił się» (Dezydery Chłapowski). R. uczestniczył w działaniach korpusu gen. Jana Umińskiego nad Liwcem, z powodzeniem zaatakował jednym szwadronem jazdę rosyjską w Sokołowie (20/21 IV), a w następną noc w Mokobodach (21/22 IV). Wycofany z oddziałami korpusu w kierunku Warszawy, walczył pod Stanisławowem (27 IV) i Zimnowodą (28 IV). Brał udział w czerwcowej wyprawie przeciwko gen. T. Rüdigerowi w brygadzie gen. Ludwika Bukowskiego. Na skutek karygodnej bezczynności gen. Bukowskiego w czasie walki gen. Karola Turny pod Łysobykami (19 VI) R. stał z pułkiem między Talczynem a Rudą, tracąc niemal na oczach i nie przeciwdziałając, razem z parkiem artyleryjskim kasę pułkową i rzeczy osobiste. W działaniach korpusu gen. Wojciecha Chrzanowskiego wzdłuż szosy brzeskiej przeciwko gen. E. Gołowinowi, R. ze swym pułkiem wchodził w skład 1. brygady gen. Stanisława Gawrońskiego w 1. dyw. jazdy gen. Bonifacego Jagmina. W bitwie pod Mińskiem (14 VII), tworząc straż przednią wojsk polskich, powstrzymywał napór wroga pomimo ostrzału artyleryjskiego, szarżował na czele dwóch szwadronów i rozbił jazdę rosyjską stojącą w osłonie dział. W obozie pod Bolimowem, w czasie spotkania 10 VIII delegacji sejmu z generalicją i wyższymi oficerami, R. mimo spadku zaufania do Naczelnego Wodza gen. Jana Skrzyneckiego, był przeciwny dokonaniu zmiany na tym stanowisku, ręcząc za karność swojego pułku. Otrzymał 8 VIII Krzyż Złoty Virtuti Militari, a 5 IX awans na stopień pułkownika.
W czasie obrony Warszawy (6–7 IX) R. ze swym pułkiem należał do korpusu gen. Umińskiego w składzie brygady gen. Franciszka Czarnomskiego nadal w 1. dywizji gen. Jagmina. Po kapitulacji Warszawy udał się pod Modlin a następnie z całą armią wyruszył przez Płock w dalszy marsz w kierunku granicy pruskiej. Dn. 21 IX odznaczony został Krzyżem Kawalerskim Virtuti Militari. Przed przekroczeniem granicy pruskiej na czele dużej grupy oficerów, R. opowiedział się (29 IX) w Szpetalu Górnym za pozostaniem w kraju. Decyzję tę potwierdził pismem skierowanym do Naczelnego Wodza gen. Macieja Rybińskiego. Przed wejściem wojsk polskich do Prus R. opuścił pułk, przekazując dowództwo nad nim mjr. Janowi Okólskiemu, który jednak wyprowadził pułk do Prus, sam pozostał na terenie woj. płockiego. Dn. 27 X 1831 przybył do Warszawy i złożył ponownie przysięgę homagialną. Osiadł na prowincji i w r. 1833 otrzymał uwolnienie ze służby wojskowej z pensją emerytalną. Nie uczestniczył w życiu publicznym. Zmarł 30 IV 1861 we wsi Celiny (par. Trzebieszów, pow. łukowski).
R. był żonaty z Ludwiką z Kozierowiczów.
Pol. Enc. Szlach., X; Łoza, Legia Honorowa; Uruski, XV; Lista imienna generałów, oficerów wyższych i niższych oraz urzędników wojskowych, tak w służbie będących, jak i dymisjonowanych, Znakiem Honorowym zaszczyconych, W. 1830; Księga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis imienny dowódców i sztabs-oficerów tudzież oficerów, podoficerów i żołnierzy armii polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym „Virtuti Militari” ozdobionych, Lw. 1881; – Albrecht J., Bitwa pod Stoczkiem, „Bellona” R. 4: 1921 z. 6 s. 496–7; Callier E., Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831, P. 1887; Englert A., Kozolubski J., Płoski S., Przewodnik po polach bitew wojny polsko-rosyjskiej w 1830–31 r., W. 1931 s. 64–8; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831, W. 1925 s. 80; tenże, Wojsko Pol., 1807–14; tenże, Wojsko Pol., 1815–30; Jankowski R., Generał Dwernicki – jego życie i działalność, Suwałki 1935 s. 23, 25, 27; Pawłowski B., Dwernicki, P. 1922 s. 21–2; Sokolnicki M., Wojna polsko-rosyjska w roku 1831, P. 1919 s. 142; Tupalski J., Generał Dezydery Chłapowski 1788–1879, W. 1983; – Bartkowski J., Wspomnienia z powstania 1831 roku i pierwszych lat emigracji, Kr. 1966; Barzykowski, Hist. powstania, II; Błędowska z Działyńskich H., Pamiątka przeszłości, W. 1960; Chłapowski D., Pamiętniki, P. 1899 II 30; Diariusz sejmu z r. 1830–1831, Kr. 1912 VI; Jaszowski J., Pamiętnik dowódcy rakietników konnych, W. 1968; [Prądzyński I.], Pamiętniki generała, Kr. 1909 I, IV; Roczniki Wojskowe Królestwa Polskiego 1817–1830 (W.); Rozkazy dzienne Naczelnego Wodza 1815–1831 (W.); Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830–1831 r., W. 1931–5 I–II, IV; – „Dzien. Powsz. Krajowy” 1831 nr 99, 228; „Kur. Warsz.” 1861 nr 110; AGAD: Akty KRW rkp. 478 k. 15; B. PAN w Kr.: rkp. 701 k. 11, rkp. 1194 k. 89, 90, Teki Staszewskiego rkp. 8794 k. 117, rkp. 8797 k. 117; – Kartoteka oficerów WP 1815–1831 Zbigniewa Zacharewicza w Kr.
Zbigniew Zacharewicz