Sokulski Franciszek (1811–1896), inżynier, powstaniec 1830/31 r., emigrant. Ur. 6 I w Łuczyńcach koło Brzeżan w Galicji Wschodniej, pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej, był synem Jana i Marianny ze Zbierzchowskich.
S. uczył się w konwikcie jezuickim w Tarnopolu (1823–5), a następnie w gimnazjum w Brzeżanach. Utrzymywał się z korepetycji. Ukończył dwuletni wstępny kurs filozofii na Uniw. Lwow. i zaczął uczęszczać na Wydz. Prawa tego uniwersytetu. «Zbiegiem wypadków wyrzucony ze środowiska najbliższej rodziny» (B. Nauk. PAU i PAN: J. Sokulski, rkp. 6660), przerwał naukę i ok. r. 1829 został nauczycielem domowym u rodziny Trojackich w Żabnie (pow. tarnobrzeski). W grudniu 1830, po wybuchu powstania w Warszawie, przedostał się do Król. Pol. i został przyjęty do 3. kompanii 3. baonu 20. pp liniowej. Brał udział w bitwach pod Grochowem: (25 II 1831), Liwem (9 IV), Węgrowem (11 IV) i Sokołowem (14 IV). W kwietniu 1831 awansował na podporucznika i został przeniesiony do 25. pp liniowej pod dowództwo gen. Dezyderego Chłapowskiego; wziął udział w wyprawie na Litwę. Chory na febrę, trafił do szpitala we wsi Poszerksznie. Po upadku powstania ukrywał się przed wojskiem rosyjskim w Tauszanach na Żmudzi.
Na wiosnę 1832 przedostał się S. do Prus, a stamtąd do Francji. Skierowany najpierw do Bourges, dokąd przybył w kwietniu t.r., już w listopadzie 1833 znalazł się w dep. Orne. W r. 1835 przeniesiony do Bernay (dep. Eure) pracował w fabryce. W listopadzie t.r. zgłosił akces do Tow. Demokratycznego Polskiego (TDP). Z powodu udziału w zebraniu francuskich republikanów władze nakazały mu opuszczenie Bernay. Wyjechał wówczas do Nîmes, a po uzyskaniu pozwolenia na studia, do Montpellier z zamiarem zapisania się na medycynę. Wkrótce zrezygnował z tego projektu i przeniósł się do szkoły górniczej w St. Etienne. Po ukończeniu dwuletniego kursu udał się do Paryża wezwany przez Centralizację TDP, aby kontynuować studia w Szkole Sztabu (École d’état major). Uczęszczał również na wykłady publiczne z fizyki i chemii. Otrzymał pozwolenie na zamieszkanie w Paryżu, dzięki czemu nie stracił przyznanego mu przez rząd francuski żołdu; również od Centralizacji dostawał zasiłek, co umożliwiało mu utrzymanie się. Należał wówczas do loży wolnomularskiej «La Réunion Intime» (Wielki Wschód Francji) w Belleville pod Paryżem. Po zdaniu egzaminu objął stanowisko konduktora (inżyniera pomocniczego) dróg i mostów w Douai (dep. du Nord), a w r. 1843 przeniósł się do Château-Thierry.
W kwietniu 1846 dostał S. polecenie od działacza TDP, Wojciecha Darasza, udania się na węgierską Słowację z misją pozyskania miejscowych działaczy do planów współpracy polsko-węgierskiej. Zwolnił się z pracy i z paszportem na nazwisko Boquet, zaopatrzony przez TDP w pieniądze, wyjechał z Paryża. Został zatrzymany na granicy sasko-austriackiej, lecz zdołał uciec. Powrócił do dawnej pracy w Château-Thierry, gdzie miał bardzo dobrą opinię. W r. 1848, po wybuchu rewolucji w Poznańskiem i w Galicji, wyruszył ponownie do Polski. Do Lwowa przybył w kwietniu t.r. i włączył się do agitacji za zniesieniem pańszczyzny. Wspólnie z Wiktorem Heltmanem i Eustachym Żurawlewiczem utworzył Komisję Kierowniczą w celu koordynacji działalności demokratów z emigracji. Wraz z Heltmanem i Aleksandrem Krzyżanowskim podpisał oświadczenie opublikowane w sierpniu 1848 w „Gazecie Narodowej” (nr 83), stwierdzające, że demokraci nie planują wywołania zbrojnego powstania w Galicji. S. był współzałożycielem „Dziennika Stanisławowskiego” – organu Centralizacji TDP (ukazywał się dzięki subwencji Eustachego Rylskiego od września do listopada) i jednym z autorów artykułu wstępnego przedstawiającego program tego pisma (1848 nr 1). Z ramienia TDP wszedł w październiku 1848 do Rady Centralnej Narodowej. Do jego obowiązków należała opieka nad przybywającymi do Lwowa emigrantami i kierowanie ich jako instruktorów do Gwardii Narodowej na prowincji. Po upadku działań powstańczych ukrywał się do lutego 1849 m.in. w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Lwowie, po czym przeszedł na Węgry, gdzie wstąpił do Legionu Polskiego, tworzonego przez Józefa Wysockiego. Wszedł w skład jego Komisji Organizacyjnej i 26 V 1849 otrzymał stopień kapitana. Na początku czerwca t.r. pracował w komisji do ułożenia regulaminu, następnie w sztabie, wreszcie powierzono mu dowództwo kompanii saperów. Uczestniczył w bitwach pod Szegedem (3–5 VIII 1849) i Temesvárem (9 VIII t.r.). Po stłumieniu powstania węgierskiego przeszedł wraz z Legionem do Turcji.
Przez jakiś czas S. przebywał w obozie internowanych w Widyniu i Szumli, gdzie w r. 1850 był współzałożycielem sekcji TDP. Jeździł do Stambułu, aby zorganizować wyjazd legionistów do Anglii. Ok. r. 1851 mianowany został przez TDP agentem politycznym na Wschodzie. Otrzymywał drobne kwoty pieniężne z Centralizacji, które jednak nie wystarczały na utrzymanie, dorywczo więc zarabiał jako korespondent dzienników francuskich i amerykańskich, a przez pewien czas był zatrudniony w konsulacie amerykańskim. W l. 1853–4 czynił starania o pozwolenie zorganizowania legionu polskiego walczącego u boku Turcji przeciw Rosji i w tej sprawie próbował bezskutecznie dojść do porozumienia z Michałem Czajkowskim (Sadykiem Paszą) oraz Władysławem Zamoyskim. Po przybyciu do Turcji gen. J. Wysockiego (1854) S. przekazał mu sprawy legionu, a sam wyjechał do Szumli jako przedstawiciel Polaków przy naczelnym dowódcy armii tureckiej (Omarze Paszy). Po fiasku próby utworzenia legionu wycofał się z wojska i przeszedł do pracy przy budowie linii telegraficznych. Został zatrudniony jako inżynier konstruktor. Po zakończeniu budowy pierwszej linii od Stambułu przez Adrianopol (dziś Edirne) do Szumli, w końcu października 1855 rozliczył się z powierzonych sobie pieniędzy, zwracając do kasy biura znaczną sumę. Turcy ujęci taką uczciwością, powierzyli S-emu budowę następnych linii telegraficznych łączących Turcję z Serbią i Albanią. S. zatrudniał wielu Polaków, zyskując sobie popularność wśród emigrantów. W l. 1861–2 należał do tymczasowego komitetu, który zajmował się organizacją pomocy dla emigrantów polskich na Wschodzie.
W r. 1863 Rząd Narodowy mianował S-ego agentem politycznym i powierzył mu tworzenie oddziału zbrojnego złożonego z polskich emigrantów w Turcji. Ochotnicy, których od kwietnia 1863 zebrało się ponad dwustu, zostali przez Turków aresztowani, ale po interwencji Zygmunta Miłkowskiego wypuszczeni i wysiedleni do Rumunii. Oddziału nie udało się utworzyć, zresztą cała akcja była spóźniona. W r. 1865 podjął S. pracę w tureckiej administracji dróg i mostów. Początkowo wyznaczono mu rejon Filipopola (dziś Płowdiw w Bułgarii). W l. 1869–77 pracował jako inżynier dyrektor budowy dróg w wilejatach adrianopolskim i filipopolskim. W listopadzie 1870 miał być (wg raportu J. B. Bałaszewicza) zatrudniony – z polecenia Karola Szulczewskiego – jako agent brytyjski do prowadzenia propagandy w księstwach naddunajskich. W r. 1876 pośredniczył w kontaktach emisariuszy nowej konspiracji krajowej – Konfederacji Narodu Polskiego – z władzami tureckimi, a w czerwcu 1877 świadczył podobne usługi Karolowi Gromanowi, wysłannikowi Koła Lwowskiego. T.r., w związku z nową wojną turecko-rosyjską, poprosił o urlop i poświęcił się całkowicie działalności politycznej. W lutym 1878 otrzymał nominację na agenta utworzonego w kraju Rządu Narodowego (który powstał 25 I 1878, po rozwiązaniu się Rządu Narodowego w Wiedniu utworzonego w r. 1877). Zabiegał o formowanie oddziałów polskich przy armii tureckiej. Na skutek intryg austriackich oraz niechęci Turcji do wykorzystania Polaków w wojnie, sprawa upadła. Po aresztowaniu w Warszawie członków Rządu, agentura S-ego wygasła. Po 23 latach pracy w Turcji starał się bezskutecznie o otrzymanie emerytury. Nie mając żadnych oszczędności, wyjechał w listopadzie 1881 do Galicji. Po krótkim pobycie w Brzeżanach, gdzie zachorował, przyjechał do Lwowa szukając protekcji miejscowych polityków. W rezultacie tych zabiegów otrzymał posadę drogomistrza – konduktora drogowego na trasie Kołomyja–Peczeniżyn. Ze względu na stan zdrowia, w marcu 1891 zrezygnował z tej pracy, przyjął zaproszenie Zygmunta Jaroszyńskiego i zamieszkał w majątku Błudniki pod Haliczem, gdzie zmarł w styczniu (wg J. Sokulskiego, „Legion”), 21 II (wg W. i T. Słabczyńskich) lub w kwietniu 1896.
S. rodziny nie założył.
Pozostawiony przez niego pamiętnik napisany w r. 1893 spłonął w Warszawie w r. 1939 razem ze zbiorami z Biblioteki Raperswilskiej, ale część wspomnień ocalała dzięki odpisowi sporządzonemu wcześniej przez stryjecznego wnuka S-ego, historyka Justyna Sokulskiego (zob.) i zdeponowaniu kopii w Arch. Akt Dawnych m. Krakowa. Fragment dotyczący powstania listopadowego z krótkim życiorysem S-ego opublikował J. Sokulski w r. 1930, całość odpisu opracował i wydał M. Tyrowicz pt.: W kraju i nad Bosforem (Wr. 1951).
Encyklopedia odkryć i wynalazków, W. 1979 s. 471; Hass L., Wolnomularze polscy w kraju i na świecie 1821–1999. Słownik biograficzny, W. 1999; Kunaszowski H., Życiorysy uczestników powstania listopadowego, Lw. 1880; Słabczyński W., Słabczyński T., Słownik podróżników polskich, W. 1992; Słownik biograficzny techników polskich, W. 1997 z. 8 (mylna informacja o synu S-ego); Słown. pionierów techn.; Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol.; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., I; Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; – Bielecki R., Zarys rozproszenia Wielkiej Emigracji we Francji 1831–1837, W. 1986; Fras Z., Demokraci w życiu politycznym Galicji w latach 1848–1873, Wr. 1997; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1950 III cz. 1; Kieniewicz S., Adam Sapieha, W. 1993; Konarska B., Polskie drogi emigracyjne, W. 1986; Kovaćs I., Polacy w węgierskiej Wiośnie Ludów 1848–1849, W. 1999; Kozłowski E., Legion Polski na Węgrzech 1848–1849, W. 1983; Lewak A., Dzieje emigracji polskiej w Turcji 1831–1878, W. 1935; Maciszewski M., Historia gimnazjum tarnopolskiego. Okres I: 1820–1848, Tarnopol 1896 s. 140; Orłowski B., Osiągnięcia inżynierskie Wielkiej Emigracji, W. 1992; tenże, Polacy – budowniczowie pierwszych telegrafów na Bliskim Wschodzie, „Młody Technik” 1974 nr 11 s. 49–53, 56–7; Rawita-Gawroński F., Konfederacja Narodu Polskiego w r. 1876, P.–W. 1920 s. 52–6, 100; Stebelski P., Lwów 1848, „Kwart. Hist.” 1909 s. 356; Widerszal L., Sprawy kaukaskie w polskiej emigracji w l. 1831–1864, W. 1934; Wiszniewski S., Brzeżańczycy przy odbudowie państwa polskiego od 1831 do 1920, Lw. 1938 s. 15; – Bieliński S., Ruszczewski H., Dziennik czynności i wypadków podczas misji generała Wysockiego do Turcji od 11 XII 1853 do 8 II 1855, Oprac. J. Fijałek, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 6: 1960; Brzozowski K., Wspomnienia z Turcji, „Tyg. Ilustr.” 1886 nr 181 s. 394, nr 184 s. 28–9; Czartkowski A., Listy Kornela Ujejskiego do Aleksandra Guttrego z lat 1877–85, „Pam. Liter.” R. 30: 1933 s. 296; Darasz W., Pamiętnik emigranta, Wr. 1953; Sokulski F., Grochów, Liw, Węgrów i wyprawa Chłapowskiego na Litwę – 1831. (Ustęp z niedrukowanego pamiętnika), Oprac. J. Sokulski, „Legion” R. 2: 1930 nr 11–12 s. 22–4, R. 3: 1931 nr 1–2 s. 20–1, nr 3 s. 22–3; Krosnowski, Almanach hist. 1837/38, s. 364; [Miłkowski Z.] Jeż T.T., Od kolebki przez życie, Kr. 1936–7 I–III; tenże, Sylwety emigarcyjne z doby minionej, Lw. 1904 s. 106–14; Mineyko Z., Z tajgi pod Akropol, W. 1971; Potocki A. [Bałaszewicz J. A.], Raporty szpiega, Oprac. R. Gerber, W. 1973 I–II; Wysocki J., Pamiętnik […] z czasów kampanii węgierskiej w 1848 i 1849, Kr. 1888; – „Demokrata Pol.” T. 11: 1848/9 s. 106; „Przegl. Rzeczy Pol.” 1862 nr z 31 VIII s. 39; „Rzeczpospolita Pol.” 1869/70 nr 10 s. 74; „Słowo Pol.” 1903 nr 35; „Wolne Pol. Słowo” 1896 nr 207; – B. Czart. rkp. 5355; B. Nauk. PAN i PAU w Kr.: rkp. 2636 k. 53–56, rkp. 2637 k. 10–13, rkp. 6660 (świadectwo chrztu S-ego), rkp. 6695 (kopia pamiętnika S-ego, mszp.).
Barbara Konarska