Stala Franciszek, pseud.: Gruda, Jasica, Kłos, Kuwaka (1918–1980), oficer Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, działacz Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, zootechnik. Ur. 13 IV w Borkach Nizińskich (pow. mielecki), był synem Jana, rolnika, i Wiktorii z domu Gąsior.
S. uczęszczał do szkoły powszechnej w Borkach Nizińskich i w Mielcu, gdzie w r. 1937 zdał maturę w Państw. Gimnazjum im. S. Konarskiego. W tym okresie należał do Związku Młodzieży Wiejskiej (ZMW) RP «Wici». W l. 1937–9 odbył służbę wojskową w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim, a następnie w Szkole Artylerii Przeciwlotniczej w Trauguttowie koło Brześcia nad Bugiem. W marcu 1939, w szeregach 1. p. artylerii przeciwlotniczej, został skierowany do Kielc.
W kampanii wrześniowej 1939 r. walczył S. w baterii artylerii przeciwlotniczej w składzie 30. DP, został wówczas ciężko ranny. Po leczeniu szpitalnym wrócił w rodzinne strony, gdzie w grudniu 1939 przystąpił, pod pseud. Kuwaka, do działalności konspiracyjnej w Służbie Zwycięstwu Polski. Następnie w ZWZ został dowódcą plutonu specjalnego przy Komendzie Obwodu Mielec i awansował na podporucznika, ze starszeństwem od stycznia 1940. Równocześnie, we wrześniu t.r., wszedł w skład utworzonej przez Władysława Jasińskiego «Jędrusia» Organizacji Orła Białego, potocznie nazywanej – od tytułu jej gazetki konspiracyjnej – «Odwetem», w której prowadził szkolenie w zakresie dywersji i sabotażu, współredagował wspomnianą gazetkę, a po październiku 1940 był szefem kolportażu. Od stycznia 1941 figurował w rejestrze poszukiwanych przez Gestapo w dystrykcie Kraków, dlatego też ukrywał się. W marcu t.r., w związku z przejęciem pisma „Odwet” przez Biuro Informacji i Propagandy (BIP) Okręgu ZWZ Kraków, został szefem inspektoratu propagandy ZWZ w Mielcu, obejmującym powiaty: mielecki, dębicki, tarnobrzeski i niżański. S. w tym okresie bądź bezpośrednio dowodził w akcjach sabotażowo-dywersyjnych przeciw Niemcom, bądź akcje takie inicjował, przygotowywał i nadzorował ich wykonanie. Uczestniczył m.in. w wypadach oddziału «Jędrusiów» w maju 1941 na leśnictwo Szczeka (w lasach rytwiańskich między Staszowem a Połańcem) w celu zdobycia pieniędzy na działalność konspiracyjną, zaś 22 VI t.r. na urząd gminny w Waśniowie (pow. opatowski). T.r. współdziałał także w akcjach dywersyjnych wykonywanych przez oddział ZWZ ppor. Kazimierza Bogacza «Bławata» na terenie pow. tarnobrzeskiego oraz oddział Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW) Wojciecha Lisa «Mściciela» z Toporowa na terenie pow. mieleckiego i dębickiego. W r. 1942, awansowany do stopnia porucznika, współdziałał w akcjach bojowych mieleckiego Kierownictwa Dywersji AK pod dowództwem mjr. Stefana Grossa, pseud. Ret, Stef (po wojnie Korczyńskiego). S. razem z Józefem Bikiem «Brzeziną» byli najbliższymi współpracownikami Jasińskiego, a S. był przewidywany na zastępcę Jasińskiego (11 I 1943 przemawiał na jego pogrzebie w Sulisławicach w pow. sandomierskim). Z oddziałem partyzanckim «Jędrusie» współdziałał również, gdy dowództwo po Jasińskim przejął Józef Wiącek, pseud. Sowa, Szef Józek.
W lutym 1943, pod pseud. Jasica, a następnie Gruda, został S. szefem dywersji Inspektoratu AK Mielec krypt. Mleko. Brał udział m.in. w przygotowaniu akcji rozbicia więzienia w Mielcu (29 III) przez oddział «Jędrusiów» pod dowództwem Wiącka, i przy udziale oddziałów dywersyjnych AK z tarnobrzeskiego i mieleckiego (uwolniono wtedy ponad 130 więźniów). Dn. 26 V t.r. rozpoczął z ramienia AK rozmowy scaleniowe z mielecką Komendą Obwodu BCh, które nie dały wówczas rezultatu. W październiku zorganizował udaną akcję na oddział policji niemieckiej skoszarowany we Wrzawach (pow. tarnobrzeski), której bezpośrednim wykonawcą był oddział dywersyjny AK dowodzony przez Mikołaja Turczyna «Tygrysa» z Pniowa nad Sanem. Od maja do sierpnia 1944 był S. oficerem sztabu Podokręgu AK Rzeszów. W ciągu t.r. kierował akcjami dywersji kolejowej w trójkącie: Dęba–Sandomierz–Przeworsk. Współdziałał też z oddziałem dywersyjnym NOW z pow. niżańskiego dowodzonym przez Bolesława Usowa, pseud. Konar, z którym w maju t.r. dokonał akcji na zakłady drzewne w Lipie pod Zaklikowem. W tym samym miesiącu zaangażowany był w przygotowanie akcji odbicia z więzienia na Montelupich w Krakowie płk. Józefa Spychalskiego «Lutego». W sierpniu brał udział w akcji zbrojnej AK «Burza» – najpierw na terenie Inspektoratu Przemyśl, a następnie Rzeszów – w charakterze zastępcy dowódcy oddziału szkoleniowego (krypt. Kółko), kpt. Józefa Lutaka, pseud. Dyzma. Po wkroczeniu na te tereny armii radzieckiej został przeniesiony do dywersji w Okręgu AK Kraków, do oddziału partyzanckiego «Skała», ale z powodu choroby nie podjął już w nim działalności. W AK pozostał do końca wojny.
W 1. poł. października 1945 ujawnił się S. w Krakowie (pod pseud. Kłos), przed Komisją Rejestracyjną BCh przy Dowództwie Okręgu Wojskowego (DOW) Kraków jako kapitan BCh i oficer Komendy Obwodu Mielec, by uchronić się w ten sposób przed powszechnymi wówczas represjami wobec żołnierzy AK. Jednak już w następnym miesiącu został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa (UB). Po rychłym zwolnieniu podjął pracę w Mielcu jako przewodniczący zarządu najpierw Pow. Spółdzielni Rolniczo-Handlowej, a od r. 1947 Okręgowej Spółdzielni Obrotu Zwierzętami Rzeźnymi. W r. 1949 został dyrektorem handlowym Ekspozytury Okręgowej Centrali Mięsnej w Rzeszowie. Równocześnie działał w Stronnictwie Ludowym; był członkiem Zarządu Powiatowego ZMW RP «Wici» w Mielcu, potem członkiem Pow. Komitetu Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL) w tym mieście. Dn. 15 V 1950 został przez rzeszowski UB powtórnie aresztowany. Zarzucono mu gromadzenie «wiadomości stanowiących tajemnicę państwową o życiu gospodarczym i politycznym na terenie powiatu mieleckiego i o produkcji Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego Nr 1 w Mielcu» na zlecenie Bika, wówczas działacza organizacji «Wolność i Niepodległość» i szwagra S-i. Wojskowy Sąd Rejonowy w Rzeszowie 14 XII t.r. skazał S-ę (z art. dekretu z dn. 13 VI 1946) na siedem lat więzienia, dwa lata pozbawienia praw obywatelskich i przepadek całego mienia. Wyrok ten został 10 IV 1951 zatwierdzony przez Najwyższy Sąd Wojskowy (NSW). S. więziony był w Rawiczu do 28 IV 1955, kiedy to uzyskał zwolnienie na mocy postanowienia Zgromadzenia Sędziów NSW z 20 IV t.r., które uchyliło wyrok i umorzyło postępowanie karne przeciw S-i z braku dowodów winy.
Po wyjściu na wolność S. podjął pracę w Okręgowym Przedsiębiorstwie Obrotu Zwierzętami Rzeźnymi w Rzeszowie, w którym – z dwuletnią przerwą w l. 1957–9, kiedy to zatrudniony był w Woj. Związku Gminnych Spółdzielni «Samopomoc Chłopska» – pracował do r. 1966. W l. 1957–63 studiował (w trybie zaocznym) w Wyższej Szkole Rolniczej w Lublinie, studia ukończył z tytułem magistra inżyniera zootechnika. W l. 1966–72 był zastępcą dyrektora Woj. Zjednoczenia Państwowych Gospodarstw Rolnych (PGR) w Rzeszowie, zaś w l. 1972–4 dyrektorem PGR w Dąbrowicy w gminie Kuryłówka (pow. leżajski). Równocześnie pełnił funkcje prezesa Miejskiego Komitetu ZSL oraz wiceprzewodniczącego Miejskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu w Rzeszowie, a także (od r. 1970) członka Woj. Komisji Związków Zawodowych. Dn. 1 V 1974 przeszedł do pracy w Woj. Komitecie ZSL w Rzeszowie, w którym został członkiem Prezydium oraz zastępcą, a następnie kierownikiem Wydz. Rolnictwa i Gospodarki Żywieniowej. Dn. 31 V 1979 odszedł na emeryturę. Zmarł 5 VI 1980 w Rzeszowie i tam został pochowany. Był odznaczony m.in. Krzyżem Partyzanckim (1959) i Złotym Krzyżem Zasługi (1970).
W małżeństwie (kwiecień 1943) ze Stefanią Bik (1915–1998) miał S. syna Jana, który zmarł w dzieciństwie, i córkę Annę (ur. 14 XI 1945), zamężną Bielenda, nauczycielkę gimnazjalną.
Gruszczyński W., Odwet – Jędrusie. Próba monografii, Staszów 1995; – Dąbrowski E., Szlakiem „Jędrusiów”, W. 1976; Mazur G., Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939–1945, W. 1987; Mielec. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, Red. F. Kiryk, Mielec 1994 III; – „Tyg. Powsz.” 1981 nr 6; – Arch. Zakł. Hist. Ruchu Lud. w W.: sygn. VI/3 „A” (meldunek Komendanta Obwodu BCh Mielec Franciszka Lotza z 19 II 1944 pt. „Do Kol. Zawojny [Narcyza Wiatra]”), sygn. Zg.Og. 425/55 (odpis postanowienia Zgromadzenia Sędziów NSW sporządzony na prośbę S-i w dn. 26 VIII 1957 przez Arch. Służby Sprawiedliwości MON, nr pisma 2142/57); Arch. Zarządu Woj. PSL w Rzeszowie: Teczka osobowa S-i, zawierająca opinie i świadectwa pracy, a także jego relacje i życiorysy (z 25 VI 1976, 15 XII 1976, 11 IV 1978), w których sporo celowych dezinformacji na temat działalności i przynależności organizacyjnej w czasie drugiej wojny światowej i w pierwszych latach po jej zakończeniu; – Mater. w posiadaniu autorki: Lista oficerów BCh z Okręgu VI, lista oficerów BCh Okręgu Kr., awansowanych w czasie konspiracji i rejestrowanych w Kom. Rejestracyjnej BCh przy DOW Kr. od 4 X do 16 X 1945 (mszp.), relacja pisemna Jana Błachowicza (pseud. Kropidło) z 10 IV 1972 i Piotra Sieranta z Norwich (USA) z 9 III 2002; Mater. ze zbiorów Stanisława Dąbrowa-Kostki i Andrzeja Zagórskiego z Kr.; – Informacje Macieja Karkoszy (z 2 III 1983) i córki S-i, Anny Bielendy (z 17 XII 2000 i 10 III 2002).
Alina Fitowa