Strawiński Gustaw Mateusz Anioł Adam, pseud. Młotek (1837–1905), powstaniec styczniowy.
Ur. 3 X w Izabelinie w pow. wołkowyskim (wg E. Kozłowskiego w Sporowie w pow. słonimskim) w rodzinie szlacheckiej. Był synem Adama (zm. 1885), właściciela dóbr Izabelin, i Anieli z Szyrmów.
Po ukończeniu gimnazjum, w r. 1855, odbył S. roczną służbę wojskową w armii rosyjskiej. Wysłany na wojnę krymską, dotarł do Sewastopola w przeddzień jej zakończenia. W r. 1856 został zwolniony z armii w stopniu podporucznika rezerwy, wrócił wtedy do Izabelina i zajął się gospodarstwem (wg W. A. Djakowa, służył w stopniu porucznika w muromskim pp, gdzie należał do rewolucyjnego kółka Komitetu Oficerów Rosyjskich w Polsce; w lipcu 1863 wraz z Michaiłem Kellerem, Ludwikiem Skopnickim i Teofilem Strzednickim przeszedł na stronę powstańców i 28 VIII t.r. został usunięty z armii).
S. przystąpił do powstania styczniowego po jego wybuchu i w kwietniu 1863 otrzymał nominację na naczelnika oddziału wołkowyskiego. Ok. 24 IV t.r. sformował w lesie pod Hutą Bychowca (pow. wołkowyski) ok. 150-osobowy oddział; w ostępie Wielki Uhoł powiększył się on do 200 ochotników, a po przejęciu w Olchowym Błocie ochotników prużańskich wzrósł do ponad 280 ludzi. W czasie powstania S. używał pseud. Młotek. W dn. 14–15 V stoczył potyczkę pod Michalinem, w której został lekko ranny, po czym z częścią oddziału wrócił do Olchowego Błota. Następnie (17 V) w Wielkim Uhole połączył się z grupą Stanisława Okińczyca oraz resztkami oddziałów Aleksandra Lenkiewicza i Szczęsnego Włodka; dowództwo nad zgrupowaniem objął Lenkiewicz, S. został dowódcą jednej z kompanii. Dn. 26 V odbył na czele kompanii zwycięską potyczkę pod Sawickimi Karczmami, a 28 V walczył pod Ludwinowem. Potem ruszył z Lenkiewiczem pod Miłowidy (Mołowidy, pow. słonimski), gdzie zgromadziło się ponad 800 powstańców z pow. słonimskiego, nowogródzkiego i prużańskiego; komendę nad nimi objął Lenkiewicz. Dn. 3 VI stoczyli zwycięską bitwę pod Miłowidami z kolumną płk. Bułharyna, po której powstańcy rozdzielili się. S. wrócił wtedy do Wielkiego Uhołu, gdzie po połączeniu 12 VI z oddziałem Lenkiewicza i Onufrego Duchyńskiego, który objął dowództwo, doszło 16 VI do bitwy. Dn. 21 VI powstańcy walczyli pod Żarkowszczyzną, skąd udali się w kierunku Puszczy Białowieskiej. W kolonii Popielewo Duchyński podzielił oddział na cztery grupy; S. na czele jednej z nich działał w północnej części pow. wołkowyskiego. Wkrótce połączył się z oddziałem Karola Sasulicza, a potem Włodka w Paszkowskich Ostrówkach, gdzie stoczyli bitwę (9 VIII). Stamtąd wyruszył S. w kierunku Narwi i obozował pod Halenami. Dn. 15 VIII otrzymał nominację na wojennego naczelnika pow. wołkowyskiego i po zwolnieniu tego dnia z dowództwa Duchyńskiego znalazł się pod komendą Walerego Wróblewskiego. Dn. 30 VIII stoczył ze swym oddziałem bitwę pod Głębokim Kątem, po której w celu zmylenia pościgu rozdzielił się z Wróblewskim i wraz z Janem Kołłupajło oraz oddziałem 280 ochotników ruszył do ostępu Mościszcze. Wg Ignacego Aramowicza, S. nie widział już szans na dalszą walkę i wbrew rozkazom Wróblewskiego rozpuścił oddział, po czym wraz z Kołłupajłą wyjechał za granicę. Natomiast wg Józefa Białyni-Chołodeckiego i Eligiusza Kozłowskiego, S. leczył się z ran i prawdopodobnie we wrześniu 1863 otrzymał bezterminowy urlop z nominacją na majora; dopiero wówczas wyemigrował do Paryża. S. był jedynym, obok Romualda Traugutta, dowódcą oddziału powstańczego na Grodzieńszczyźnie podejmującym akcje zaczepne, a jego oddział wyróżnił się walecznością. Przez władze rosyjskie został S. zaocznie skazany na śmierć, a jego majątki skonfiskowano.
S. wrócił z Francji w styczniu 1866 i osiadł w Niżborgu Nowym w Galicji. Po zakupie majątku Szydłowce (pow. husiatyński) przebywał często w Husiatynie. W r. 1870 został członkiem czynnym tamtejszego oddziału Galicyjskiego Tow. Gospodarskiego; w l. 1879–83 działał w komisji rachunkowej, powołanej w ramach Komisji Krajowej Podatku Gruntowego we Lwowie. Należał do husiatyńskiej rady powiatowej (od r. 1879) jako przedstawiciel grupy właścicieli większych posiadłości i Galicyjskiego Tow. Kredytowego Ziemskiego (od r. 1883), w którym był m.in. detaksatorem; pełnił te funkcje do końca życia. W l. 1894–9 był delegatem rady powiatowej do okręgowej Rady Szkolnej w Husiatynie. Zmarł 11 I 1905 w Szydłowcach.
S. był trzykrotnie żonaty: z Zofią z Potockich, Anną z Chlebowskich i Henryką z Kunaszewskich, córką Hieronima. Z pierwszego małżeństwa miał synów: Władysława (zm. 1871), Adama Franciszka (1872–1933), sędziego, prezesa Sądu Apelacyjnego w Krakowie, od lutego 1932 członka honorowego Zrzeszenia Aplikantów Sądowych w Krakowie, ożenionego z Marią z Rozwadowskich, Bronisława (1875–1919), rolnika, członka oddz. husiatyńskiego Galicyjskiego Tow. Gospodarskiego (1899–1905) i rady powiatowej w Husiatynie (1900–5), oraz Edwarda Wincentego i córkę Marię. Edward Wincenty (1876–1940) po ukończeniu Korpusu Kadetów w Koszycach oraz Wyższej Szkoły Wojennej Kawalerii w Wiener Neustadt służył w armii austro-węgierskiej, m.in. jako dowódca «szkoły jednoroczniaków» w Krakowie. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w r. 1918, został przydzielony w stopniu majora do 8. p. ułanów WP. W r. 1919 awansował na podpułkownika (ze starszeństwem z 1 VI) i dowodził szwadronem zapasowym 2. Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich; 14 III 1920 został dowódcą pułku. W wojnie polsko-sowieckiej 1920 r. dowodził ofensywą w kierunku Dniepru, dochodząc w czerwcu do Konopatów. Został odwołany z frontu z powodu złego dowodzenia pułkiem i 10 VI t.r. zdał dowództwo płk. Rudolfowi Ruppowi. W l. 1921–4 był oficerem nadetatowym w 11. p. ułanów. Pracował także jako komendant Komisji Uzupełnień Koni nr 18 w Stanisławowie. W r. 1926 przeszedł w stan spoczynku. W czasie okupacji sowieckiej został ok. 6 VI aresztowany we Lwowie przez NKWD; najprawdopodobniej zamordowano go w okolicach Lwowa lub w więzieniu w Kijowie. Maria, w zakonie Michaela (1873–1945), w r. 1901 wstąpiła do Zgromadzenia Sióstr Zmartwychwstania Pańskiego w Kętach, gdzie w l. 1906–8 była przełożoną domu zakonnego. W l. 1908–13 również pełniła funkcję przełożonej Domu Macierzystego w Rzymie. Lata pierwszej wojny światowej spędziła w Polsce. Mając uprawnienia sanitariuszki, pracowała w szpitalu PCK w Kętach. Następnie wyjechała do Częstochowy i Warszawy, gdzie była katechetką oraz przełożoną Zakładu im. Andrzeja Boboli. Po r. 1918 została wezwana do Rzymu w celu zorganizowania pracy w nowej placówce w Oricola w Abruzji, której została przełożoną. W r. 1920 wróciła do Częstochowy, gdzie pełniła obowiązki przełożonej domu zakonnego; w l. 1921–6 uczyła tam muzyki i języka francuskiego w prowadzonej przez zmartwychwstanki Szkole Handlowej i Przemysłowej. Od r. 1926 do śmierci przebywała w Domu Macierzystym w Rzymie. Pełniła funkcję ekonomki oraz mistrzyni młodych profesek. W kwietniu 1939 współpracowała przy ujednolicaniu reguły zakonnej dla prowincji. Zmarła w Rzymie, została pochowana w grobowcu zakonnym na Campo Verano. Z trzeciego małżeństwa S. miał córki: Julię (1886–1925), Wandę Marię po mężu Rogowską (1888–1931), Anielę (Angelę) Marię Walerię (1891–1944) i Janinę (1897–1976).
W literaturze postać S-ego bywa mylona z Józefem Strawińskim, synem Maurycego z pow. słonimskiego. Wg Jakuba Gieysztora, ów Józef służył w kawalerii w głębi Rosji, gdzie ożenił się z Rosjanką Anastazją Satiną. Przed r. 1863 przeszedł w stan spoczynku i osiadł w majątku Rzepnicze (pow. słonimski). Z chwilą wybuchu powstania styczniowego zaangażował się w działalność powstańczą. W kwietniu lub na początku maja 1863 otrzymał od Konstantego Kalinowskiego pieczęć naczelnika pow. słonimskiego, którą przed swym aresztowaniem ukrył (ok. sierpnia lub września) na skraju bagna; zatopił także w żelaznej skrzyni dokumenty i blankiety nominacyjne. W wyniku doniesienia, skrzynia została jednak znaleziona, a Józef skazany na śmierć. Ocalał dzięki koneksjom m.in. z rosyjską rodziną Skałłonów; został zesłany w głąb Rosji, gdzie przebywał m.in. w gub. nowgrodzkiej i Petersburgu, a jego majątki Rzepnicze i Sieratowszczyzna skonfiskowano. Zmarł ok. l. 1880–90.
Encyklapedyja historyi Belarusi, Minsk 2001 VI cz. 1; Kruczkowski S., Poczet Polaków wyniesionych do godności szlacheckiej przez monarchów austriackich, Lw. 1935; Słown. Geogr., (Izabelin); PSB, (Lenkiewicz Aleksander); – Chołodecki, Księga pamiątkowa; Chołodecki-Białynia J., Dowódcy oddziałów w powstaniu styczniowym i współczesne pieśni rewolucyjne, Lw. 1907; Ciechanowicz J., Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rzeszów 2001 V; D’jakov V. A., Dejateli russkogo i pol’skogo osvoboditelnogo dviženja v carskoj armii 1856–1865 godov, Moskva 1967 s. 165–6; Djakow W. A., Miller I., Ruch rewolucyjny w armii rosyjskiej a powstanie styczniowe, Wr. 1967 s. 171; Długosz J., Oddziały powstańcze roku 1863 w guberni grodzieńskiej, „Przegl. Narod.” R. 5: 1912 t. 10 nr 7 s. 67, 69–80; Erhardt L., Igor Strawiński, W. 1978; Fajnhauz D., 1863 Litwa i Białoruś, W. 1999; Smirnov A. F., Vosstanie 1863 goda i russko-pol’skije revolucjonnyje svjazi 60 godov, Moskva 1969; Zieliński S., Mapa bitew i potyczek 1863–64 na Litwie i Rusi, P. 1913; – Aramowicz I., Marzenia. Pamiętnik o ruchu partyzanckim w województwie grodzieńskim w 1863 i 1864 roku, w: Kozłowski E., Zapomniane wspomnienia, W. 1981; Gieysztor J., Pamiętniki Jakóba Gieysztora z lat 1857–1865, Wil. 1913 II; Giller, Historia powstania, I 190, 199, 203–5; Powstanie na Litwie 1863–4; Ruch rewol. 1861 r. w Król. Pol.; Szematyzmy Król. Galicji za l. 1870–1914; Współpraca rewol. pol.-ros.; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1905: „Gaz. Lwow.” nr 11, „Gaz. Narod.” nr 12, „Kur. Lwow.” nr 17, „Nowa Reforma” nr 12; – AGAD: Księgi metrykalne paraf. rzymskokatol. z Archidiec. Lwow. z l. 1604–1945, sygn. 1205 (paraf. Sidorów); B. KUL w L.: Žurnal voennych Dejstvij Vil’enskogo Vojennego Okruga [b.m.r.w.]; – Mater. Red. PSB: Mater. córki S-ego Janiny, życiorys Edwarda Strawińskiego (oprac. Ryszard Szwoch).
Bibliogr. dot. Adama Strawińskiego: Szematyzmy Król. Galicji za l. 1897–1914; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Przegl. Sąd.” R. 9: 1933 nr 11 s. 456–7.
Bibliogr. dot. Edwarda Strawińskiego: Fot. w: 2 Pułk Szwoleżerów Rokitniańskich 11 VII 1914 – 11 VIII 1934, Stargard 1934 s. 18; – PSB, (Rupp Rudolf); – Gogan W., Szwoleżerowie Rokitniańscy. Dzieje 2 Pułku Ułanów Legionów Polskich i 2 Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich, [b.m.w.] 2005 s. 93–5 (fot.), s. 361, 413; Królikowski B., Ułańskie lato. Od Krechowic do Komarowa, L. 1999; Krzeczunowicz K., Historia jednego rodu i dwu emigracji, Londyn 1973 I; Kukawski L., Oddziały kawalerii II Rzeczpospolitej, „Koń Pol.” R. 26: 1991 nr 3 s. 47; Łękawski T., Kronika 2 Pułku Ułanów Legionów Polskich i 2 Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich 1959, s. 20 (mszp.); Milewski J., 2 Pułk Szwoleżerów Rokitniańskich, W. 1993 s. 19; Piskor T., Działania dywizji kawalerii na Ukrainie (od 20 IV do 20 VI 1920), W. 1926 (załącznik nr 3); Smaczny H., Księga kawalerii polskiej 1914–1947, W. 1989; Zarys historii wojennej 2 Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich, Red. A. Mniszek, K. Rudnicki, W. 1919 t. 92; – Rocznik oficerski za l. 1923, 1924, 1928, W.; Rocznik oficerski rezerwy za r. 1934, W.; – Mater. w posiadaniu Ryszarda Szwocha ze Starogardu Gdań.
Bibliogr. dot. Marii Strawińskiej: Kalkstein T., Matka Celina Borzęcka, Rzym 1950; Mistecka L., Zmartwychwstanki – Charyzmat i dzieje, L. 1999–2002 I–III; – Borzęcka C., Listy do s. Marii Zubylewicz, Rzym 1990; taż, Zapiski i notatki, Rzym 1984; – Mater. Red. PSB: Mater. Tarsylii Krymowskiej z Kęt, wspomnienia o Michaeli Strawińskiej (mszp. 3 s. A4).
Dariusz Tarasiuk