Paderewska z Rosenów 1. v. Górska Helena Maria (1856–1934), działaczka społeczna, żona Ignacego Paderewskiego. Ur. 1 VIII w Warszawie, była córką Władysława Rosena i nie znanej z imienia i nazwiska Greczynki z Korfu. Ojciec P-iej, pochodzący z rodu baronów inflanckich von Rosenów, brał udział jako porucznik armii rosyjskiej w wojnie krymskiej; ranny leczył się na Korfu, skąd przywiózł do Warszawy piękną młodą Greczynkę. Zmarła ona wkrótce po urodzeniu dziecka. Ojciec ożenił się potem z baronówną Zofią Taube, zaś babka Katarzyna Rosenowa wychowywała Helenę, która w wieku 18 lat poślubiła 5 IX 1874 skrzypka, solistę orkiestry Teatru Wielkiego Władysława Górskiego (zob.) Po ślubie P. uczyła się intensywnie francuskiego i 5 X 1876 otrzymała od dyrektora II Gimnazjum Męskiego w Warszawie zaświadczenie «konwersatorki języka francuskiego». W r. 1877 urodziła syna Wacława Ottona. Od jesieni 1878 przebywała wraz z mężem przez kilka miesięcy w Egipcie. Najprawdopodobniej jeszcze przed podróżą do Egiptu Helena poznała 18-letniego absolwenta Instytutu Muzycznego Ignacego Paderewskiego, który wystąpił wspólnie z jej mężem na koncercie w Resursie Obywatelskiej w Warszawie w dn. 6 X 1878. W lecie 1879 Paderewski wraz z Górskim, z którym był zaprzyjaźniony, urządził małe tournée po uzdrowiskach Królestwa. W następnych latach pozostawał w kontaktach towarzyskich z Górskimi, którzy w r. 1885 przenieśli się do Paryża. Pomagali oni Paderewskiemu w urządzeniu koncertu w Paryżu w marcu 1888, a Górski wielokrotnie występował z nim w kilku najbliższych sezonach. W r. 1889 Paderewski za namową Górskiej przekazał pod jej opiekę swego 9-letniego, chorego na niedowład nóg syna z pierwszego małżeństwa, Alfreda. Przywiązanie Paderewskiego do Górskiej przerodziło się w miłość. Związek ich trwał od r. 1891. W wyniku starań Górskiej o unieważnienie małżeństwa (i niewątpliwie też rozległych stosunków Paderewskiego) Sąd Arcybiskupi w Warszawie 17 XII 1898 uznał małżeństwo Władysława i Heleny Górskich za nieważne. W dn. 31 V 1899 w kościele Św. Ducha w Warszawie odbył się ślub Heleny z Paderewskim. P. zamieszkała wraz z mężem w jego siedzibie w Szwajcarii w Riond-Bosson koło Morges. Towarzyszyła mu też odtąd w podróżach i tournées. Troszczyła się o jego zdrowie i sukcesy. Spotykała wiele wybitnych osobistości tej epoki, była wciąż bacznie obserwowana przez prasę amerykańską i wielbicielki męża, opisywano jej toalety, sposób zachowania się.
Prawdopodobnie już w połowie pierwszego dziesięciolecia XX w. P. zajęła się w Riond-Bosson hodowlą kur rasowych, których okazy sprowadzono od najlepszych hodowców, up. Kellerstrassa z Kansas City. Hodowlę traktowała nie tylko jako hobby i źródło dochodu, ale jako wzór do naśladowania, zwłaszcza przez gości z kraju. W dziedzinie hodowli kur wysokich ras, zwłaszcza orpingtonów i wyandottów, zyskiwała P. coraz większe uznanie w Europie Zachodniej. Do czasu wybuchu pierwszej wojny światowej zdobyła ok. 300 wyróżnień i nagród, m. in. na międzynarodowej wystawie w Gandawie otrzymała w l. 1908–9, podobnie jak i w r. 1911, «medaille de vermeil», w r. 1911 wielką nagrodę ministra rolnictwa Republiki Francuskiej i złoty medal oraz odznaczenie kawalera «Mérite agricole». Została członkiem wielu towarzystw hodowców drobiu w Szwajcarii, Francji, Belgii i w Anglii. Wiosną 1914 P. rozpoczęła prowadzenie kursów drobiarskich w Riond-Bosson dla Polek z kraju. Koszty utrzymania uczestniczek przeważnie sama pokrywała. Powodzeniu kursu sprzyjały sukcesy P-iej na wystawie Stowarzyszenia Ziemianek w Warszawie w październiku 1913 i wieści o pomyślnej sprzedaży 400 kur do Argentyny. Wybuch wojny przerwał kurs.
W latach wojny P. współuczestniczyła w działalności męża na rzecz pomocy dla ofiar wojny w Polsce. W początkach 1915 r. wyjechała z Paderewskim do Paryża, następnie do Londynu, a w połowie kwietnia 1915 do Stanów Zjednoczonych, gdzie wspomagała go w jego staraniach o utworzenie Polish Victims Relief Fund (PVRF) i w kampanii na rzecz zbiórki funduszów, prowadzonej przez Paderewskiego na dziesiątkach koncertów od Nowego Jorku po San Francisco, w czasie spotkań i wywiadów oraz w korespondencji z wieloma wybitnymi osobistościami Ameryki. W westybulach wielu sal koncertowych, teatrów i oper organizowała ekspozycje lalek (wykonanych przez polskich artystów w Paryżu) w polskich, strojach ludowych, a dochód z ich sprzedaży przeznaczała na rzecz polskich artystów i na fundusz pomocy. «Lalki Paderewskiej» zrobiły karierę ogólnoamerykańską i stały się modne wśród elity kulturalnej. Organizowała też P. bazary i kiermasze lalek oraz przedstawienia na rzecz PVRF. Uczestniczyła aktywnie w pracy jednego z oddziałów Amerykańskiego Czerwonego Krzyża (ARC – American Red Cross) w Nowym Jorku.
Wybrana na przewodniczącą Polskiego Białego Krzyża (PBK), założonego w Nowym Jorku w początkach 1918 r., P. rozpoczęła w lutym t.r. objazd środowisk polonijnych z kampanią propagandową na rzecz PBK. Wydała odezwę, apelując o to, by każda z Polek stała się «aniołem opiekuńczym Armii Polskiej». Akcję P-iej poparły liczne polonijne organizacje w Stanach Zjednoczonych oraz wielu działaczy Zjednoczenia Kapłanów Polskich w Ameryce Półn. PBK prowadził akcję wysyłania paczek z podarunkami dla żołnierzy polskich, z książkami i gazetami. Największe trudności sprawiało skompletowanie wyposażenia sanitarnego i wyszkolenie personelu sanitarnego. P. zorganizowała przy pomocy dra Łapowskiego kurs pielęgniarski, który 16 VII 1918 ukończyło 41 sanitariuszek. W maju 1918 P. podjęła akcję pomocy dla rodzin ochotników do Armii Polskiej we Francji, dla wdów i sierot po poległych oraz dla rodzin rannych. Opiekę nad tą akcją, noszącą nazwę «Wychodźstwo Ojczyźnie – Maj 1918» (w skrócie «Dar Majowy»), objął Wydział Narodowy Polski (WNP). Część zebranych funduszów była przeznaczona na rzecz Tow. Pomocy Armii Polskiej im. H. Paderewskiej, organizacji równoznacznej z Czerwonym Krzyżem. W lipcu 1918 P. została jednocześnie przewodniczącą Polskiego Czerwonego Krzyża we Francji, gdyż pod tą nazwą miały tani działać ekspozytury PBK. W początkach października 1918 dzięki zabiegom Paderewskiego władze ARC zobowiązały się do udzielania żołnierzom polskim tej samej pomocy co żołnierzom armii amerykańskiej.
W grudniu 1918 P. przybyła z mężem do Polski. Jej wpływy wzrosły z chwilą objęcia przez Paderewskiego stanowiska premiera 17 I 1919. W dn. 24 II 1919 została wybrana przewodniczącą Rady Naczelnej PBK utworzonego z jej inicjatywy w Polsce. Do końca 1919 r. powstało w kraju 69 kół PBK z ponad 19 000 członków. W dn. 23 II 1919 został otwarty w Warszawie przy ul. Dzielnej 67 szpital chirurgiczny o 100 łóżkach, zorganizowany przez P-ą i znany później jako Szpital im. Heleny Paderewskiej. Koszty utrzymania ponosili początkowo poszczególni fundatorzy, lecz w końcu pokrywała je głównie P., wpłacając z funduszów własnych, jak i otrzymanych od Polonii amerykańskiej miesięczne subwencje. Na apel P-iej WNP przysłał wielkie ilości darów, które przekazano na front, dla instytucji charytatywnych w Warszawie i dla ludności na terenach objętych działaniami wojennymi. W dn. 1 II 1919 wyruszył pod Lwów I lotny Oddział Chirurgiczny im. H. Paderewskiej.
W początkach kwietnia 1919 P. wyjechała do Paryża z mężem, który uczestniczył w obradach konferencji pokojowej. W maju, lipcu i sierpniu t.r. wysłała do kraju transporty (15 wagonów) materiałów ze składów armii amerykańskiej i darów (6 samochodów) angielskiego St. John Society. Władze francuskie zaś wysłały 37 wagonów wyposażenia medycznego dla armii polskiej. Dzięki tym transportom PBK uruchomił swoją centralną «Hurtownię» w Warszawie przy ul. Miodowej 17, rozsyłającą zaopatrzenie na front i do placówek wojskowych (istniała do r. 1922). PBK organizował również przy dużym osobistym wkładzie P-iej akcję zbiórki ciepłej odzieży dla armii. W Warszawie założono Ochronkę i Żłobek im. H. Paderewskiej w barakach na Powązkach dla dzieci wygnańców. P. była też inicjatorką założenia Klubu Sprzedawców Gazet przy ul. Miodowej 6 dla 45 chłopców oraz pokryła koszty jego utrzymania w r. 1919. Później zmieniono nazwę Klubu na Ognisko; zrzeszało ono 350 chłopców i było kierowane przez Radę Opieki z P-ą jako przewodniczącą. Z inicjatywy P-iej zakładano w Polsce żłobki i ochrony dla dzieci wysiedleńców (jak wspomniane w Warszawie). W dn. 5 IV 1919 powstał w Warszawie Centralny Komitet Pomocy dla Dzieci, kierowany przez P-ą. Biograf P-iej Józef Kazimierz Orłowski oceniał, że na cele pomocy dzieciom polskim w kraju i poza jego granicami przez ręce P-iej przeszło 500 000 dolarów. Z funduszów własnych i z ofiar Polonii amerykańskiej P. złożyła kilka tysięcy franków na rzecz Polskiej Szkoły Batignolskiej w Paryżu, dzięki czemu w gmachu Szkoły powstało Ognisko dla młodzieży polskiej.
Jako żona premiera P. rozwijała w Polsce żywą zakulisową działalność polityczną. Wywierała duży wpływ na decyzje podejmowane przez Paderewskiego zarówno w sprawach osobistych, jak i publicznych. Współpracownicy Paderewskiego, jak J. K. Orłowski lub Sylwin Strakacz, dbali przede wszystkim o przychylność P-iej, nie szczędząc jej hołdów. P. ostro traktowała osoby, w których wyczuwała współzawodników lub co gorsza przeciwników męża, jak np. ministra skarbu Leona Bilińskiego który utrzymywał, że P. «posiadała więcej zmysłu politycznego, niż jej fantastyczny małżonek» i że to ona «właściwie rządziła w Polsce za męża lub za jego pośrednictwem». Jedną z ofiar postępowania P-iej był (wg Bilińskiego) wiceminister spraw zagranicznych Władysław Skrzyński, który, popadłszy w konflikt z Paderewskim na tle spraw aprowizacyjnych i kompetencji, został przeniesiony na stanowisko posła RP w Madrycie. Adam Grzymała-Siedlecki wspominał, że P. «potrafiła z domowym interesem albo nawet z jakąś swoją nerwową pretensją wtargnąć do gabinetu Paderewskiego, gdzie on odbywał oficjalną konferencję z ministrami czy z posłami; potrafiła być demonstracyjnie niegrzeczną dla ludzi poważanych, stale, a nawet jakby z odrazą, traktując pozycję męża jako jakiś niepotrzebny epizod ich życia». Echa opinii środowiska literackiego Warszawy o P-iej uwiecznił J. Lechoń w „Rzeczypospolitej babińskiej” (W. [1920]).
Przed wyjazdem z Warszawy P. zakupiła z funduszów otrzymanych od Polonii amerykańskiej majątek Julin w okolicy Łochowa dla założenia tam Szkoły Hodowli Drobiu i Gospodarstwa Domowego wraz z domem-internatem dla dziewcząt. Jako fundatorka i nominalna właścicielka P. przekazała w r. 1924 szkołę wraz z majątkiem (300 kur jako zaczątek rasowej hodowli przysłała ze Szwajcarii) na własność Centralnego Tow. Rolniczego w Warszawie. Zakupiła również posiadłość w Sulejówku na Dom dla Zasłużonych Staruszek, prowadzony pod egidą Tow. Pomocy dla Inteligencji. W lipcu 1920 została wybrana ponownie przewodniczącą i członkinią Rady Nadzorczej PBK. Funkcje te, wskutek stałego pobytu P-iej z mężem poza Polską, stały się właściwie funkcjami tytularnymi. W maju 1920 powstała w PBK Sekcja Instytucji im. H. Paderewskiej, finansowana przez P-ą. W r. 1920 wyjechała z mężem do Szwajcarii, w lutym n. r. do Stanów Zjednoczonych. Rok 1921 spędziła w Kalifornii, w posiadłości Paderewskiego Paso Robles, w którym jedno z rancz nazwano imieniem jej patronki, Rancho Santa Helena. Odbywała z mężem podróże do Europy w l. 1922 i 1923, uczestniczyła w jego tournées artystycznych. W dn. 1 VIII 1923 delegacja z Polski wręczyła jej adres podpisany przez kilka tysięcy osób, w tym ministra spraw wojskowych gen. Stanisława Szeptyckiego i szefa sztabu gen. Stanisława Hallera. Dbała przez wszystkie lata, z różnym skutkiem, o finanse męża.
Stan zdrowia P-iej pogorszył się w sposób widoczny w r. 1929; P. znalazła się w stanie głębokiej depresji psychicznej, połączonej z utratą pamięci. Paderewski wynajął willę w Nicei, gdzie pod opieką fachowego personelu pielęgniarskiego P. spędzała większą część roku, przyjeżdżając co kilka miesięcy do Riond-Bosson. Zmarła na zapalenie płuc 16 I 1934 w Riond-Bosson i została pochowana w Paryżu na cmentarzu Montmorency. Była odznaczona Wielkim Krzyżem Orderu «Pro Ecclesia et Pontifice» (1920).
Z pierwszego małżeństwa z Władysławem Górskim P. miała syna Wacława Ottona Górskiego (1877–1936), dziennikarza. Pełnił on funkcje sekretarza amerykańskiego komitetu PVRF w Nowym Jorku (1915–20), a później prowadził Polish Information Bureau w początkach lat dwudziestych. Górski zamieścił w czołowych pismach amerykańskich, np. w „New York Herald”, wiele artykułów i listów do redakcji wyjaśniających politykę rządu polskiego i stanowisko Polski wobec Niemiec. Pewien okres spędził na Kubie jako korespondent prasowy. Zmarł 31 XII 1936 w Nowym Jorku.
Brożek A., Polonia Amerykańska 1854–1939, W. 1977; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Landau R., Paderewski, W. 1935; Perkowska M., Data urodzin Paderewskiego, „Muzyka” 1975 nr 2 s. 114–15 (nie prostuje błędnie podanej daty urodzin P-iej); – Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego, Wr. 1973–4 I–III; Biliński L., Wspomnienia i dokumenty, W. 1925 II 199–200, 204–5, 210, 288, 301; Drohojowski J., Wspomnienia dyplomatyczne, Kr. 1969; Grzymała-Siedlecki A., Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim, Kr. 1974; Hoesick F., Powieść mojego życia, Wr. 1959; Orłowski J., Ignacy Jan Paderewski i odbudowa Polski, Chicago 1939–1940 I–II (fot.); tenże Helena Paderewska. Na piętnastolecie jej pracy narodowej i społecznej 1914–1929, Chicago 1929 (liczne fot.); Paderewski I., Pamiętniki, Kr. 1961 (fot.); Strakacz A., Paderewski as I knew Him, New Brunswick 1949 (fot.); Waśkowski A., Znajomi z tamtych czasów, Kr. 1960; Witos W., Moje wspomnienia, Paryż 1964 II; – „Kur. Warsz.” 1918 nr 358, 1919 nr 1–2, 4–8, 12, 20, 21, 33, 67, 93, 124, 130, 145, 153, 162, 165, 178, 200, 210, 221, 241, 1920 nr 39, 1934 nr 23; „Świat” 1909 nr 16 (fot.), 1934 nr 3 (fot.); „Tyg. Ilustr.” 1914 nr 14, 1934 nr 4 (fot.); „Wiadomości” R. 18: 1963 nr 20 (894) (Janta A., Pamięci Paderewskiego); – AAN: Archiwum I. J. Paderewskiego, sygn. 1, 3826–4024, w tym: sygn. 3831 fot., 4039, Centralny Komitet Obywatelski (CKO), sygn. 224 k. 150a oraz druki: Établissement Riond-Bosson sur Morges (Suisse). Collection de Volailles de Mme Paderewska, (Genève 1912); B. Narod.: rkp. II 2874 k. 24, 132, II 8807 k. 126c.
Andrzej Piber