Radlińska z Rajchmanów Helena, pseud. i krypt.: Orsza, Helena Orsza, Jerzy Strumiński, W. Janicki, Warszawianin, Z. Rudnicki, Hermenegilda, Anna, O., h. o., H. O., O-R, J. St. O., H. O.-R., J. Str. (1879–1954), działaczka oświatowa i niepodległościowa, pedagog, historyk oświaty, teoretyk i praktyk bibliotekarstwa, profesor Wolnej Wszechnicy Polskiej i Uniw. Łódz. Ur. 2 V w Warszawie, była córką Aleksandra Rajchmana, pisarza i publicysty (zob.), i Melanii z Hirszfeldów, siostrą Aleksandra, matematyka (zob.), i Ludwika, lekarza (zob.).
W r. 1897 ukończyła pensję Henryki Czarnockiej i dwuletnie tajne kursy nauczycielskie, organizowane przy tej pensji. W szkole działała w Tow. Miejsko-Wiejskiej Oświaty oraz w Kole Pań, współdziałając w organizacji pracy oświatowej na wsi i w mieście. W r. 1897 zdała egzamin rządowy, wymagany dla nauczania w szkolnictwie prywatnym, a także opublikowała swą pierwszą pracę Kto to był Mickiewicz? (W.), która zdobyła dużą popularność. W l. 1897–9 odbywała praktykę w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich, a następnie pracowała w czytelni Warszawskiego Tow. Dobroczynności (WTD) przy ul. Srebrnej. Brała udział w pracach Komisji Katalogowej Wydziału Czytelni bezpłatnych WTD. Ukończywszy tajny kurs pielęgniarski, pracowała również w ambulatoriach WTD, gdzie po raz pierwszy zetknęła się ze straszliwą nędzą ludzką.
Dn. 10 VI 1902 poślubiła lekarza Zygmunta Radlińskiego (zob.). Od t. r. pracowała jako nauczycielka języka polskiego i historii w szkołach jawnych, m. in. na pensjach Jadwigi Kowalczykówny i Jadwigi Jawurkówny, Bronisławy Golańskiej, Bronisławy Jastrzębowskiej, Antoniny Walickiej i Stefanii Tołwińskiej, a w l. 1905–6 na kursach wychowawczyń przedszkoli Stanisława Karpowicza. Równocześnie uczyła także na tajnych kompletach. W tym okresie na postawę społeczną i naukową R-iej głęboki wpływ wywarli Ludwik Krzywicki i Edward Abramowski. W l. 1903–5 R. weszła wraz z Samuelem Dicksteinem, Marią Gomólińską i in. w skład Tow. Pedagogicznego, kierowanego przez S. Karpowicza. Z ramienia tego towarzystwa wykładała na kursach dla wychowawczyń. W czerwcu 1904 uczestniczyła w zgromadzeniu, zorganizowanym w Krakowie przez tamtejszy oddział Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza, na temat oświaty pozaszkolnej i zabierała głos w sprawie organizacji biblioteki centralnej i muzeum oświaty. W listopadzie t. r. weszła w skład Koła Wychowawców i obok Stanisława Kalinowskiego, Antoniego Sujkowskiego i Władysława Bukowińskiego należała do ścisłego kierownictwa strajku szkolnego. Z ramienia Koła Wychowawców brała udział w rozmowach z młodzieżą w sprawie jednoczesnego strajku w Politechnice i w Uniwersytecie w Warszawie, jak również uczestniczyła w tajnych spotkaniach, na których omawiane były z nauczycielami i rodzicami przygotowania do strajku. Z ramienia Koła Wychowawców należała też do organizatorów i działaczy Związku Tow. Samopomocy Społecznej, powołanego do koordynacji pracy istniejących organizacji oświatowych i kulturalnych. Była współautorką niektórych odezw Koła. W jesieni 1905 brała udział w wiecu nauczycielskim w sali Muzeum Przemysłu i Rolnictwa oraz w pierwszym publicznym zgromadzeniu, zorganizowanym przez Polski Związek Nauczycielski w sali Filharmonii Warszawskiej. Współdziałała także z akcjami zbrojnymi Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), przenosząc broń i urządzając skrytkę do jej przechowywania w organach Filharmonii Warszawskiej. Uczestniczyła w tajnej pomocy lekarskiej dla członków Organizacji Bojowej PPS. Wg relacji prokuratora Warszawskiej Izby Sądowej z r. 1907, opartej na doniesieniach tajnych agentów, była R. przez pewien czas kasjerem pieniędzy należących do Organizacji Bojowej PPS i używała pseud. Anna. Gdy jej mąż za działalność w Organizacji Bojowej PPS został skazany 22 III 1906 na pięcioletnie zesłanie na Syberię, wyjechała tam wraz z nim (22 IV). Przebywali w okolicach Tomska nad rzeką Ob, gdzie pomagała mężowi w leczeniu miejscowej ludności. Po zdobyciu fałszywych paszportów i udanej ucieczce, dotarli oboje w jesieni 1906 do Krakowa. O drodze na zsyłkę i pobycie tam ogłosiła pod pseud. Jerzy Strumiński wspomnienia pt. Z etapu (Kr. 1907) i obszerniej dla młodzieży Posiew wolności. Listy Joasi Strumińskiej z etapu i zesłania (W. 1935).
R. rozpoczęła studia historyczne pod kierunkiem Stanisława Krzyżanowskiego na Wydziale Filozoficznym UJ, które ukończyła w r. 1911 przedłożeniem rozprawy kandydackiej na stopień nauczycielski szkół średnich. W czasie studiów została w r. 1906 wybrana na członka zarządu oddziału krakowskiego Tow. Uniwersytetu Ludowego (TUL) im. A. Mickiewicza, a od r. 1909 była sekretarzem jego zarządu głównego. Była animatorem działalności towarzystwa i faktycznym jego kierownikiem. Pracując jednocześnie w Sekcji Wykładów TUL, organizowała szeroką akcję odczytową i sama wygłaszała odczyty głównie w robotniczych przedmieściach Krakowa. Kierowała też pracami Biblioteki Publicznej TUL, przeprowadziła jej reorganizację i zainicjowała założenie przy niej w r. 1908 Polskiego Archiwum Oświatowego. Równocześnie w l. 1907–14 R. uczyła historii w szkołach ludowych Stanisławy Okołowiczówny i Marii Ramułtowej. W tym czasie ukazały się zebrane i opracowane przez R-ą wypisy źródłowe „Z dziejów narodu” (W. 1908), przeznaczone jako pomoc do nauki historii w szkołach. W l. 1909–10 R. kierowała działem historycznym pisma dla dzieci „Promyk”, wydawanego w Krakowie. W listopadzie 1909 na II Polskim Kongresie Pedagogicznym we Lwowie wygłosiła referat Podstawy wychowania narodu, będący repliką na wywody Zygmunta Balickiego reprezentującego obóz narodowy. W l. 1910–14 była członkiem komisji rewizyjnej Krakowskiego Związku Pomocy dla Więźniów Politycznych. W l. 1912–13 prowadziła wykłady w Szkole Nauk Społeczno-Politycznych w Krakowie. W r. 1912 weszła, wraz z Janem Władysławem Dawidem, Anielą Szycówną i in., w skład komitetu, który wystąpił z inicjatywą założenia wyższej szkoły pedagogicznej w Krakowie. Po powołaniu do życia w maju 1913 Polskiego Instytutu Pedagogicznego R. weszła do zarządu Tow. Polskiego Instytutu Pedagogicznego. Równocześnie współdziałała w organizacji kursów letnich dla nauczycieli w Zakopanem na poziomie uniwersyteckim i wykładała na nich w l. 1913 i 1914. Była członkiem powstałego w r. 1912 nielegalnego stronnictwa Związek Chłopski i redaktorem jego organu „Chłopska Sprawa”. Z ramienia Związku Chłopskiego uczestniczyła na przełomie listopada i grudnia 1913 w Kongresie Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Od lutego 1914 brała udział w pracach zarządu głównego Polskiego Skarbu Wojskowego, a w sierpniu t. r. (do 18 VIII) nim kierowała. Uczestniczyła w posiedzeniach Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, a w 1. poł. sierpnia t. r. weszła do ścisłego kierownictwa.
Po utworzeniu Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) R. pracowała od września t. r. do lipca 1916 w Oddziale Werbunkowo-Propagandowym Departamentu Wojskowego NKN, zmieniając wraz z Departamentem miejsca pobytu: Jabłonków, Sławków, Dąbrowa Górnicza, a potem Piotrków Trybunalski. W końcu maja 1915 była współzałożycielką Centralnego Biura Szkolnego, kierowanego przez Ksawerego Praussa, i do końca 1916 r. współpracowała przy organizacji szkolnictwa, zaopatrzenia szkół w pomoce dydaktyczne, zakładaniu bibliotek, tworzeniu kursów nauczycielskich itp. W sierpniu 1915 wraz z K. Praussem udała się do Warszawy dla nawiązania kontaktów z Wydziałem Oświecenia Komitetu Obywatelskiego. Jednocześnie w l. 1915–19 wykładała historię wychowania i bibliotekarstwo na Wydziale Społecznym Wyższych Kursów dla Kobiet im. A. Baranieckiego w Krakowie. W l. 1917–18 była wydawcą i redaktorem publikowanego w Krakowie miesięcznika „Kultura Polska”. Lokal redakcji przy ul. Floriańskiej służył zarazem jako prowadzony przez R-ą sekretariat łącznikowy pomiędzy galicyjskimi działaczami niepodległościowymi z kręgów NKN a Polską Organizacją Wojskową, działającą na terenie Król. Pol. Równocześnie R. utrzymywała łączność pomiędzy krakowskimi i lubelskimi działaczami ludowymi. Zorganizowała także kolportaż nielegalnej prasy niepodległościowej i tajnych wydawnictw rozchodzących się po kraju dzięki pomocy zwerbowanych przez R-ą kolejarzy.
R. prowadziła ruchliwy tryb życia, podróżując często do Warszawy, Piotrkowa, Lublina i innych miast. Powodowały to z jednej strony akcje oświatowe, odczyty i wykłady, z drugiej kontakty polityczne. Gdy po aresztowaniu Józefa Piłsudskiego w lipcu 1917 powstał w Krakowie Konwent Organizacji A, grupujący najbliższych jego współpracowników, R. weszła w jego skład i część zebrań odbywała się w jej mieszkaniu. Z ramienia Konwentu brała udział w rozmowach i rokowaniach z prawicowymi ugrupowaniami, jednakże bez pozytywnego rezultatu. We wrześniu 1917 weszła do Komitetu Głównego Ligi Niezawisłości Narodowej. Wspierała też swym piórem akcje obozu niepodległościowego, z którego działalnością wiązało się wiele jej prac publicystycznych z tego okresu. W lutym 1918 była współorganizatorką krakowskiego zjazdu niepodległościowych stronnictw i organizacji Król. Pol. W czerwcu t. r. z inicjatywy R-iej i przy jej współorganizacji odbył się w Krakowie zjazd inteligencji ludowej z Galicji i Król. Pol., który miał na celu zjednoczenie ruchu ludowego. Zjazd powołał Nieustającą Komisję Zjazdów Inteligencji Ludowej Polskiego Stronnictwa Ludowego Król. Pol., Galicji i Śląska, a R. jako przedstawicielka Polskiego Stronnictwa Ludowego «Wyzwolenie» (PSL-«Wyzwolenie») została wybrana na jej sekretarza. Kilkakrotnie przewoziła granaty z Krakowa na teren Król. Pol.
W jesieni 1918 R. przeniosła się wraz z mężem na stałe do Warszawy, gdzie od listopada t. r. do r. 1919 była referentką oświaty pozaszkolnej w Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (Min. WRiOP), a następnie do r. 1925 współpracowała z tym Ministerstwem jako prelegentka objazdowa. Równocześnie od r. 1919 wykładała historię wychowania, naukę o Polsce współczesnej i metodykę nauczania historii na Wyższych Kursach im. J. Miłkowskiego, a po ich likwidacji w r. 1921 wykładała do r. 1926 historię i pedagogikę na Państwowych Kursach Nauczycielskich im. W. Nałkowskiego. Od stycznia 1919 pracowała w sekretariacie PSL-«Wyzwolenie», a od marca 1920 do czerwca 1929 była członkiem Zarządu Głównego (m. in. skarbnikiem) tego stronnictwa. Dla posłów PSL-«Wyzwolenie» R zorganizowała specjalne kursy szkoleniowe. Wraz z Kazimierzem Bagińskim i Juliuszem Poniatowskim odmówiła żądaniu J. Piłsudskiego, aby PSL-«Wyzwolenie» nie wystawiło w trzech wschodnich województwach własnej listy kandydatów w wyborach do Sejmu w r. 1922. Decyzja ta była konsekwencją odsuwania się R-iej od ludzi związanych z obozem piłsudczykowskim.
W kwietniu 1919 R. uczestniczyła w «Sejmie nauczycielskim» i zabierała głos w obradach. W t. r. była współzałożycielką Instytutu Oświaty i Kultury (IOiK) im. S. Staszica, w którym objęła kierownictwo sekcji bibliotecznej, a także współdziałała w układaniu programu i organizacji kursów IOiK dla przygotowania kadry pracowników oświaty dorosłych. Współpracowała też w l. 1919–20 jako prelegentka z Centralnym Biurem Kursów dla Dorosłych. Od października 1920 do marca 1925 była kierownikiem działu oświatowego Centralnego Związku Kółek Rolniczych (CZKR), organizując szkoły rolnicze, dokształcając inspektorów CZKR, prowadząc szeroką akcję oświatową i zakładając ruchome biblioteki. W l. 1925–7 była członkiem Zarządu Głównego CZKR i weszła do Komisji Fachowej Działu Oświatowego oraz Komisji Fachowej Działu Wydawniczego. W l. 1920–1 pełniła przez kilka miesięcy ochotniczą służbę wojskową, prowadząc akcję zwalczania analfabetyzmu wśród żołnierzy. Jako zastępca kierownika Wydziału Instruktorek Oświatowych Sekcji Propagandy i Oświaty organizowała kursy przygotowujące instruktorki do nauki analfabetów. Równolegle prowadziła wykłady i wygłaszała odczyty na kursach organizowanych przez IOiK, CZKR, przez Związek Młodzieży Wiejskiej RP «Wici» i na różnych kursach nauczycielskich. Była też redaktorką cyklu wydawnictw pt. „Kultura nowej Polski. Biblioteczka pracownika społecznego”, a także członkiem komitetu organizacyjnego „Rocznika Pedagogicznego”, w którym to wydawnictwie w l. 1919–30 redagowała kilka działów. W kwietniu 1922 została R. sekretarką Komitetu Polskiego Międzynarodowego Kongresu Wychowania Moralnego i wzięła udział w Kongresie, który się odbył na przełomie lipca i sierpnia t. r. w Genewie.
Od listopada 1922 rozpoczęła R. trwającą do grudnia 1952 współpracę z Wolną Wszechnicą Polską (WWP) w Warszawie. Początkowo w l. 1922–3 i 1924–5 prowadziła wykłady zlecone i lektorat nauczania pozaszkolnego na Wydziale Pedagogicznym. W r. 1925 objęła kierownictwo Studium Pracy Społeczno-Oświatowej przy Wydziale Pedagogicznym WWP. W t. r. na podstawie pracy Staszic jako działacz społeczny uzyskała habilitację w WWP i w czerwcu t. r. została powołana na stanowisko docenta i kierownika Seminarium Oświaty Pozaszkolnej tej uczelni. W dn. 14 VI 1927 mianowano ją profesorem nadzwycz. historii i organizacji oświaty pozaszkolnej na Wydziale Pedagogicznym WWP. W r. akad. 1928/9 była R. prodziekanem Wydziału Pedagogicznego, w l. 1929–33 dziekanem, a następnie do r. 1939 delegatem tego Wydziału do Senatu WWP. W l. 1926–31 i 1932–3 była delegatem WWP do Rady Skarbu Kulturalno-Oświatowego, a w l. 1928–37 kierowała biblioteką WWP. Oprócz zajęć na Wydziale Pedagogicznym wykładała na innych wydziałach WWP, a w l. 1929–34 także w oddziale WWP w Łodzi. W związku z uzyskaniem przez WWP praw szkoły wyższej, przeprowadzono weryfikację wykładowców; komisja Min. WRiOP zatwierdziła w r. 1936 habilitację R-iej, a w r. n. nadała jej tytuł profesora zwycz.
Najwięcej pracy i serca włożyła R. w organizację i kierowanie Studium Pracy Społeczno-Oświatowej WWP. W celu poznania podobnych uczelni i ułożenia programu odbyła podróż do Niemiec, Szwajcarii, Belgii i Danii. Jednakże zarówno program, kładący duży nacisk na zajęcia praktyczne, jak metody nauczania i wychowania wypracowane zostały przez R-ą całkowicie oryginalnie. Również atmosfera i stosunki panujące na Studium odbiegały znacznie od wzorów przyjętych na innych wyższych uczelniach. Mimo bardzo zróżnicowanego wieku, pochodzenia społecznego, poglądów politycznych, wykształcenia i doświadczenia słuchaczy R. potrafiła stworzyć zwarty i zżyty zespół. Zwana była przez swoich wychowanków «Babcią». Organizowała włączone do programu Studium wycieczki po kraju i za granicą, w czasie których zwiedzano instytucje społeczne i oświatowe i uczestniczyła w nich. Traktowała tę formę zajęć jako ważny element wychowawczy. R. miała wybitny dar organizacji pracy zespołowej. Na Studium prowadzono m. in. badania wpływu środowiska na rozwój jednostek, badania nad słownictwem i językiem różnych warstw społecznych a także dzieci. Przez kilka lat (1929–35), przy współudziale licznych grup ze Studium, trwały pod kierunkiem R-iej badania nad wpływem stosunków rodzinnych, odżywienia i warunków mieszkaniowych na wyniki nauki szkolnej dzieci. Wnioski z tych badań opublikowane zostały pod redakcją R-iej w pracy „Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych” (W. 1937). Brała udział w kolejnych zjazdach Ligi Nowego Wychowania w Montreux (1924), w Locarno (1927), w Nicei (1929), w Międzynarodowych Konferencjach Służby Społecznej w Paryżu (1926 i 1928), a następnie we Frankfurcie nad Menem (1932), w Kongresie Wszechświatowej Federacji Stowarzyszeń Pedagogicznych w Genewie i w Międzynarodowej Konferencji Kształcenia Dorosłych w Cambridge (1929). Wybrana na wiceprezesa rady Grupy na Rzeczpospolitą Polską Światowego Związku Kształcenia Dorosłych, uczestniczyła w międzynarodowym zebraniu tego związku w Durbuy-sur-Ourthe w Belgii (1932). Na prawie wszystkich zjazdach wygłaszała referaty. Gdy w 2. poł. lat trzydziestych zdrowie nie pozwalało R-iej na wzięcie osobistego udziału w zjazdach, przysyłała nań referaty. Brała także udział organizacyjny i naukowy m. in. w Międzynarodowym Kongresie Rolniczym poświęconym oświacie rolniczej w Warszawie (1924), w Polskim Zjeździe Wychowania Moralnego w Warszawie (1926), gdzie wchodziła do prezydium, w Zjeździe Bibliotekarzy Polskich i Zjeździe Bibliofilów we Lwowie (1928), na którym przewodniczyła jednej z sekcji, w Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich w Warszawie (1930) i Międzynarodowym Kongresie Historyków w Warszawie (1933), gdzie była organizatorem sekcji dydaktycznej.
Równolegle R. wykładała na wielu kursach dla nauczycieli, instruktorów oświaty pozaszkolnej, bibliotekarzy i innych działaczy oświatowych. Od r. 1929 współpracowała z Komisją do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa Polskiej Akademii Umiejętności (PAU). W l. 1931–4 była we władzach Muzeum Społecznego przy Instytucie Gospodarstwa Społecznego. W l. 1931–9 działała w warszawskim Kole Związku Bibliotekarzy Polskich (ZBP), pełniąc funkcję przewodniczącej Sekcji Badania Czytelnictwa, a przez trzy lata wchodziła w skład rady ogólnopolskiej ZBP. Od r. 1934 do wybuchu wojny była członkiem komitetu redakcyjnego miesięcznika pedagogicznego „Chowanna”. W r. 1937 odbył się uroczysty obchód czterdziestolecia pracy R-iej połączony z wystawą, obrazującą jej dorobek; w t. r. otrzymała tytuł honorowego członka ZBP.
W czasie oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 R. przy ratowaniu rannych odniosła poważne obrażenia, mieszkanie jej zostało spalone i znaczna część rękopisów, zebranych materiałów i księgozbiór uległy zniszczeniu. R. znalazła schronienie i opiekę w klasztorze Sióstr Urszulanek w Warszawie przy ul. Gęstej 1. Przez cały okres okupacji nie opuszczała tego schronienia, natomiast dzięki licznie odwiedzającym ją ludziom nawiązała kontakty z kręgami podziemnej oświaty i nauki. Od stycznia 1942 na terenie klasztoru R. prowadziła wykłady i seminaria dla studentów tajnego Wydziału Pedagogicznego WWP. Zorganizowała tam również kursy kształcenia nauczycieli. Współpracowała z tajnym ruchem wydawniczym. Z jej m. in. inspiracji powstał Ludowy Instytut Kultury i Oświaty. Kilka jej prac zostało wydrukowanych konspiracyjnie, a jedna z nich Samokształcenie miała trzy wydania (W. 1941, 1942, 1943). Opublikowała też kilkanaście artykułów w prasie konspiracyjnej, m. in. w „Piśmie Młodych” (pod pseud. Z. Rudnicki) i w „Świetle Dnia”. W jej redakcji ukazało się kilka nielegalnych wydawnictw, m. in. „Przewodnik włóczęgi” (W. 1942) – poradnik dla przymusowo przesiedlanych, a także dla wywożonych na roboty do Niemiec. W latach okupacji R. pracowała nad monografią przedstawiającą dzieje rusyfikacji i walki z rusyfikacją na terenie ziemi płockiej w okresie zaborów. Praca ta wraz z notatkami uległa spaleniu, jak i zespoły archiwalne, na których monografia ta była oparta. Spalone zostały także w r. 1944 dwie prace R-iej: rozprawa o kulturze wsi i studium o zasadach pracy umysłowej. R. przebyła powstanie 1944 r. w klasztorze Urszulanek, a po jego spaleniu przeszła przez obóz w Pruszkowie i znalazła się w domu Urszulanek w Milanówku. W końcu października 1944 zamieszkała w Skierniewicach i pracowała w przytułku, w którym umieszczono grupę dziewcząt łączniczek z powstania. R. zorganizowała dla nich kurs pedagogiczny, którym kierowała i na którym wykładała.
W końcu marca 1945 R. na wezwanie rektora Teodora Viewegera przeniosła się do Łodzi. Zajęła się organizacją Zakładu Pedagogiki Społecznej na Uniw. Łódz., objęła kierownictwo tego zakładu i początkowo jako profesor kontraktowy, a w l. 1947–50 jako profesor zwycz., prowadziła wykłady z dziedziny pedagogiki. Jej zasługą było zorganizowanie biblioteki zakładowej oraz zbiorów archiwalnych. Równocześnie w l. 1945–52 pełniła funkcję sekretarza Senatu WWP, a w r. 1946 została mianowana zastępcą Dziekana Wydziału Pedagogicznego WWP. Uczelnia ta uległa jednak stopniowej likwidacji. Z inicjatywy R-iej, która przewodniczyła komitetowi organizacyjnemu, powstał w r. 1946 w Łodzi Polski Instytut Służby Społecznej, finansowany częściowo przez Koło Przyjaciół Instytutu w Nowym Jorku, założone dzięki kontaktom R-iej. R. została przewodniczącą Rady Naukowej Instytutu, a także członkiem komitetu redakcyjnego rocznika „Służba Społeczna”, organu Instytutu. W r. 1948 Instytut przekształcono w Polskie Tow. Studiów Społecznych, zlikwidowane w r. 1951. Również z inicjatywy R-iej w Wyższej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego w Łodzi został przy jej współpracy założony w r. 1946 Wydział Społeczny. R. była w r. akad. 1946/7 dziekanem tego wydziału, skasowanego w r. 1947. Brała udział w reaktywowaniu Tow. Uniwersytetu Robotniczego i Tow. Uniwersytetów Ludowych Rzeczypospolitej Polskiej. W tym ostatnim wybrano ją do Rady Wychowawczej. Uczestniczyła i wygłaszała referaty na zjazdach obu tych organizacji w r. 1945. W ramach Zakładu Pedagogiki Społecznej i Polskiego Instytutu Służby Społecznej kierowała R. badaniami zespołowymi, m. in. nad zasięgiem i wyrównaniem sieroctwa, nad rodzinami zastępczymi w Łodzi, a także badaniami, które objęły dzieci zapisywane do szkół łódzkiej dzielnicy Bałuty. Kontynuowała współpracę z Komisją do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa w Polsce PAU, współpracowała z Komisją do Badania Dziejów Oświaty i Wychowania Związku Nauczycielstwa Polskiego. W r. 1946 została wybrana na członka Łódzkiego Tow. Naukowego. W maju 1947 obchodzono jubileusz pięćdziesięciolecia pracy R-iej i z tej okazji odbył się w Łodzi zjazd pracowników społecznych. Od 21 VIII 1950 została R. odsunięta od pracy pedagogicznej, otrzymując z Uniw. Łódz. urlop płatny, przedłużany na następne lata. Równocześnie nastąpiła stopniowa likwidacja Zakładu Pedagogiki Społecznej. Przerwanie działalności pedagogicznej wykorzystała R. na intensywną pracę naukową, a także na pisanie wspomnień. W grudniu 1953 Centralna Komisja Kwalifikacyjna dla Pracowników Nauki nadała R-iej tytuł doktora nauk pedagogicznych.
Ważną dziedzinę działalności R-iej stanowiła praca naukowa. R. była twórcą kierunku w pedagogice współczesnej tzw. pedagogiki społecznej, której przedmiotem jest – jak pisała – «wzajemne oddziaływanie wpływów środowiska i przekształcających środowisko sił jednostek». Badania tego kierunku obejmowały zależność dróg życiowych i losów jednostek, a także zespołów ludzkich od czynników środowiskowych oraz zagadnienia świadomego przetwarzania środowiska dla określonych zadań i dążeń wychowawczych. Istotę procesów wychowawczych widziała R. w budzeniu aktywności jednostek i grup społecznych, w dopomaganiu do rozwoju uzdolnień, w usuwaniu przeszkód hamujących rozwój i kompensowaniu braków. Uważając, że proces wychowawczy nie kończy się w młodości, lecz obejmuje całe życie ludzkie, przywiązywała dużą wagę do zagadnień pomocy społecznej, poradnictwa, wczasów, organizacji życia kulturalnego itp. Poglądy R-iej kształtowały się w okresie zaborów, gdy ogromną rolę odgrywało samokształcenie i inne formy nauki pozaszkolnej. Znalazło to odbicie w jej teoriach pedagogicznych. Uważała, że wpływ wychowawczy rozmaitych czynników społecznych, niezorganizowanych, niezinstytucjonalizowanych, samorzutnych bywa silniejszy niż działanie szkoły. Wychowawcami w pojęciu R-iej byli nie tylko nauczyciele, ale wszyscy obarczeni odpowiedzialnością za funkcjonowanie zespołów ludzkich, instytucji i placówek. Podstawowe pojęcia pedagogiki społecznej przedstawiła R. po raz pierwszy w r. 1908 w artykule opublikowanym w „Muzeum” pt. Z zagadnień pedagogiki społecznej. Do ważniejszych prac R-iej, w których rozwijała swe poglądy na temat teorii i praktyki pedagogiki społecznej należą: Studium pracy kulturalnej (W. 1925), Szkoły pracy społecznej w Polsce (W. 1928), Istota i zakres służby społecznej („Opieka nad Dzieckiem” 1928), Szkoły pracy społecznej wobec zagadnień oświaty pozaszkolnej („Pol. Oświata Pozaszkolna” 1929), Planowanie pracy wychowawczej na tle środowiska („Ruch Pedagog.” 1933/4), Punkt widzenia pedagogiki społecznej („Chowanna” 1934), Stosunek wychowawczy do środowiska społecznego. Szkice z pedagogiki społecznej (W. 1935), Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych („Przegl. Socjol.” 1937), Zagadnienia opieki społecznej („Praca i Opieka Społ.” 1947), Pracownik społeczny („Oświata i Kultura” 1948). W swych badaniach R. poświęciła dużo miejsca teorii i dziejom oświaty pozaszkolnej. Jej praca Początki pracy oświatowej w Polsce (w: „Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja”, Kr. 1913), przedstawiająca zarys oświaty pozaszkolnej w Polsce od końca XVIII w. do schyłku lat sześćdziesiątych XIX w., miała charakter pionierski. Opublikowany w r. 1934 w „Encyklopedii Wychowania” artykuł Dzieje oświaty pozaszkolnej zawierał przegląd osiągnięć światowych w tej dziedzinie ze szczególnym uwypukleniem spraw polskich. Do ważnych prac R-iej z tego zakresu należą także: Pracownicy oświatowi, ich wchodzenie do zawodu i specjalizacja (w: „Pracownik oświatowy. Biul. XIV Konferencji Oświatowej, poświęconej sprawie kształcenia pracowników oświaty dorosłych”, W. 1930) i Oświata dorosłych. Zagadnienia – dzieje – formy – pracownicy – organizacja (W. 1947).
Inną dziedziną zainteresowań R-iej było bibliotekarstwo. Badania na tym polu były powiązane z jej pracami nad pedagogiką społeczną. R. uważała, że biblioteki są jednym z najistotniejszych narzędzi pracy oświatowej w środowisku. Zainteresowania jej koncentrowały się wokół zagadnień organizacji sieci bibliotecznej, problemów kształcenia bibliotekarzy, tworzenia bibliografii ułatwiających wybór książek, a przede wszystkim spraw związanych z czytelnictwem. Jej zespołowe badania czytelnictwa na tle środowiska, prowadzone w ramach Studium Pracy Społecznej, określano mianem «Szkoły warszawskiej». Zasługą R-iej było także przyswojenie nauce polskiej teorii M. Rubakina i W. Hofmanna w dziedzinie badań czytelnictwa. Sprawom bibliotekarstwa poświęciła R. liczne publikacje. Trwałą wartość wniosła rozprawa R-iej Nasze biblioteki powszechne (w: „Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja”, Kr. 1913), opracowana na podstawie materiału ankietowego, nadesłanego przez kilkadziesiąt bibliotek polskich. Nadto wymienić należy: Jak prowadzić biblioteki wędrowne (Tor. 1922), Rola książki i biblioteki („Roczn. Pedagog.” 1924), Zadania biblioteki szkolnej (W. 1927), Czytelnictwo dzieci i młodzieży (W. 1932), Kształcenie bibliotekarzy na Studium Pracy Społeczno-Oświatowej („Pol. Oświata Pozaszkolna” 1933/4), Kształcenie bibliotekarzy oświatowców (w: „IV Zjazd Bibliotekarzy Polskich w Warszawie…”, W. 1936), Biblioteki oświatowe (w: „Enc. Wychowania”, W. 1937). Na osobne omówienie zasługuje monografia o społecznej roli książki Książka wśród ludzi (W. 1929, Wyd. 4., W. 1946); znakomita ta praca, rozszerzana i uzupełniana przez R-ą (czwarte wyd. było ośmiokrotnie większe od pierwszego) oprócz wiedzy o czytelnictwie zawierała bogaty materiał dotyczący zagadnień pedagogiki społecznej i problemów oświaty pozaszkolnej.
Jednym z kierunków zainteresowań naukowych R-iej była historia oświaty. Spośród licznych jej prac z tej dziedziny wyróżnić należy rozprawy: Kołłątaj jako pedagog (w: „Pamięci Hugona Kołłątaja…”, Kr. 1912), Staszic jako działacz społeczny (w: „Stanisław Staszic 1755–1826”, L. 1928), trzy monografie, oparte zarówno na źródłach, jak i na wspomnieniach R-iej, publikowane w pracy zbiorowej „Nasza walka o szkołę polską 1901–1917” (W. 1934 II): Koło Wychowawców, Towarzystwo Pedagogiczne, Centralne Biuro Szkolne 1915–1916, a także praca wydana już po śmierci R-iej Wydział Rozszerzenia Oświaty Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (w: Radlińska H., Pisma pedagogiczne, W. 1964 III). W rozprawie W sprawie badań historyczno-pedagogicznych („Przegl. Hist.” 1922) przedstawiła stan badań i postulaty badawcze w zakresie historii wychowania. Zasady i technikę badań historycznych w zakresie oświaty wyłożyła w dwóch pracach: Program i metoda badania dziejów pracy oświatowej („Zagadnienia Pracy Kulturalnej” 1933) i Badania regionalne dziejów pracy społecznej i oświatowej (W. 1948). R. interesowała się oświatą i kulturą wsi, a przede wszystkim możliwościami przebudowy społecznej środowiska wiejskiego i na ten temat opublikowała m. in. Możliwości celowego oddziaływania na rozwój kultury ze szczególnym uwzględnieniem kultury wiejskiej w Polsce (w: „Kultura wsi”, W. 1930). Była też autorką książek dla dzieci i młodzieży, takich jak Na ziemi polskiej przed wielu laty (W. 1911 i dalsze 3 wyd.), a także podręczników do nauki historii Rozwój społeczny Polski (W. 1911, Wyd. 4., Londyn 1945) i wypisów szkolnych, jak np. wydana wspólnie z H. Grotowską trzytomowa „Książka o życiu i pracy. Wypisy dla szkół zawodowych i kursów dokształcających” (Lw. 1929–33). Opublikowała kilka fragmentów wspomnień, m. in. Wspomnienia uczennicy i nauczycielki („Niepodległość” T. 5: 1931/2, T. 6: 1932). Najcenniejszym był pamiętnik R-iej o działalności pedagogicznej, ujęty w formie listów, wydany pośmiertnie pt. Listy o nauczaniu i pracy badawczej (w: Radlińska H., Pisma pedagogiczne, W. 1964 III). R. była autorką ok. 20 życiorysów, w tym również w „Polskim Słowniku Biograficznym”. Ogłaszała liczne artykuły sprawozdawcze, reagowała piórem na różne przejawy życia społecznego w Polsce i na świecie, pisała o stanie i rozwoju szkolnictwa w Polsce i w wielu innych krajach, m. in. w Niemczech, Danii, Francji, a także Palestynie i Iranie. Niekompletna bibliografia prac R-iej liczy 50 stron druku. R. była członkiem wielu towarzystw naukowych polskich i zagranicznych. Zmarła w Łodzi 10 X 1954 i pochowana została na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Odznaczona była Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta i Złotym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury.
W małżeństwie z Zygmuntem Radlińskim, z którym od r. 1923 była rozwiedziona, R. dzieci nie miała.
Po śmierci R-iej wydane zostały cztery tomy wyboru jej prac: t. 1: Pedagogika społeczna (Wr. 1961), t. 2: Zagadnienia bibliotekarstwa i czytelnictwa (Wr. 1961), t. 3: Z dziejów pracy społecznej i oświatowej (Wr. 1964; ten tom zawierał prace z dziedziny historii oświaty oraz materiały autobiograficzne), t. 4: Oświata i kultura wsi polskiej (W. 1979). Ukazała się też praca Działalność oświatowa Stanisława Michalskiego (w: „Stanisława Michalskiego autobiografia i działalność oświatowa”, Wr. 1967), której R. nie zdążyła zakończyć, pracę tę uzupełniła i opracowała całość wydawnictwa uczennica R-iej Irena Lepalczyk. Niewielki wybór jej prac załączono też do książki W. Theissa, „Radlińska” (W. 1984). Ogromna spuścizna, zawierająca maszynopisy publikowanych i niepublikowanych prac R-iej, a także materiały kierowanych przez nią placówek łódzkich, przechowywana jest w Bibliotece Uniw. Łódz. Imię R-iej przyjęła Wojewódzka Biblioteka Pedagogiczna w Szczecinie oraz szkoła podstawowa w Łodzi. W dn. 12 XII 1973 odbył się w Warszawie wieczór poświęcony pamięci R-iej, zorganizowany przez oddział warszawski Tow. WWP i Państwową Szkołę Pracowników Socjalnych, a w dn. 3–4 V 1979 w stulecie urodzin R-iej odbyła się w Piotrkowie Trybunalskim ogólnopolska konferencja naukowa na temat „Geneza i rozwój pedagogiki społecznej w Polsce”.
Bibliogr. pism ulotnych Rewolucji 1905–1907 w Królestwie Polskim, W. 1963; Bibliogr. prac Heleny Radlińskiej 1897–1937…, Pod red. R. Rudzińskiej, W. 1937, Wyd. 2., Ł. 1947; Chojnacki W., Bibliografia zwartych druków konspiracyjnych wydanych pod okupacją hitlerowską w latach 1939–1945, W. 1970; Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918, s. 266; taż, Mater. do bibliogr. 1918–39, I 306–9; Theiss W., Materiały do bibliografii prac Heleny Radlińskiej, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1979 s. 595–600; Wojciechowski K., Bibliografia oświaty dorosłych, W. 1962; Wojtczak L., Bibliografia Heleny Radlińskiej, „Roczniki Bibliot.” 1974 nr 1–2 s. 105–64 (również bibliogr. prac o R-iej); Wyrobkowa-Delawska W., Nota bibliograficzna. Bibliografia prac Heleny Radlińskiej 1897–1952, w: Radlińska H., Pisma pedagogiczne, Wr. 1961 I s. XLV–LXII; Enc. Warszawy, (fot.); Enc. Wiedzy o Książce; W. Enc. Powsz. (PWN), (fot.); Bar, Słown. pseudonimów; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. (Okręta) na r. 1905, W. 1905 s. 192; Słown. Pracowników Książki Pol.; Who’s who in Central and East-Europe 1933/34, Zurich 1935; Uniwersytet Łódzki. Skład osobowy na r. akad. 1946/7, Ł. 1947 s. 5, 40, 62; toż za l. 1947/8–1949/50; Wolna Wszechnica Polska, Oddział w Łodzi. Skład osobowy i spis wykładów na r. akad. 1929/30, Ł. 1929 s. 3, 4, 6, 15; toż na r. akad. 1930/31–1933/34; Wolna Wszechnica Polska. Skład osobowy i spis wykładów na r. akad. 1923/4, W. 1923 s. 10, 36; toż na r. akad. 1924/5–1938/9; – A. K., 40 lat pracy Heleny Radlińskiej, „Robotnik” 1937 nr 42 s. 2–3; Bogusławska A., Helena Orsza-Radlińska 1879–1954, „Wych. Ojczyste” (Londyn) 1956 nr 5 s. 1–5; Bogusławska A., Rudzińska J., Szkoła z oknem na jutro, „Poradnik Kult.-Oświat.” (Londyn) 1955 nr 173/4 s. 13–16; Brodowska H., Helena Radlińska (1879–1954), [Wstęp w:] Radlińska H., Oświata i kultura wsi polskiej, W. 1979 s. 5–45; taż, Z dziejów kształcenia pracowników społeczno-oświatowych 1925–1952, „Zesz. Nauk. Uniw. Łódz.” S. 1, Ł. 1958 z. 10 s. 121–69; Brzeziński S. J., Polski Związek Ludowy, W. 1957 s. 61, 99, 107, 426; Chmaj L., Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, W. 1962; Coner D., Jakubowski M., Poglądy Heleny Radlińskiej na opiekę i wychowanie oraz ich wzajemny związek, „Kwart. Pedagog.” 1980 nr 2 s. 21–30; Garlicki A., Geneza Legionów, W. 1964; Gołaszewski T., Badania Heleny Radlińskiej dotyczące literatury popularnonaukowej, „Roczniki Bibliot.” 1974 nr 1/2 s. 218–34; Hrynkiewicz E., Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego. Z powodu książki Heleny Radlińskiej, [W. 1935]; Hulewicz J., Helena Radlińska – historyk oświaty, [Wstęp w:] Radlińska H., Pisma pedagogiczne, Wr. 1964 III; Jabłoński H., Polityka PPS w czasie wojny 1914–18, W. 1958; Jakubowski M., Pedagogika społeczna w ujęciu Heleny Radlińskiej, „Polityka Społ.” 1979 nr 6 s. 1–4; tenże, Wkład Heleny Radlińskiej do pedagogiki społecznej i opiekuńczej, „Problemy Opiekuńczo-Wych.” 1980 nr 1 s. 44–7; Jaworska A., Działalność Heleny Radlińskiej w Uniwersytecie Ludowym im. Adama Mickiewicza w Krakowie w latach 1906–1918, „Roczniki Bibliot.” 1974 nr 1–2 s. 165–90; Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej. Praca socjalna i kulturalna, Wyd. 2., W. 1974; tenże, Pedagogika społeczna Heleny Radlińskiej w okresie krakowskim (1908–1914), „Zesz. Nauk. Uniw. Łódz.” S. 1, Ł. 1965 z. 40 s. 165–81; tenże, Piśmiennictwo publicystyczne i popularyzatorskie Heleny Radlińskiej w latach okupacji (1940–1944), „Roczniki Bibliot.” 1974 nr 1–2 s. 191–215; tenże, Współpraca Kazimiery Zawistowicz-Adamskiej z Heleną Radlińską, „Łódz. Studia Etnogr.” T. 9: 1967 s. 109–15; tenże, Wychowanie jako przeobrażenie środowiska w ujęciu pedagogiki społecznej Heleny Radlińskiej, „Oświata Dorosłych” 1959 nr 1 s. 16–20; Kawula S., Wkład Heleny Radlińskiej w organizację zespołowych badań pedagogicznych, „Kultura i Społ.” 1979 nr 4 s. 89–102; Kubów S., Książka i biblioteka w pracach Heleny Radlińskiej, „Studia o Książce” R. 7: 1977 s. 139–50; Kukołowiczowa T., Helena Radlińska – twórczyni pedagogiki społecznej, „Spraw. z Czynności, Wydawnictw i Posiedzeń Nauk. oraz Kronika Tow. Naukowego KUL” Nr 14: 1963/4 [druk 1965] s. 122–3; Lepalczyk I., Geneza i rozwój pedagogiki społecznej. W stulecie urodzin Heleny Radlińskiej, „Kultura i Społ.” 1979 nr 4 s. 103–9; taż, Helena Radlińska jako krytyk i autor książek dla dzieci i młodzieży. „Zesz. Nauk. Uniw. Łódz.” S. 1, Ł. 1966 nr 45 s. 185–99; taż, Helena Radlińska – praktyk i teoretyk bibliotekarstwa, [Wstęp w:] Radlińska H., Pisma pedagogiczne, Wr. 1961 II; taż, Jubileusz 50-lecia pracy Heleny Radlińskiej w 1947 r., „Roczniki Bibliot.” 1979 nr 2 s. 381–90; taż, Pedagogika biblioteczna Heleny Radlińskiej, Ł. 1974; Lepalczyk I., Skibińska W., Helena Radlińska. Kalendarium życia i pracy, „Roczniki Bibliot.” 1974 z. 1–2 s. 3–103 (fot.), 1979 z. 2 s. 391–402; Mazurkiewicz E., Helena Radlińska – prekursor i czołowy reprezentant teorii pracy socjalnej, „Praca i Zabezpieczenia Społ.” 1979 nr 7 s. 6–11; tenże, Na pograniczu pielęgniarstwa i humanistyki, „Pielęgniarka i Położna” 1979 nr 12 s. 19–22 (fot.); tenże, Prakseologiczne aspekty w systemie pracy socjalnej Heleny Radlińskiej, „Praca i Zabezpieczenia Społ.” 1979 nr 8/9 s. 3–11; tenże, Sprawność działania socjalnego w pedagogice społecznej Heleny Radlińskiej, W. 1980; tenże, Walory sprawnego działania socjalnego w genezie teorii pracy socjalnej (na przykładzie twórczości Heleny Radlińskiej), „Kult. i Społ.” 1979 nr 4 s. 77–88; Molenda J., Polskie Stronnictwo Ludowe w Królestwie Polskim 1915–1918, W. 1965; Muszkowski J., „Książka wśród ludzi”. Na 50-lecie pracy pisarskiej prof. Heleny Radlińskiej, „Przegl. Socjol.” 1947 z. 1/4 s. 401–14; Myśliński J., Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w zachodniej Galicji 1905–1914, W. 1970; Pełczyńska W., Życiorys Heleny Radlińskiej uzupełniony, „Wiadomości”, 1962 nr 1 s. 2; Poszwiński H., Serce „Babci” bić przestało, „Poradnik Kult.-Oświat.” (Londyn) 1955 nr 173/4 s. 20; [Serejski M. H.] M. H. S., Helena Radlińska, „Zesz. Nauk. Uniw. Łódz.” S. 1, 1955 z. 1 s. 151–3 (fot.); Stanowski A., Helena Radlińska, „Znak” 1969 nr 10 s. 1333–40; Sułkowski B., Heleny Radlińskiej koncepcja «języka wewnętrznego», „Roczniki Bibliot.” 1974 nr 1/2 s. 235–48; Szczepański J., Helena Radlińska, „Życie Szkoły Wyższej” 1954 nr 12 s. 147–9; Theiss W., Radlińska, W. 1984 (tu bibliografia ważniejszych prac R-iej oraz piśmiennictwa o niej); Twórcy nowoczesnego bibliotekarstwa polskiego, Wr. 1974 s. 294–309; Wincławski H., Helena Radlińska – uczona, pedagog, działacz (1879–1954), „Wieś Współcz.” 1980 nr 5 s. 128–32; tenże, Heleny Radlińskiej socjologia zaangażowana i praktyczna, „Kultura i Społ.” 1979 nr 1/2 s. 123–31; Wroczyński R., Helena Radlińska. Działalność i system pedagogiczny, w: Studia nad pedagogiką XX w., W. 1962 s. 265–78; tenże, Pedagogika społeczna Heleny Radlińskiej na tle myśli wychowawczej Drugiej Rzeczypospolitej, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1979 s. 459–69; tenże, Twórca i tworzywo, „Kultura i Ty” 1979 nr 10 s. 3–7 (fot.); – Bogusławska A., Życie piękne i owocne, „Poradnik Kult.-Oświat.” (Londyn) 1955 nr 173/4 s. 5–11; Dąbrowski J., Dziennik 1914–1918, Kr. 1977; Dzien. Urzęd. Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, W. 1932 nr 3 s. 51; Helena Radlińska, „Zesz. Hist.” Z. 19: 1971 s. 98–191 (Czapska M., Rozmowy; Bagiński K., Helena Radlińska w ruchu ludowym; Pełczyńska W., Lato 1919–1921; Piłsudski J., Listy do Leona Wasilewskiego; Hoffman J., Helena Radlińska jako łączniczka; Bogusławska A., W czasie drugiej wojny światowej i potem; taż, Szkoła «jutrzejsza» i jej kierowniczka; Gulińska-Moudschein, Wspomnienia; Różankowska J., Gospodarstwo «Babci»); Kalicki T., Prof. Helena Radlińska we wspomnieniach, „Roczniki Bibliot.” 1974 nr 1–2 s. 249–63; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1959 III; Limanowski B., Pamiętniki 1907–1919, W. 1961; Listy Heleny Radlińskiej do Jana Hulewicza z lat 1945–1954, „Roczniki Bibliot.” 1974 nr 1–2 s. 503–42; Pragier A., Czas przeszły dokonany, Londyn 1966; Służba ojczyźnie, W. 1929; W kolportażu i łączności Komendy Głównej Batalionów Chłopskich. Wspomnienia, W. 1982 s. 215, 329, 341–2; Wolna Wszechnica Polska. Sprawozdanie z działalności w r. akad. 1921/22, W. 1922 s. 6, 26; toż za r. akad. 1922/3 i 1924/5–1928/9; – „Bibliotekarz” 1934/5 nr 12 s. 122–3 (fot.); „Pol. Oświata Pozaszkolna” R. 11: 1933/4 nr 4/5 s. 108–12; „Praca i Opieka Społ.” 1932 nr 3 s. 309–10 (M. Balsingerowa); „Praca Oświat.” 1937 s. 152–5; „Przegl. Hist.-Oświat.” 1979 s. 572–4 (J. Badura); „Roczn. B. Narod.” R. 2: 1966 s. 491–2 (J. Kądzielski); – AGAD: Akta Prokuratora Warszawskiej Izby Sądowej, sygn. 5370 k. 64–65; Arch. Uniw. Łódz.: Akta personalne, teczka nr 2326; B. Jag.: rkp. 7390, 7450, 8607, 8627, 8672; B. Narod.: rkp. 2727, 2731, 2914, 5193, 7075, 7419, t. 25, rkp. 7447, t. 28; B. Ossol.: rkp. 7181, 7195, 12814, 13073, 13489, 13591, 13889, 14037, 14310; B. Uniw. Łódz.: Dział rękopisów (bez sygn.); B. Uniw. Warsz.: rkp. 655, 656, 720 a, 1956.
Stanisław Konarski