Spoczyńska Helena, pseud.: Teresa, Helena (1896–1968), nauczycielka, oficer Batalionów Chłopskich. Ur. 27 II w Lipinach (gmina Ossa, pow. opoczyński) w rodzinie chłopskiej, była jednym z dziesięciorga dzieci Adama (ur. 1849) i Julianny (zm. 1918) z Frasuńskich. Ojciec posiadał biblioteczkę, uczył chłopów czytać i pisać.

Początkowo S. pobierała nauki w domu rodzinnym, rok w szkole w niedalekim Odrzywole, rok zaś w szkole prywatnej w Chlewiskach (pow. konecki). W l. 1912–14 uczęszczała do Szkoły Ochroniarek i Nauczycielek Ludowych w Warszawie, prowadzonej przez Stefanię Marciszewską, w warszawskim V Gimnazjum uzyskała uprawnienia do nauczania w szkole powszechnej. Pierwszą posadę nauczycielską objęła w r. 1915 w Brudzewicach, w rodzinnej gminie, gdzie zorganizowała wraz z wójtem Antonim Boguszem szkołę polską. Od 1 IX 1917 pracowała w prywatnej szkole powszechnej w Skołatowie (pow. płoński). W r. szk. 1918/19 uzupełniła wykształcenie gimnazjalne i jako eksternistka zdała maturę w filii Gimnazjum św. Jacka w Krakowie. Od r. 1919 studiowała na Wydz. Filozoficznym UJ polonistykę i historię, m.in. u Ignacego Chrzanowskiego, Władysława Semkowicza, Kazimierza Nitscha i Stanisława Kota. Związała się tu ze środowiskiem Williama J. Rose’a, dyrektora Young Men’s Chistian Association (YMCA) w Krakowie, które w styczniu 1920 utworzyło koło Chrześcijańskiego Związku Akademików (ChZA); na zjeździe ogólnokrajowym (czerwiec t.r.) wybrana została sekretarzem ChZA. Przed plebiscytem na Śląsku Górnym, od sierpnia 1920 do marca 1921 przebywała jako instruktorka oświatowa w pow. oleskim, ucząc języka i kultury polskiej i uczestnicząc wraz z Janem Wiktorem w wielu spotkaniach z miejscową ludnością; z tego okresu pozostawiła Wspomnienie o pracy na Śląsku („Kwart. Opolski” 1981 nr 2, wyd. M. Mitera-Dobrowolska). W r. 1922 ukończyła kurs nauczycielski zorganizowany przez Studium Pedagogiczne UJ (6 X). Po uzyskaniu absolutorium, od września 1923 pracowała w Miejskim Gimnazjum Żeńskim w Królewskiej Hucie; uczyła tam języka polskiego, historii i propedeutyki filozofii, zorganizowała bibliotekę, w ramach szkolnego Koła im. Adama Mickiewicza zapraszała na odczyty wielu wybitnych humanistów, m.in. Stanisława Pigonia. T.r. wstąpiła do Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych (potem: Średnich, TNSŚ) i Związku Obrony Kresów Zachodnich. W czerwcu 1924 zdała egzamin dla nauczycieli gimnazjów oraz szkół realnych i w r. 1926 uzyskała państwowe uprawnienia do nauczania w szkołach średnich. T.r. otrzymała tytuł doktora na podstawie dysertacji pt. Mesjanizm Bronisława Trentowskiego (promotor: I. Chrzanowski).

W Królewskiej Hucie (od r. 1934 – Chorzów) zaangażowała się S. w działalność Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP): była współtwórczynią Koła Przyjaciół Harcerstwa, w r. 1929/30 została wiceprzewodniczącą Zarządu Oddziału Śląskiego ZHP w Katowicach, w r. 1935/6 – mianowana działaczką harcerską. Brała też udział w pracach Sekcji Naukowej Polonistycznego Ogniska TNSŚ w Katowicach, prowadziła wojewódzkie kursy dla nauczycieli szkół mniejszości narodowych. W sierpniu 1929 w składzie polskiej delegacji, m.in. wraz z Heleną Radlińską i Józefem Włodarskim, wzięła udział w Międzynarodowym Kongresie Ligi Nowego Wychowania w Helsingør w Danii (sprawozdanie z niego ogłosiła w „Chowannie” R. 1: 1929 nr 4). Była członkiem Zarządu Oddziału Śląskiego Polskiego Stow. Kobiet z Wyższym Wykształceniem (1936), współpracowała z Inst. Pedagogicznym w Katowicach, działała w Polskim Tow. Tatrzańskim i Polskim Związku Narciarskim. Propagowała wychowanie seksualne młodzieży i z tego powodu była atakowana przez sfery kościelne; władze szkolne z kolei upomniały ją z powodu wygłoszenia odczytu o roli kobiety w ZSRR. W r. 1929 za swą działalność otrzymała medal 10-lecia Odzyskania Niepodległości, a w r. 1931 – Srebrny Krzyż Zasługi. W r. 1937 zorganizowała w gminie Ossa koło Związku Inteligencji Ludowej i Przyjaciół Wsi (skarbnikiem został ks. Jan Zieja, z którym S. przyjaźniła się od czasu studiów) wspierające tworzenie bibliotek wiejskich, organizowanie kursów, udzielanie stypendiów dla dzieci chłopskich. W okresie międzywojennym publikowała artykuły dotyczące edukacji, metodyki nauczania, praw kobiet, kultury śląskiej m.in. w „Bluszczu”, „Naszych Drogach”, „Poloniście”, „Zaraniu Śląskim”, śląskim piśmie harcerskim „Na Tropie”, osobno zaś ogłosiła pracę Szkolne wycieczki polonistyczne (Kat. 1939).

Wybuch drugiej wojny światowej uniemożliwił S-iej powrót do szkoły w Chorzowie; przebywała w Warszawie, pracując w organizacjach społecznych, wspomagających obronę miasta. Dn. 6 X 1939 powróciła do Chorzowa, gdzie z Mieczysławą Miterą-Dobrowolską prowadziła tajne nauczanie i działała w konspiracyjnej grupie «Silesia». W grudniu t.r. przeprowadziła się do Krakowa, gdzie podjęła pracę w Radzie Głównej Opiekuńczej i pomagała siostrze Jadwidze w akcji na rzecz uchodźców z Wielkopolski i Śląska, oraz uczyła na tajnych kompletach we wsiach podkrakowskich. W obawie przed aresztowaniem schroniła się w lecie 1940 w rodzinnych Lipinach, pod zmienionym nazwiskiem (Szpocińska) jako technik zielarstwa. We wrześniu t.r. zorganizowała tam, przy współudziale siostry Władysławy, tajne nauczanie na poziomie gimnazjum i liceum (obok istniejącego już podstawowego), konspiracyjne drużyny harcerskie oraz sieć punktów bibliotecznych. Została przez komendanta pow. opoczyńskiego BCh Władysława Głobińskiego wprowadzona do komendy powiatu i była, w stopniu porucznika, odpowiedzialna za propagandę na tym terenie. Swe przedsięwzięcia w tym czasie opisała potem w publikacji Autobiogram. Historia tajnego gimnazjum i liceum w Lipinach (w: „Chleb i krew. Moja wieś w czasie okupacji”, Red. T. Kisielewski, J. Nowak, W. 1968 s. 473–80).

Po wojnie, od września 1945 tworzyła S. na bazie szkoły tajnej Ośrodek Kształcenia Nauczycieli w Lipinach i została jego dyrektorem. T.r. wstąpiła do Stronnictwa Ludowego (od r. 1949 – Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, ZSL). Gdy w r. 1949 kuratorium przekazało szkołę w Lipinach w zarząd Dyrekcji Szkolenia Zawodowego, utworzono w jej miejsce Liceum Administracyjno-Handlowe, w r. 1953 przejęte z kolei przez Centralę Spółdzielni Rolniczych «Samopomoc Chłopska» i przemianowane na Technikum Ekonomiczne. Wszystkimi tymi placówkami S. kierowała i je rozbudowała. S. była pedagogiem-praktykiem i nie ujęła swej metody wychowawczej w ramy przemyśleń teoretycznych. Wychowanie rozumiała jako działalność społeczną, kierowała się zasadami «wychowania we współdziałaniu», «organizowania przeżyć» (poprzez aranżowanie spotkań z wybitnymi ludźmi i uroczystości patriotycznych), starała się pobudzać u swych podopiecznych «samowychowanie». Krytycyzm S-iej wobec Kościoła katolickiego doprowadził ją do konfliktu z miejscowym klerem parafialnym, zaś jej postawa patriotyczna sprowadziła nieufność władz politycznych (żywiła szczególny kult dla powstania styczniowego). W r. 1955 otrzymała zwolnienie z pracy, jednak po interwencjach wychowanków i okolicznych chłopów zostało ono anulowane. S. zdobyła sobie poparcie działaczy politycznych w Warszawie (m.in. Czesława Wycecha, Stefana Ignara, Zenona Kliszki i Mieczysława Moczara). W r. 1958 została odznaczona Krzyżem Kawalerskim, a w r. 1965, podczas zjazdu wychowanków szkoły z okazji jej 25-lecia – Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Mimo kłopotów z sercem, S. do końca swego życia pozostała dyrektorem szkoły. Prowadziła też w Lipinach działalność kulturalną, organizowała spotkania autorskie i odczyty. Była członkiem Komisji Kobiecej Woj. Komitetu ZSL w Kielcach, Komisji Oświatowej Pow. Rady Narodowej w Opocznie, Gromadzkiej Rady Narodowej gminy Ossa, przewodniczącą Gromadzkiej Komisji Oświaty. Wraz z innymi seniorami ChZA (Stanisławem Herbstem i Tadeuszem Baumem) zgromadziła w l. powojennych materiały dotyczące tej organizacji, które zostały następnie zdeponowane w Bibliotece KUL (sygn. akc. 1107). Zmarła w Lipinach 27 XI 1968; pogrzeb, w którym mimo przeszkód stawianych przez miejscowe władze partyjne uczestniczył tłum wychowanków S-iej, uczniów szkolnych i okolicznych mieszkańców, odbył się w Odrzykoniu; wobec odmowy ze strony miejscowego proboszcza, ceremonii pogrzebowej przewodniczył ks. J. Zieja.

S. pragnęła przekazać swój dom na rzecz kierowanej przez siebie szkoły w intencji utworzenia w nim muzeum regionalnego. Odpowiedni zapis testamentowy sporządziła już po śmierci S-iej jej siostra, Jadwiga; nie został on jednak zrealizowany. Jej podopieczni utworzyli Koło Wychowanków Szkół Lipińskich. Dn. 13 IX 1970 w Lipinach uroczyście oddano do użytku nowy budynek Zespołu Szkół Zawodowych, który otrzymał imię S-iej; w hallu szkoły umieszczona została poświęcona jej tablica pamiątkowa. Dn. 27 VI 1981, w czasie IV zjazdu wychowanków z okazji 40-lecia szkoły lipińskiej, odsłonięto przed szkołą popiersie S-iej wg projektu Antoniego Hajdeckiego. W miejscowości Kadłub Wolny (Śląsk Opolski) wmurowano tablicę pamiątkową upamiętniającą jej działalność w okresie plebiscytu.

S. rodziny nie założyła.

Siostra S-iej, Jadwiga Agnieszka (10 I 1895 – 16 XII 1971), służąc we dworze, ukończyła eksternistycznie gimnazjum i w l. 1918–24 studiowała na Wydz. Lekarskim UJ, następnie pracowała jako pediatra w krakowskim Szpitalu św. Ludwika (VIII Oddział Szpitala św. Łazarza) i działała w Związku Lekarzy Kas Chorych oraz Tow. Przyjaciół Dzieci (wykłady dla młodych matek, dożywianie dzieci, szkolenie lekarek i pielęgniarek); w czasie okupacji niemieckiej, w swym mieszkaniu, udzielała schronienia uchodźcom ze Śląska i Wielkopolski oraz Żydom; po drugiej wojnie światowej była ordynatorem oddziału dziecięcego w Szpitalu im. G. Narutowicza w Krakowie, oraz prowadziła Państwowe Prewentorium dla dzieci w Izdebniku (pow. wadowicki); z ramienia «Znaku» przez dwie kadencje była radną m. Krakowa.

Bibliografia metodyki nauczania języka polskiego 1918–1939, W. 1963; Michalik B., Bibliografia dziejów oświaty polskiej w okresie II wojny światowej, W. 1972–94 I–III; – Król S., 101 kobiet polskich, W. 1988 (fot.); Słownik badaczy literatury polskiej, Ł. 1994 (J. Starnawski); Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, W. 1989 (fot.); Znani i nieznani Ziemi Radomskiej, Radom 1988 II; – Bethge D., Stankiewicz M., Zalewska J., Dziewczęta z Placu Kopernika. Miejskie Gimnazjum i Liceum Żeńskie w Chorzowie w okresie międzywojennym, Chorzów [b.r.w.]; Gmitruk J., Konspiracyjny ruch ludowy na Kielecczyźnie 1939–1945, W. 1985; Grajewski S., Chrześcijańskie organizacje akademickie w Polsce (1889–1939), Rzeszów 1993; tenże, Katolickie organizacje akademickie w II Rzeczypospolitej, w: Z dziejów katolicyzmu społecznego, Ł. 1987; Gustowicz A., V Międzynarodowy Zjazd Ligi Nowego Wychowania w Helsingør 8 – 21 VIII 1929, „Muzeum” R. 44: 1929 z. 3 s. 232–7; Jaźwiec J., Narodzona w konspiracji. Opowieść o niezwykłej szkole, W. 1974; Krasuski J., Ruch ludowy wobec szkolnictwa i oświaty wiejskiej w Polsce w latach 1939–1949, Kielce 1993; Lipińska szkoła i jej wychowawcy i uczniowie, Red. J. Melka, S. Bielski, [b.m.w.] 1995; Matusowa-Kwiatkowska B., Na partyzancki poszły bój […] 1939–1945, Oprac. S. Młodożeniec-Warowna, W. 1976 (fot.); Mazur G., Biuro Informacji i Propagandy SPZ–ZWZ–AK, 1939–1945, W. 1987; Nowacki T. W., Helena Spoczyńska, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1971 nr 3 s. 357–64; tenże, Prawość i dobroć, tamże, 1991 nr 1–2 s. 55–76 (bibliogr.); tenże, Życie pracowite Heleny Spoczyńskiej, W. 1990 (W. 2000, bibliogr. prac S-iej, liczne fot.); Polskie Stowarzyszenie Kobiet z Wyższym Wykształceniem w latach 1926–1936, W. 1936 s. 79; Wieczorek G., Helena Spoczyńska. Pedagog, wychowawca, Piotrków Trybunalski 1997 (niedruk. praca magisterska); – Bartos M., List do Zarządu Wychowanków Szkół Lipińskich, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1991 nr 1–2 s. 100–1; tenże, Wszystko dla ukochanej wsi, „Królowa Apostołów” 1985 nr 11; Bethge D., Z listu do Pana Stanisława Stępniewskiego, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1991 nr 1–2 s. 93–5; Ficek-Meroney G., Wspomnienia uczennicy sprzed 1939, tamże s. 82–93; Sprawozdanie kierownika filji Państwowego Gimnazjum św. Jacka w Krakowie za r. szk. 1918/19, Kr. 1919; Stępniewski S., Wspomnienie o szkole w Lipinach i jej założycielce dr H. Spoczyńskiej, „Przegl. Hist.-Oświat.” s. 101–7; ZET w walce o niepodległość i budowę państwa – szkice i wspomnienia, Red. T. W. Nowacki, W. 1996; Żak M., Helena Spoczyńska – jaką pamiętam, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1991 nr 1–2 s. 95–9; – „Chłopska Droga” 1965 nr 75 (J. Jaźwiec, fot.), 1970 nr 74, 1980 nr 87 (J. Kowalczyk, fot.), 1988 nr 49 (J. Bartos); „Dzien. Lud.” 1968 nr 296, 1980 nr 173 (A. Staniewicz), 1983 nr 301 (S. Stępniewski, fot.); „Orka. Tyg. Kult.” 1960 nr 37 (J. Socha); „Przyjaciółka” 1971 nr 46; „Słowo Ludu” 1965 nr 243 (fot.); „Tryb. Ludu” 1970 nr 256; „Wieści” 1965 nr 1 (J. Kawalec, fot.), 1970 nr 38, 1976 nr 45; – Nekrologi z r. 1968: „Chłopska Droga” nr 96; „Słowo Ludu” nr 366, dod. „Magazyn”; „Wieści” nr 49 (fot.); – Arch. UJ: sygn. PKEN 26, SP 17, SP 36, WF II 504 (teczka doktorska S-iej), sygn. WF II 390, WF II 392, WF II 394, WF II 397, WF II 399–400, WF II 407; B. Jag.: rkp. 8980 III t. 10, rkp. Przyb. 55/99, Przyb. 150/99, Przyb. 186/99, Przyb. 687/88, Przyb. 107/96, Przyb. 108/96 (koresp. S-iej z l. 1926– 67), rkp. Przyb. 131/57 cz. 1, rkp. Przyb. 280/76; B. Narod.: rkp. III 7608; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 10370 (wspomnienia S-iej pt. Szkoła w Lipinach w czasie okupacji).

Bibliogr. dot. siostry S-iej, Jadwigi: Almanach lek., W. 1932; Dziesięciolecie Związku Lekarzy Kas Chorych „Okręg Kraków”, Kr. 1937 s. 36; Roczn. lek. RP na l. 1933/4, 1936, 1938, W.; Spis fachowych pracowników służby zdrowia, W. 1964; – Biberstein A., Wspomnienie o dr Jadwidze Spoczyńskiej, „Przegl. Lek.” 1974 nr 1; Dużyk J., Listy Zygmunta Nowakowskiego do Róży Celiny Otowskiej z l. 1957–1958, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 38: 1993; Stomma L., Czekałem z zupełnym spokojem. Wspomnienie o dr Jadwidze Spoczyńskiej, „Tyg. Powsz.” 1972 nr 49.

Mariusz Ryńca