Potocki Henryk (1868–1958), ziemianin, polityk konserwatywny, działacz społeczny, przemysłowiec. Ur. 20 III w Warszawie, był potomkiem Aleksandra, ministra policji Ks. Warsz. (zob.), synem Rodryga (1834–1910), właściciela Chrząstowa w pow. włoszczowskim i pobliskich dóbr koniecpolskich w pow. noworadomskim, referendarza stanu za rządów Aleksandra Wielopolskiego, i Marii z Niezabytowskich (1841–1926). Po ukończeniu szkoły średniej w Warszawie studiował ekonomię i rolnictwo (m. in. w Halle), po czym gospodarował w rodzinnym Chrząstowic. Udzielał się też społecznie; był jednym z organizatorów i następnie prezesem Stowarzyszenia Emerytalnego Pracowników Prywatnych (rolnych) w Król. Pol., a od r. 1899 członkiem zarządu kieleckiego Tow. Rolniczego. Od r. 1897 miał tytuł cesarskiego kamerjunkra. Na scenie politycznej P. pojawił się jako członek Stronnictwa Polityki Realnej (SPR) i w lutym 1907 został wybrany w guberni kieleckiej do drugiej Dumy Państwowej. Formalnie jednak musiał – w porozumieniu z SPR – przyjmując mandat, wystąpić ze stronnictwa (partia ta bowiem w ostatniej fazie wyborów wstrzymała się od wystawiania kandydatów), co nie oznaczało zerwania związków P-ego z SPR. W Dumie był jednym z pięciu reprezentantów Koła Polskiego w utworzonej w kwietniu t.r. komisji agrarnej. Po rozwiązaniu Dumy (w czerwcu 1907) nie zgodził się na wysuniecie swojej kandydatury w wyborach do trzeciej Dumy Państwowej. Ze swej działalności parlamentarnej opublikował Sprawozdanie poselskie wygłoszone w Kielcach d. 27 paźdz. 1907 r. (W. 1907). W lipcu 1908 uczestniczył z. ramienia SPR (obok Ludwika Straszewicza) w Zjeździe Słowiańskim w Pradze. Owocem udziału. P-ego w obradach praskich była broszura pt. Neoslawizm i kwestia polska (W. 1909), w której wyrażał wiarę w możliwość porozumienia polsko-rosyjskiego. Dwukrotnie zasiadał w petersburskiej Radzie Państwa: wybierany w październiku 1908 i w październiku 1910.
W czasie pierwszej wojny światowej P. był czynny w akcji pomocy, m. in. wchodził do zarządu Komitetu Ratunkowego (utworzonego jesienią 1915). Zarazem stał się jednym z czołowych działaczy SPR, reprezentując w nim z czasem umiarkowanie aktywistyczny kierunek. W październiku 1917 został wybrany na prezesa Stronnictwa. W pierwszej połowie listopada t.r. Rada Regencyjna wysunęła jego kandydaturę (po odrzuceniu przez Niemców kandydatury Adama Tarnowskiego) na stanowisko premiera, ale również na osobę P-ego władze niemieckie nie wyraziły zgody. Później występował w imieniu Międzypartyjnego Koła Politycznego przeciwko wojskowemu programowi premiera Jana Kucharzewskiego. Pod koniec 1917 r. i w początkach 1918 r. przebywał w Sztokholmie, gdzie m. in. kontaktował się z polskimi członkami Rady Państwa w Piotrogrodzie w sprawie polityki, jaką winien prowadzić wobec władz państw centralnych. W kwietniu 1918 Rada Regencyjna mianowała go członkiem Rady Stanu. P. był jednym z udziałowców zawiązanej w październiku 1918 Spółki Wydawniczej Powszechnej, która przystąpiła do wydawania „Dziennika Powszechnego”. W Polsce niepodległej P. kontynuował działalność w partiach konserwatywnych. Gdy w początkach 1919 r. powstało Stronictwo Pracy Konstytucyjnej (SPK), funkcjonujące od lutego 1920 pod nazwą Stronnictwa Prawicy Narodowej (SPN), P. wszedł w skład jego Zarządu Głównego i został prezesem oddziału warszawskiego SPK, potem SPN. W październiku 1920 doszło do rozłamu w SPN i oddział warszawski utworzył w listopadzie t.r. Stronnictwo Realnej Pracy Narodowej z P-m jako prezesem. Stronnictwo to przez cały czas swego istnienia (tj. do stycznia 1923) nie odegrało żadnej roli. Przed wyborami sejmowymi w r. 1928 P. wraz z ugrupowaniami konserwatywnymi zgłosił akces do Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem.
W latach międzywojennych P. zaangażował się szczególnie w działalność na polu Czerwonego Krzyża. Wybrany w r. 1924 w skład Komitetu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża (PCK), był początkowo (1925) wiceprezesem Komitetu i prezesem Zarządu Głównego PCK, a następnie aż do września 1934 – prezesem Komitetu Głównego PCK. Uczestniczył w kilku międzynarodowych konferencjach Czerwonego Krzyża, a na XII Konferencji Międzynarodowej w Hadze w październiku 1928 został wybrany do władz Ligi Czerwonych Krzyży. Był też opiekunem Zgromadzenia Kanoniczek w Warszawie. Cieszył się dużą popularnością w kołach towarzyskich stolicy również jako prezes stowarzyszenia Alliance Française i prezes Klubu Myśliwskiego. W r. 1927 odbył wraz z żoną podróż myśliwską do Afryki, co opisał w książce pt. W krainie Massajów (W. 1927). P. był jednym z polskich akcjonariuszy Tow. Zakładów Żyrardowskich, Spółka Akcyjna, w którym większość akcji należała do Francuza M. Boussaca. Wchodził do Rady Nadzorczej Tow. Zakładów Żyrardowskich, a w chwili wybuchu tzw. afery żyrardowskiej w r. 1934 był już od kilku lat prezesem Rady. Boussac prowadził politykę nadmiernej eksploatacji Zakładów, w których sytuacja była katastrofalna, a położenie robotników bardzo ciężkie. W połowie 1934 r. niektóre kręgi piłsudczykowskie zaatakowały publicznie Polaków zasiadających w Radzie Nadzorczej Zakładów (szczególnie agresywnie wystąpili Ignacy Matuszewski i Bogusław Miedziński), a przy tej okazji konserwatystów i przemysłowców. Na firmę nałożono sekwestr państwowy. P. wówczas zrzekł się prezesury Rady. W końcu sierpnia 1934 aresztowano dwu dyrektorów francuskich, a w pierwszych dniach września P-ego. Na krótko przedtem P. zrezygnował z godności prezesa i członka Komitetu Głównego PCK. Nie odniosły skutku starania wielu konserwatystów z Arturem Potockim na czele o zwolnienie P-ego. Przebywał w areszcie śledczym w więzieniu mokotowskim przez blisko dwa miesiące, zwolnienie nastąpiło 1 XI za kaucją 2 000 000 zł, zabezpieczoną na majątkach P-ego. Dn. 30 XI 1936 zaniechano postępowania przeciwko dyrektorom francuskim i P-emu, oskarżonym z artykułów 269 i 280 kodeksu karnego o nadużycie zaufania przy pełnieniu obowiązków zarządców, za co groziła kara sześciu miesięcy więzienia. Na podstawie artykułu 6 ustawy amnestyjnej, obejmującej przestępstwa i wykroczenia dokonane przed 11 XI 1935, Sąd Okręgowy w Warszawie podjął 10 XII 1936 decyzję o umorzeniu sprawy sądowej przeciwko obwinionym. Dn. 29 IV 1939 P. otrzymał godność członka honorowego PCK. W czasie drugiej wojny światowej przebywał w Chrząstowie. Po wojnie wyjechał za granicę. Zmarł 29 III 1958 w Montrésor we Francji.
P. był ożeniony (od r. 1897) z Julią z Branickich (1879–1929), córką Władysława (zob.), siostrą Marii, żony Zdzisława Lubomirskiego (zob.). W małżeństwie tym miał czworo dzieci: Annę (12 VIII 1898 – 4 X 1982), zamężną za Pawłem Żółtowskim, po drugiej wojnie pracowniczkę B. PAN w Krakowie, Pawła (4 VII 1900 – 8 VI 1945), Władysława (14 X 1903 – 22 XII 1973), oficera 14 p. Ułanów Jazłowieckich, zamieszkałego po wojnie we Francji, zmarłego w Waszyngtonie, i Stefana (ur. 30 X 1912), mieszkającego we Francji.
Enc. Org., XVIII; Współcześni polscy działacze polityczni. Mała encyklopedia, Ł.–W. 1919; Słown. Geogr., I 652 (Chrząstów), IV 330–1 (Koniecpol); Borkowski, Almanach, s. 771; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., III 229; Uruski, XIV 300; «Woreyd» Almanach, W. 1928; – Jabłoński H., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 1914–1918, W. 1958; Kalabiński S., Tych F., Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja, W. 1970; Konarski Sz., Kanoniczki warszawskie 24 IV 1744 – 13 VIII 1944, Paryż 1952 s. 24; Kozłowski Cz., Działalność polityczna Koła Między partyjnego w latach 1915–1918, W. 1967; Łukawski Z., Koło Polskie w rosyjskiej Dumie Państwowej w latach 1906–1909, W. 1967 s. 78–9, 96–7, 108; Michowicz W., Afera żyrardowska z 1934 r. Przyczynek do działalności kapitału francuskiego w Polsce, Zeszyty Nauk. Uniw. Łódz., S. 1, Ł. 1961 z. 21 s. 155–70; tenże, Międzynarodowe tło tzw. afery żyrardowskiej 1934 r., w: Żyrardów 1829–1945, Praca zbiorowa pod red. I. Pietrzak-Pawłowskiej, W. 1980; Pajewski J., Wokół sprawy polskiej. Paryż-Lozanna-Londyn 1914–1918, P. 1970; Rudnicki Sz., Działalność polityczna polskich konserwatystów 1918–1926, Wr. 1981; Wierzchowski M., Sprawy Polski w III i IV Dumie Państwowej, W. 1966 s. 99; Władyka W., Działalność polityczna polskich stronnictw konserwatywnych w latach 1926–1935, Wr. 1977; – Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego, Wr. 1973 I; Hupka J., Z czasów wielkiej wojny. Pamiętnik nie kombatanta, Wyd. 2, Lw. 1937; Kalendarzyk polityczno-historyczny m. stoł. Warszawy na r. 1916, W. 1916; Księga adresowa Polski… 1928, W. [1928] s. 194; Lednicki W., 20 lat w wolnej Polsce, Londyn 1973 s. 200, 201, 213; Woyniłłowicz E., Wspomnienia 1847–1928 Cz. I, Wil. 1931; Rocznik Informacyjny o Spółkach Akcyjnych w Polsce, W. 1929 nr 966; Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu, W. 1932 nr 3384; toż, W. 1934 nr 7128; – „Dzien. Pozn.” 1934 nr 203 s. 1, nr 205 s. 2, 3, nr 225 s. 3, nr 252 s. 6; „Kur. Warsz.” 1934 nr 246 wyd. poranne s. 4, nr 302 wyd. wieczorne s. 12; „Pol. Czerwony Krzyż” 1925 nr 2 s. 13–15 (fot.), 1928 s. 223, 299, 300, 1929 s. 266–7, 334, 1930 s. 262, 1933 s. 81, 1934 s. 199, 1939 nr 5–6 s. 67; „Świat” 1908 nr 23 s. 13 (fot. wspólna), 16 (fot.), nr 30 s. 15–17 (fot. wspólna), nr 44 s. 15 (fot. wspólna), 1910 nr 44 s. 14 (fot.); „Tyg. Ilustr” 1910 s. 914 (fot. wspólna); „Tyg. Powsz.” 1982 nr 41 (nekrolog córki Anny Żółtowskiej).
Alina Szklarska-Lohmannowa