Schreiber (Szreiber) Hieronim Jan (1901–1950), działacz organizacji polskich w Niemczech. Ur. 20 X w Mikołajkach w pow. sztumskim, pochodził z zamożnej chłopskiej rodziny katolickiej, osiadłej w Sztumskiem już w XVIII w. i zawsze uważającej się za polską; był jednym z ośmiorga dzieci Franciszka Ksawerego (1846–1914) i Antoniny z Pałczyńskich (1866–1902), właścicieli ok. 300 mórg pól i lasów oraz cegielni w Mikołajkach, bratankiem Feliksa (zob.).
S. kształcił się m.in. w gimnazjach niemieckich w Ornecie, Malborku, i Chełmnie (wszędzie podając język polski jako ojczysty), następnie dwa lata w Wyższej Szkole Handlowej, prawdopodobnie we Wrocławiu lub w Berlinie. Podczas plebiscytu na Powiślu (1920) był członkiem grupy młodzieży ochraniającej wiece i zebrania polskie, a w czasie plebiscytu na Górnym Śląsku (1921) działał jako członek Związku Nauczycieli Górnoślązaków (był wówczas nauczycielem w Katowicach).
Do pracy w organizacjach polskich w Niemczech ściągnął S-a Jan Baczewski, wówczas członek Rady Naczelnej i kierownik IV Dzielnicy Związku Polaków w Niemczech (ZPwN) oraz prezes Związku Polskich Tow. Szkolnych w Niemczech (ZPTSwN). Od 3 XI 1923 (tj. od utworzenia Związku Towarzystw Młodzieży w Prusach Wschodnich) do 29 IX 1924 był S. prezesem jego Rady Wykonawczej; na zjeździe delegatów w Olsztynie (25 IV 1925) przyznano mu honorowe członkostwo Związku. S. był także współzałożycielem Spółdzielni Rolniczo-Handlowej «Rolnik» w Olsztynie (1925) i członkiem ZPwN, prezesował oddziałowi Tow. Młodzieży i Kółku Śpiewaczemu w Mikołajkach. Na walnym zebraniu ZPTSwN w Berlinie w r. 1931 powierzono mu funkcję kierownika Wydz. Organizacyjnego. Współpracował z „Gazetą Olsztyńską” i opolskimi „Nowinami Codziennymi” (tu w nr 84–85 z r. 1931 ukazał się jego artykuł pt. Szkolnictwo polskie na Śląsku Cieszyńskim). Od końca lutego 1931 do 11 VII 1933 był kierownikiem Polsko-Katolickiego Tow. Szkolnego na Śląsk Opolski. Położył wówczas duże zasługi przy organizowaniu tam szkół i przedszkoli polskich oraz gimnazjum polskiego w Bytomiu (1932); był za to szykanowany przez Niemców, m.in. 30 III 1933 pobiła go bojówka SA (Sturmabteilungen) w Białej. Działał w chórze mieszanym «Lutnia», a od czerwca 1931 był prezesem chóru męskiego w Opolu. Był także członkiem Rady Naczelnej Polsko-Katolickiego Związku Młodzieży na Śląsku Opolskim oraz członkiem honorowym Związku Akademików «Silesia Superior» we Wrocławiu. Od r. 1932 należał do grupy działaczy, skupionych wokół J. Baczewskiego, którzy krytykowali centralistyczne posunięcia naczelnych władz ZPwN, co przyczyniło się do bezprawnego zwolnienia S-a z zajmowanego stanowiska. S. wystąpił wtedy do sądu przeciwko ZPwN o zapłatę zaległej pensji i uzyskał wyrok dla siebie pomyślny, nie został on jednak wyegzekwowany. W r. 1934 został sekretarzem Polsko-Katolickiego Tow. Szkolnego w Bytomiu. Potem aż do r. 1938 pracował w polskich instytucjach gospodarczych i bankowych w Berlinie. Z obawy przed grożącym mu aresztowaniem, w r. 1938 przedostał się do Polski i mieszkał u rodziny w Piasecznie koło Gniewa i w Starym Wiecu (pow. kościerzyński).
Po wybuchu wojny 1939 r. S. przebywał pod fałszywym nazwiskiem w Siemiatyczach i Białej Podlaskiej (tu był zatrudniony w tartaku), współpracował też wtedy z Armią Krajową. W końcu r. 1944 został uwięziony przez NKWD w Lublinie. Zwolniony po kilku miesiącach w r. 1945, przyjechał S. do Sztumu, gdzie rozpoczął działalność polityczną i społeczną. Był wówczas właścicielem gospodarstwa rolnego 15 ha. Od r. 1945 podpisywał się wyłącznie jako Szreiber. Działał w ruchu ludowym. Był współorganizatorem Pow. Komitetu Stronnictwa Ludowego (SL) i jego prezesem od sierpnia 1945 do marca 1946 oraz od listopada 1946 do października 1948; w okresie od lipca do listopada 1946 był prezesem Pow. Komitetu Polskiego Stronnictwa Ludowego.
Od listopada 1945 S. był radnym Miejskiej i Pow. Rady Narodowej (PRN) w Sztumie oraz delegatem PRN do gdańskiej Wojewódzkiej Rady Narodowej. Od grudnia 1945 do 15 X 1948 pełnił funkcję przewodniczącego PRN w Sztumie. Na tym stanowisku bronił ludność miejscową przed bezprawiem i grabieżami. Wspólnie z dwoma przedwojennymi działaczami organizacji polskich na Powiślu, Florianem Wichłaczem i Franciszkiem Wojciechowskim, wystosował też 10 VIII 1946 petycję protestacyjną do Min. Ziem Odzyskanych w sprawie złego traktowania przez władze ludności miejscowego pochodzenia. S. był założycielem i prezesem oddziału Polskiego Związku Zachodniego (PZZ) w Sztumie (1946), członkiem Zarządu Okręgu PZZ w Gdańsku (od kwietnia 1947), zastępcą członka Rady Naczelnej (RN) (od grudnia 1947), następnie członkiem Zarządu Głównego i RN PZZ (od początku r. 1948 do listopada 1949). Inwigilowany przez Urząd Bezpieczeństwa (UB), był zatrzymywany, a «nieznani sprawcy» dokonywali włamań do jego biura. Wobec szykan i nagonki politycznej złożył 15 X 1948 rezygnację ze wszystkich stanowisk państwowych. Jednocześnie usunięto go (10 X 1948) z SL, a w r. 1949 także z władz PZZ. Aresztowany w kwietniu 1949 przez UB w Sztumie, został na podstawie fałszywych oskarżeń osadzony w areszcie śledczym w Gdańsku. W grudniu t.r. zwolniono go ze względu na stan zdrowia. S. zmarł 15 I 1950 w Sztumie; pochowany został w Mikołajkach Pomorskich.
W małżeństwie (od r. 1947) z Heleną Zofią z domu Okonek (ur. 1916), miał S. syna Andrzeja Jana (ur. 1948).
Starszy brat S-a, Stanisław, działacz Związku Polaków Ziemi Malborskiej, rolnik w Mikołajkach, zginął w r. 1940 w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu.
Fot. w: Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie: Zbiory Specjalne. Dział Ikonogr. I–O/S–3, I–O/B–9 (5 fot. S-a); – Oracki, Słown. Warmii XIX i XX w. (bibliogr.); – Flis S., Inwentaryzacja dawnych napisów polskich na Powiślu Sztumskim, „Komun. Mazur.-Warmińskie” 1958 nr 4 s. 414 (dot. ojca); Gąsiorowski A., Młodzież polska Prus Wschodnich 1919–1939, Olsztyn 1989; Lehr H., Osmańczyk E., Polacy spod znaku Rodła, W. 1972; Lubos J., Dzieje polskiego gimnazjum w Bytomiu, Kat. 1961; Łukaszewicz B., Wrzesiński W., IV Dzielnica Związku Polaków w Niemczech 1922–1939, Olsztyn 1982 s. 150; Musielak M., Polski Związek Zachodni 1944–1950, W. 1986; Musioł T., Polskie szkolnictwo prywatne na Śląsku Opolskim w latach 1930–1939, Wr. 1962; tenże. Szkolnictwo polskie w rejencji opolskiej 1919–1939, Kat. 1964 s. 127, 152, 254; Oracki T., Jan Schreiber (Szreiber) 1901–1950. Przyczynek do biografii, „Komun. Mazur.-Warmińskie” 1994 nr 2–3 s. 333–9; Poniatowska A., Polacy w Berlinie 1918–1945, P. 1986 s. 175 (pozostałe dane indeksowe – błędne); Wrzesiński W., Na swoim i wśród obcych, Kat. 1971 (wspólna fot. nr 24, 83); – Baczewski J., Wspomnienia Warmiaka, W. 1961; Boenigk J., Minęły wieki a myśmy ostali, Wyd. 2, W. 1971 (jako Szrejber); Rożeński J., Moja praca na Śląsku Opolskim, „Kwart. Opolski” 1960 nr 2 s. 179; Wspomnienia Opolan, W. 1965 s. 215, 217, 219, 222–4, 289 (wspólna fot.); – „Nowiny Codz.” 1931 nr 22, 36, 42, 94, 97, 99, 112, 121, 1933 nr 66; „Polska Zachodnia” 1947 nr 22–3 s. 6, nr 51–2 s. 12; „Ziemia Malborska” 1946 nr 53; – AAN: Konsulat Generalny R.P. w Opolu, sygn. 95 s. 190–191, 231–232, 234–236, 345–346, 374, 385–386, 426–429, sygn. 80 s. 1–3; AP w Elblągu z siedzibą w Malborku: Pow. Rada Narodowa w Sztumie, Wydz. Powiatowy i Starostwo Powiatowe (1945–50), sygn. 74, jedn. 5, k. 36, 95, 99, 123, jedn. 2 k. 91, 172, jedn. 24 k. 99, 100, jedn. 3 k. 78, 158, 216, jedn. 31 k. 24, jedn. 39 k. 2–108, jedn. 42 k. 129–130, jedn. 59 k. 1–146, sygn. 75 jedn. 31 k. 61–66, 85–89, 95–99, 122–124, jedn. 32 k. 12, 47, 72, 83, 91, 135, jedn. 41 k. 10–11, Akta Sądu Obwodowego w Sztumie z l. 1772–1945, sygn. 1413 V.150, 2529 I, 2797 XIV; AP w Gd.: Urząd Wojewódzki w Gdańsku 1945–1950, sygn. 1164, Sprawozd. Starostwa Pow. w Sztumie, sygn. 87, k. 46, 58; AP w Olsztynie: Ostdeutscher Heimatdienst nr 124 s. 64; AP w Tor.: Akta Gimn. w Chełmnie, Album vol. V sygn. 382 s. 262–263, poz. 5754; Arch. Uniw. Gdań.: sygn. 1646/HW/67 (Zimochocki J., Kształtowanie się władzy ludowej w pow. sztumskim w latach 1945–47, mszp., s. 24, 41, 58, 77, 79, 83, 84, 104); Śląski Inst. Nauk. w Kat.: Śląska Kartoteka Biograficzna (odbitki kserograf. materiałów prasowych i archiwalnych dotyczących S-a); USC w Sztumie i Mikołajkach Pomorskich: Odpisy aktów urodzeń, śmierci oraz małżeństw S-a i jego rodziny; – Informacje pisemne uzyskane w r. 1991 z Urzędu Ochrony Państwa w W. i Sądu Woj. w Gd.; – Informacje siostry S-a, Zdzisławy Nowak z Gdyni, Alfonsa Lemańskiego z Kwidzyna, i Antoniego Spandowskiego z W.
Tadeusz Oracki