Ruszczewski Hieronim Michał (1813–1880), uczestnik powstań 1831, 1848 i 1863 r., członek Tow. Demokratycznego Polskiego. Ur. 28 IX w Tuligłowach w pow. jarosławskim.
R. uczył się w szkole oo. pijarów w Łukowie. Na emigracji podawał się za byłego studenta prawa Uniw. Warsz.; w urzędowym spisie słuchaczy jednak nie figuruje. Kampanię 1831 r. odbył jako wachmistrz szwadronu w 10 p. ułanów, po upadku powstania przekroczył granicę Prus z korpusem gen. Macieja Rybińskiego. Wydalony został z Prus w czerwcu 1832 na statku «Lachs» wraz z grupą kilkuset podoficerów i szeregowych, co zdaje się wskazywać, że się nie legitymował szarżą oficerską. Przebywał zrazu we Francji na wyspie Aix, potem na Oléron, gdzie został obrany do miejscowej Rady Polaków. W końcu 1832 r. dostał się do zakładu w Bourges. W r. 1835 przebywał w Cajarc (Lot), gdzie wstąpił do Tow. Demokratycznego Polskiego (TDP). W t. r. zapisał się na prawo na uniwersytecie w Tuluzie, ale studiów nie ukończył. W r. 1842 przeniósł się do Paryża gdzie trudnił się kapelusznictwem.
W r. 1848 wraz z grupą członków TDP dotarł R. do Poznania i wstąpił w szeregi powstańcze. W obozie w Miłosławiu służył w randze kapitana u boku Ludwika Mierosławskiego, jako jego osobisty sekretarz. Bił się pod Miłosławiem i Sokołowem, po rozsypce powstania likwidował akta obozowe. Udało mu się pozostać w Poznańskiem, gdzie znalazł schronienie w którymś z ziemiańskich dworów. Wydalony został na Zachód latem 1852. Zrazu, jak się wydaje, przebywał w Anglii; niebawem jednak znalazł się znów w Paryżu. Nadal trzymał się Mierosławskiego i wszedł wraz z nim do tzw. Koła, frondującego przeciw Centralizacji TDP. W grudniu 1853 zabrał go ze sobą gen. Józef Wysocki, udający się do Stambułu dla zabiegów o «demokratyczny» legion polski w wojnie wschodniej. W Stambule spędził R. z górą rok, objąwszy «kasjerstwo i całą część administracyjną» misji Wysockiego. Prowadził dziennik tej misji, załatwiał korespondencję i uczestniczył w niektórych (daremnych) negocjacjach swego szefa. W lutym 1855 powrócił do Paryża. W tym czasie już rozeszły się drogi Wysockiego z Mierosławskim; R. pozostał wierny Wysockiemu, odtąd też Mierosławski nazywał R-ego «Karaluchem». W r. 1857 zgłosił R. wystąpienie z TDP wraz z całą sekcją paryską Vaugirard.
W r. 1862, nadal u boku Wysockiego, R. miał jakiś udział w negocjacjach generała z warszawską Dyrekcją białych. W listopadzie–grudniu t. r. trudnił się zakupem broni dla powstania, utrzymując m. in. kontakt z Marianem Langiewiczem w Genui. W lutym 1863 przybył do Galicji wraz z Wysockim, który 24 II awansował go na majora i uczynił swym «generalnym intendentem». Uczestniczył w niefortunnej wyprawie na Radziwiłłów i wówczas mianowany został pułkownikiem. Wysockiego aresztowali Austriacy, o R-m zaś donoszono 1 X gen. Edmundowi Różyckiemu, że «biedny od kilku tygodni siedzi i czeka przeznaczenia jakiegoś». Różycki mianował go dowódcą 1 dywizjonu w 2 p. jazdy ruskiej, kwaterującej w rejonie Tarnopola, w oczekiwaniu wymarszu na Podole, do którego jednak nie doszło. Przejściowo pełnił R. funkcję komendanta miasta Tarnopola. W lutym 1864 został szefem sztabu 2 p. jazdy wołyńskiej, przeprowadził jej reorganizację. Borykał się z trudnościami zaopatrzenia, a także z utrzymaniem karności w szeregach: wymagał posłuchu w służbie i wymawiano mu, że jest «szorstki w obejściu».
W końcu lutego ogłoszony został w Galicji stan oblężenia; 21 III podcyfrował R. ostatni rozkaz dzienny gen. Jana Chaleckiego rozwiązujący 2 p. jazdy. W maju t. r. R. znajdował się w Heidelbergu, zajęty przerzutem na Zachód b. podkomendnych swych z 2 pułku. Od września przebywał ponownie w Paryżu. Należał tu do założycieli Tow. Wzajemnej Pomocy emigrantów i wszedł do Rady tegoż Towarzystwa. W lutym 1865 jeździł do Strasburga zabiegając o rozlokowanie dalszych uchodźców, napływających do Francji z austriackiego internowania.
W r. 1866 R. wstąpił do Zjednoczenia Emigracji Polskiej (ZEP). Należał do gminy Batignolles, jako jej delegat wielokrotnie zwracał się z interpelacjami do Komitetu ZEP. W r. 1867 brał udział w dyskusji nad «projektem organizacji wychodźstwa polskiego». W r. 1867 po zamachu na Aleksandra II, dokonanym w Paryżu przez Antoniego Berezowskiego, R. zajął się z ramienia ZEP jego sprawą; odwiedzał swego dawnego podkomendnego z Tarnopola w więzieniu, organizował jego obronę sądową, zeznawał jako świadek obrony w procesie. W listopadzie t. r. wszedł do komisji przygotowującej wybory do nowego składu Komitetu. W drugiej turze wyborów, w styczniu 1868, został R. obrany do Komitetu 659 głosami na 752 głosujących. Zasiadał w Komitecie ZEP od 9 V 1868 do 24 V 1869, pełnił w nim funkcje kasjera. Zabiegał o powołanie do życia «funduszu żelaznego na potrzeby przyszłego powstania». Ogłosił broszurę: Wykaz wnoszonego podatku w Zjednoczonej Emigracji Polskiej z dnia 20 XII 1868 (Paryż 1868). Na 300-lecie Unii lubelskiej podpisał odezwę Komitetu, która określała tę Unię jako «zarodkowe ogniwo przyszłej federacji słowiańskiej». Wycofał się z Komitetu, gdy w organizacji zdobył przewagę nurt radykalny.
W chwili wybuchu wojny francusko-pruskiej R. wszedł 8 VIII 1870 do Komisji Tymczasowej Wychodźstwa Polskiego, która organizować chciała legion polski. W czasie oblężenia Paryża służył w gwardii narodowej. Nie wziął udziału w Komunie 1871 r. Pracował jako urzędnik przy budowie kolei żelaznej Kompanii Orleańskiej. Ok. r. 1871 powrócił do kraju, osiadł w Krakowie i pracował aż do śmierci jako buchalter w redakcji „Czasu”. Zmarł 23 XII 1880 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim.
Estreicher w. XIX, X 460; Krawiec L., Lista członków Tow. Demokratycznego Polskiego z lat 1832–1851, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., I; Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol.; Cyrankiewicz, Przewodnik po cmentarzach Krakowa: Katalog koresp. Działyńskich, Zamoyskich; Lewak-Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; – Bender R., Ksiądz Karol Mikoszewski, W. 1982; Borejsza J., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966; Falkowicz S., Idejnopolitičeskaja bor’ba w pol’skom osvoboditel’nom dviženii, Moskva 1966: Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1950 III; Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 r., W. 1960; Knapowska W., Wielkie Księstwo Poznańskie przed wojną krymską, P. 1923; Konarska B., Polskie drogi emigracyjne, W. 1986; Wyczańska K., Polacy w Komunie Paryskiej, W. 1957; Żychowski M., Ludwik Mierosławski 1848–1878, W. 1963; – [Bałaszewicz J. A.] Potocki A., Raporty szpiega, W. 1973; Dziennik misji gen. Wysockiego do Turcji, „Przegl. Hist.” 1932 s. 454–522; Galicja w powstaniu styczniowym; Mickiewicz W., Pamiętniki, Kr. 1927: Mierosławski L., Pamiętnik, W. 1924; [Miłkowski Z.], T. T. Jeż, Od kolebki przez życie, Kr. 1936; Zarys powstania styczniowego; Ziemiałkowski F., Pamiętniki, Kr. 1904 III 142; Zjednoczenie Emigracji Pol.; – „Czas” 1880 nr 295, 296, 297, 1881 nr 5; – B. Jag.: rkp. 9211; B. Narod.: rkp. 5992, 8818; B. PAN w Kr.: rkp. 2325–2326; B. Pol. w Paryżu: rkp. 571.
Stefan Kieniewicz