Raczyński Ignacy h. Nałęcz (1741–1823), biskup poznański, arcybiskup gnieźnieński. Ur. w Barcinie (Poznańskie), gdzie został ochrzczony 6 VIII 1741; datę tę podaje się często jako datę urodzenia, a jako miejsce urodzenia Małyszyn (w Wieluńskiem). Był synem Antoniego, właściciela Małyszyna z przyległościami, i Katarzyny z Szygowskich.
Do szkół jezuickich R. uczęszczał w Bydgoszczy. W r. 1760 wstąpił do jezuitów w Krakowie, gdzie poza wykształceniem teologicznym posiadł dobrą znajomość języków starożytnych oraz francuskiego, włoskiego i rosyjskiego. Wyświęcony został na księdza 31 VII 1770. Rok później wysłano go do Mediolanu, do tamtejszego ośrodka naukowego jezuitów (Uniwersytet Collegium Nobilium), gdzie studiował nauki ścisłe: fizykę, matematykę, mechanikę. Tam też doszła go wiadomość o rozwiązaniu przez papieża Klemensa XIV zakonu jezuitów. Wrócił więc do kraju, zatrzymując się po drodze w Wiedniu i Pradze dla poznania astronomii w sławnych tamtejszych obserwatoriach.
Po powrocie do kraju R. otrzymał probostwo w Brodnicy. W r. 1776 został kanonikiem katedralnym poznańskim. Z ramienia tamtejszej kapituły był też sędzią deputowanym do trybunału świeckiego. Na otwarcie sejmu 30 IX 1782 wygłosił Kazanie o zbytkach krajowi naszemu szkodliwych… (P. 1782) i jak zanotował Tadeusz Ostrowski: «kazał… z powszechnym aplauzem». Dn. 11 IV 1794 obrano go administratorem diecezji poznańskiej, a 12 VIII t. r. został biskupem tejże diecezji. Rządów nie objął osobiście ale przez swego prokuratora bpa sufragana Franciszka Rydzyńskiego. R. zjawił się w Poznaniu dopiero po trzecim rozbiorze Polski, przebywając uprzednio w Ciążeniu, gdzie znajdował się pałac biskupów poznańskich. Po osobistym objęciu rządów w diecezji zajął się uporządkowaniem spraw katedry i kapituły poznańskiej. Uległy wobec zarządzeń władz pruskich, cieszył się zaufaniem Berlina, zostając nominatem pruskim na opuszczone od kilku lat arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Pius VII zatwierdził tę nominację w sierpniu 1806. Jednakże po powstaniu Ks. Warsz. R. musiał uzyskać zgodę (placetum regnum) księcia warszawskiego Fryderyka Augusta. Otrzymał ją 29 X 1807. Jednocześnie za zgodą Stolicy Apostolskiej objął jako administrator rządy diecezji warszawskiej, która również od kilku lat wakowała. W tym przypadku chodziło o nieprzekroczenie z góry określonej liczby biskupów w senacie Ks. Warsz. Rządy archidiecezją objął za pośrednictwem swego pełnomocnika bpa sufragana gnieźnieńskiego Stefana Łubieńskiego.
Z rządem polskim Ks. Warsz., w przeciwieństwie do pruskiego, R. od początku rozpoczął walkę zarówno o poszanowanie religii katolickiej, jak i o możliwość przestrzegania prawa kościelnego, odwołując się w wielu przypadkach do znanego z pobożności Fryderyka Augusta. Był bardzo zaangażowany w sprawę regulacji stosunków między Kościołem a nowym państwem, do którego entuzjastów zresztą nie należał. Wprawdzie wydał list pasterski wzywający do poparcia tworzących się w kraju u boku Napoleona polskich sił zbrojnych, ale zrobił to dopiero w końcu grudnia 1806. Wobec innych napięć narodowych zachował rezerwę, a w czerwcu 1812 wyjechał nawet na urlop dla poratowania zdrowia. Rozgrywające się wówczas wypadki dziejowe nie wpłynęły na zmianę jego decyzji. Do Atanazego Raczyńskiego pisał, że «przez reskrypt gabinetowy miałem pozwolenie jechania do wód, sądził więc król, iż ten sejm pod konfederacją mógł się obejść beze mnie, inaczej nie dałby mi pozwolenia» (Cynar S., Ignacy Raczyński, s. 22). W sierpniu t. r. wydał odezwę do wiernych i duchowieństwa, wzywając do modłów, bardziej jednak – jak można sądzić z tekstu – o przebłaganie grzechami obrażonego Boga niż o zwycięstwo. Udokumentowaniem działalności R-ego w Ks. Warsz. jest wydana przezeń „Sześcioletnia korespondencja władz duchownych z rządem świeckim Księstwa Warszawskiego służąca do historii Kościoła polskiego” (W. 1816). Ogłosił R. wiele listów pasterskich i odezw do duchowieństwa, m. in. Epistola encyclica ad clerum universum… (W. 1808), List pasterski o zacności religii Jezusa Chrystusa i o jej szacunku (W. 1808), Odezwa do przełożonych zgromadzeń zakonnych (Gniezno 1808), Zalecenie nauczania katechizmu ([b. ni.] 1809), Artykuły według których mają być przygotowane opisy kościołów i beneficjów do wizyty generalnej w Archidiecezji Gnieźnieńskiej ([b. m.] 1810).
Po zajęciu Ks. Warsz. przez wojska rosyjskie R. wybrał się na powitanie Aleksandra I do Warszawy, starając się pozyskać jego życzliwość. Z ponownym panowaniem pruskim w wyniku postanowień Kongresu Wiedeńskiego, wydaje się, iż prędko się pogodził, ogłaszając 14 VII 1814 list pasterski, nakazujący modły o długie i szczęśliwe panowanie Fryderyka Wilhelma III. W delegacji hołdowniczej do króla udziału jednak nie wziął. Mimo dobrych stosunków z rządem pruskim, a nawet z samym królem, R. prosił papieża o zgodę na rezygnację z arcybiskupstwa. Otrzymał ją ostatecznie na mocy bulli z 24 VIII 1818. Na zakończenie swych rządów ogłosił jeszcze List pasterski z okoliczności rezygnacji Arcybiskupstwa Gnieźnieńskiego do wszystkiego duchowieństwa świeckiego i zakonnego (Ciążeń, 19 X 1818). Niełatwo przychodziło R-emu dostosować się do zmieniającej się rzeczywistości przy postępującej laicyzacji. Można sądzić, że prędzej godził się z «uporządkowanym» pruskim systemem rządów niż z gwałtownymi zmianami wywołanymi wojnami napoleońskimi i powstaniem Ks. Warsz. Bolał nad upadkiem religijności, trudną czasami sytuacją materialną duchowieństwa, popadającymi w ruinę kościołami. Przypisywał to m.in. obojętności ludzi stojących u steru rządów. W listach pasterskich wzywał do wierności zasadom wiary katolickiej i do dawania odporu szerzącemu się indyferentyzmowi. Niedostatki szkolnictwa w dziedzinie wychowania religijnego starał się nadrobić katechizacją wiernych w kościołach. Obowiązek katechizacji nakładał na proboszczów. Przywiązywał zresztą dużą wagę do pracy duszpasterskiej, starając się w tym duchu wpłynąć na duchowieństwo. Widział duże możliwości takiej działalności w zakonach. Bronił ich też przed zakusami likwidacyjnymi. Stanął w obronie wyrzuconych z Warszawy z przyczyn politycznych redemptorystów (benonitów).
Po rezygnacji z arcybiskupstwa R. wyjechał przez Wiedeń do Rzymu, gdzie został przyjęty przez Piusa VII. Proponowanej mu podobno godności kardynalskiej nie chciał przyjąć. Po otrzymaniu pozwolenia od cesarza Austrii osiadł w r. 1821 w Galicji w Brzozowie, gdzie zamieszkał w pałacu biskupim. Z powodu choroby, wymagającej stałej opieki lekarskiej, przeniósł się jednak do Przemyśla. Zmarł tam 19 II 1823. Pochowany został, zgodnie z życzeniem, w Brzozowie. Dn. 22 V 1854 zwłoki jego, staraniem rodziny, przewieziono do Obrzycka, należącego do ordynacji Raczyńskich.
Bibliothèque de la Compagnie de Jésus. Première partie: Bibliographie par les pères Angustin et Aloys de Backer, Bruxelles – Paris 1845 VI 1364–5 (bibliogr. publikacji R-ego); Estreicher; Estreicher XIX w.; Hierarchia catholica medii aevi, vol. VI, VII; Korytkowski, Arcbpi gnieźn., V; Żychliński, XV 251–8; – Askenazy S., Dwa stulecia XVIII i XIX, W. 1910 II; Bartoszewicz J., Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasi polscy, W. 1864 (podob.); Boudou A., Le Saint-Siège et la Russie, Paris 1922 I; Cynar S., Ignacy Raczyński. Ostatni prymas Polski porozbiorowej i jego działalność duszpasterska w okresie Księstwa Warszawskiego, Londyn 1954 (podob.); Dylągowa H., Duchowieństwo katolickie wobec sprawy narodowej (1764–1864), L. 1983; Falkowski J., Obrazy z życia dawnych pokoleń, P. 1882 II 208–9; Pawlaczyk M., Portrety Raczyńskich, „Studia Muz.” [T.] 14: 1984 s. 103–4 (fot. portretu); Perkowski J., Krótki rys życia Ignacego Nałęcz Raczyńskiego, Lw. 1844; Walachowicz T., Kościół katolicki w prawodawstwie Księstwa Warszawskiego, L. 1984; Wysocki J., Erekcja arcybiskupstwa i metropolii warszawskiej na tle stosunków politycznych i kościelnych w Królestwie Polskim (1814–1819), „Wiad. Archidiec. Warsz.” R. 58: 1968 s. 239–49; – Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie, Kr. 1914 I; Ostatnie dni życia Ignacego Raczyńskiego arcybiskupa gnieźnieńskiego, [b.m.] 1823; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972; Tajna korespondencja z Warszawy 1792–1794 do Ignacego Potockiego, W. 1961; „Kur. Lit.” 1823 nr 36; „Kur. Warsz.” 1823 nr 73; – Arch. Watykańskie: Processus consistoriales, vol. 197 k. 310–326, vol. 207a k. 255–260.
Hanna Dylągowa