Stein Ignacy, pseud. Żegota (1875–1964), nauczyciel, działacz oświatowy, językoznawca, publicysta.
Ur. 21 XII w Rzeszowie, był drugim z sześciu synów Ignacego, zawodowego żołnierza w oddziałach węgierskich armii austro-węgierskiej, listonosza, i Marii z Gałdzińskich.
Od r. 1885 uczęszczał S. do Gimnazjum Wyższego w Rzeszowie, gdzie 7 VI 1894 zdał maturę. T.r. rozpoczął studia na Wydz. Filozoficznym UJ, podczas których otrzymywał stypendium z funduszu Jana Towarnickiego dla ubogiej młodzieży gimnazjalnej i akademickiej. Słuchał wykładów m.in. Lucjana Malinowskiego i Jana Baudouina de Courtenay. W r. 1896 opublikował nieznany wiersz Stanisława Trembeckiego „Pieśń dla chłopów krakowskich” (Kr.). Za pracę napisaną pod kierunkiem Stanisława Tarnowskiego Nieco o mecenasostwie poezji polskiej za Stanisława Augusta, otrzymał w r. 1897 nagrodę pieniężną AU z funduszu Kaspra Bieleckiego. Prawdopodobnie pracował w założonej w r. 1897 przez Błażeja Szydłowskiego jezuickiej ochronce św. Stanisława Kostki dla młodzieży terminatorskiej. Dn. 31 VIII 1898 uzyskał absolutorium na UJ i we wrześniu t.r. został zatrudniony jako zastępca nauczyciela w Gimnazjum św. Anny w Krakowie. Po zdobyciu pełnych uprawnień pedagogicznych (22 IX 1900), rozpoczął pracę w gimnazjum w Wadowicach. T.r. opublikował artykuł Przeczenie „nie, ni” w języku staropolskim (Wadowice 1900). Od t.r. należał do Tow. Literackiego im. Adama Mickiewicza we Lwowie (do r. 1917). Zajmował się amatorsko językoznawstwem, zamieszczając od r. 1902 w miesięczniku „Poradnik Językowy” (od r. 1913 „Język Polski”) artykuły z tej dziedziny, m.in.: Językoznawstwo i gramatyka (R. 2 nr 5, 6), O tworzeniu przymiotników z nazw miejscowych (R. 2 nr 9). Od r. 1903 ponownie pracował w Gimnazjum św. Anny w Krakowie. T.r. został członkiem Komisji Językowej AU.
W r. 1905 włączył się S. do działań Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych (TNSW), podjętych w celu zreformowania galicyjskich szkół realnych i przekształcenia tamtejszego szkolnictwa średniego na wzór angielski. W r. 1906 ogłosił artykuł Porównania i przenośnie. Ich pojęcie i rola w języku („Poradnik Językowy” R. 6 nr 6, 7/8, 9/10) i odbył wspólnie z Kazimierzem Nitschem wyprawę dialektologiczną po wsiach galicyjskich w celu ustalenia wschodniej granicy mazurzenia; zebrany materiał opublikowali w artykule Zapiski gwarowe ze środkowej Galicji („Mater. i Prace Kom. Językowej AU w Kr.” T. 7: 1915). Z inicjatywy Tadeusza Łopuszańskiego TNSW ogłosiło t.r. swój projekt reformy szkolnej w formie zbiorowego referatu pt. Nasza szkoła średnia, krytyka jej podstaw i konieczność reformy („Muzeum” R. 22: 1906 t. 1, 2). S. był współautorem tego projektu i bronił jego tez na zebraniach kół TNSW: krakowskiego (24 II) i lwowskiego (3 III) oraz na XXII Walnym Zgromadzeniu. Projekt został zaakceptowany przez galicyjski Sejm Krajowy, ale nie zatwierdziło go austriackie Min. Wyznań i Oświaty. S. został urlopowany w Gimnazjum św. Anny i przeniósł się do Białej Krakowskiej, gdzie w r. 1907 objął stanowisko dyrektora Prywatnego Męskiego Seminarium Nauczycielskiego Tow. Szkoły Ludowej (TSL); uczył się tam m.in. Gustaw Morcinek, z którym S. utrzymywał później przyjacielskie kontakty. Od r. 1908 był równocześnie w Białej Krakowskiej dyrektorem Prywatnego Gimnazjum Realnego TSL. W obu placówkach uczył języka polskiego i historii. Zainicjował tamże Powszechne Wykłady Uniwersyteckie Koła TSL dla robotników, rzemieślników i inteligencji. Wspólnie z Romanem Zawilińskim opublikował wielokrotnie wznawianą Gramatykę języka polskiego dla szkół średnich (Kr.–W. 1907, wyd. 6, W. 1928); sam napisał do niej Naukę o głoskach (cz. 1) i większą część Nauki o wyrazach (cz. 2); podręcznik nie został jednak dopuszczony w Galicji do użytku szkolnego. W r. 1909 ogłosił artykuł Próba pomiarów odległości języka od podniebienia przy wymawianiu pełnogłosek („Mater. i Prace Kom. Językowej AU w Kr.” T. 4), jedną z pierwszych w polskim językoznawstwie prac, opartych na eksperymentalnych badaniach fonetycznych. W r. 1914 odszedł ze stanowiska dyrektora Seminarium, a w r. 1918 dyrektora Gimnazjum. Dn. 15 V 1917 na plenarnym posiedzeniu galicyjskiej Rady Szkolnej Krajowej w Białej Krakowskiej wygłosił referat Lektura polska w szkołach średnich i seminariach nauczycielskich („Czas. Pedagog.” R. 5: 1917, odb. L. 1917). W l. 1918–23 był członkiem Komisji dla Języka Polskiego PAU.
W r. 1919 przeniósł się S. do Poznania, gdzie 8 IV t.r. został pierwszym polskim dyrektorem Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Szybko jednak odszedł z tej posady, bowiem 1 VIII t.r. został szefem Dep. XIV (Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego) w Min. b. Dzielnicy Pruskiej. Od 26 I 1921 do r. 1927 był wicekuratorem Poznańskiego Okręgu Szkolnego. Równocześnie od lipca 1921 do czerwca 1922 delegowany przez Min. WRiOP był naczelnikiem Wydz. Oświaty Naczelnej Rady Ludowej na Górnym Śląsku. Jego zadaniem było zorganizowanie tam magistratury szkolnej, zgodnej ze statutem organicznym woj. śląskiego i wymogami integracyjnymi państwa polskiego; okazało się to niewykonalne. W r. 1922 opublikował artykuł pt. Dzielenie wyrazów („Jęz. Pol.” R. 7 z. 4/5). Od r. 1924 był członkiem zwycz. Komisji Filologicznej Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Pełniąc funkcję wicekuratora był równocześnie od 1 I 1925 naczelnikiem Wydz. II (Szkół Średnich) Poznańskiego Okręgu Szkolnego. Dn. 31 XII 1927 został przeniesiony na emeryturę (nie zaakceptował zamachu stanu w maju 1926 i odmówił podpisania deklaracji lojalności, wymaganej przez władze sanacyjne). Od stycznia 1928 był redaktorem odpowiedzialnym (do maja 1930), a następnie sekretarzem redakcji poznańskiego tygodnika „Przewodnik Katolicki”; pracował w nim do wybuchu drugiej wojny światowej. W r. 1929 ogłosił artykuł Szkolnictwo średnie w Poznaniu. Gimnazja, licea, seminaria nauczycielskie („Księga pamiątkowa miasta Poznania”, P. 1929). Był działaczem powstałej w r. 1930 Akcji Katolickiej, nie przyjął jednak proponowanej mu przez kard. Augusta Hlonda funkcji prezesa jej Naczelnego Instytutu. Na łamach miesięcznika Akcji „Ruch Katolicki” zamieszczał artykuły dotyczące udziału inteligencji świeckiej w jej działalności oraz roli rodziny w wychowaniu dzieci i młodzieży. Artykuły z zakresu pedagogiki oraz na temat organizacji oświaty publikował w „Kwartalniku Pedagogicznym” i „Szkole”. Na Uniw. Pozn. prowadził wykłady zlecone z organizacji szkolnictwa. W l. 1934 i 1937 zasiadał w jury konkursów literackich, organizowanych przez Księgarnię Św. Wojciecha w Poznaniu.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, przeznaczony przez Niemców do wysiedlenia z Wielkopolski, S. został z rodziną osadzony w listopadzie 1939 w obozie przejściowym w Głównej (dzielnicy Poznania), a następnie 30 XI t.r. wywieziony do Ostrowca Świętokrzyskiego. Dn. 21 XII wyjechał stamtąd do Krakowa, gdzie nawiązał kontakt z tworzącym się podziemnym szkolnictwem. Będąc oficjalnie zatrudniony w Prywatnej Szkole Handlowej Edwarda Liberdy, kierował (pod pseud. Żegota) od 16 VI 1940 do 31 III 1945 krakowskim obwodem Biura Oświatowo-Szkolnego Ziem Zachodnich podlegającego Delegaturze Rządu na Ziemie Zachodnie (krypt. Poczekalnia, przekształconym 12 XII 1942 w Biuro Szkolne Ziem Zachodnich w Dep. Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj). W podziemnym Państw. Liceum dla Młodzieży z Ziem Zachodnich (Ośrodek Tajnego Nauczania nr 17 podlegający Miejskiej Komisji Oświaty i Kultury) uczył m.in. języka polskiego i łaciny. Brał udział w spotkaniach naukowych organizowanych w mieszkaniu Nitscha, będących kontynuacją zebrań Komisji Językowej i Komisji Historyczno-Literackiej PAU; na jednym z nich wygłosił 31 VIII 1941 referat Szkic jednolitego systemu gramatyki współczesnego języka polskiego („Spraw. z Czynności i Posiedzeń PAU” T. 45: 1939–44). W r. szk. 1943/4 prowadził tajny ośmiomiesięczny kurs pedagogiczny. W lutym 1944 w księdze pamiątkowej „Inter arma” (Kr. 1946) ofiarowanej Nitschowi w 70. rocznicę urodzin zamieścił artykuł Czasowniki niedokonane i dokonane we współczesnym literackim języku polskim.
W kwietniu 1945 wrócił S. do Poznania i od maja t.r. był zastępcą redaktora naczelnego „Głosu Katolickiego”. W l. 1945–52 uczył na Państw. Kursach Maturalnych (od r. 1946 I Państw. Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące Koedukacyjne dla Dorosłych, następnie I Państw. Liceum Ogólnokształcące dla Pracujących); opiekował się tam także kołem literackim. W r. akad. 1945/6 prowadził wykłady i ćwiczenia z gramatyki opisowej języka polskiego na Wydz. Humanistycznym Uniw. Pozn. We wrześniu 1948, po aresztowaniu przez Urząd Bezpieczeństwa ks. Romana Mielińskiego, przejął obowiązki redaktora naczelnego „Głosu Katolickiego”; wydawał pismo do 1 XI t.r., kiedy redakcję objął ks. Maksymilian Rode. W l. 1952–4 był nauczycielem w Państw. Ogólnokształcącej Szkole Stopnia Licealnego w Poznaniu. W r. 1950 opublikował artykuł Pojęcie i definicja zdania gramatycznego („Biul. Pol. Tow. Językoznawczego” Z. 10), w r. 1953 Gramatyczne funkcje części mowy („Jęz. Pol.” R. 33 z. 1), a w r. 1954 Prof. Kazimierz Nitsch w moich wspomnieniach (tamże R. 34 z. 1). S. był członkiem Polskiego Tow. Filologicznego, Tow. Miłośników Języka Polskiego, Polskiego Tow. Językoznawczego i ZNP. Jego prace z językoznawstwa cenione były m.in. przez Nitscha i Stanisława Urbańczyka. Zmarł 7 VII 1964 w Poznaniu, został pochowany na cmentarzu Junikowskim. Był odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1923), francuskimi Złotymi Palmami Akademickimi «Officier d’Instruction Publique» (1923) oraz Srebrnym Wawrzynem PAL.
S. był dwukrotnie żonaty; w pierwszym małżeństwie zawartym w r. 1899 z Leokadią z Hirschbergów (1876–1908) miał córki: Władysławę (27 VI 1900 – 19 VI 1944), nauczycielkę, Annę (13 XI 1901 – 5 XI 1990) i Marię (24 I 1903 – 26 IX 1985), pielęgniarkę. Z drugą żoną, Bronisławą z Kulczyńskich (19 V 1882 – 14 X 1965), autorką książek dla młodzieży, członkiem Związku Literatów Polskich, miał córki: Zofię (20 VIII 1910 – 21 IX 1995), prawnika i poetkę, i Krystynę (ur. 20 II 1924), księgową, oraz synów: Kazimierza (29 IV 1912 – 27 III 2000), chemika, Mieczysława (9 XII 1913 – 2 X 1940 w ZSRR), nauczyciela biologii, i Leona (7 III 1916 – 11 IV 1992), prawnika.
Bibliografia dialektologii polskiej (do r. 1975), Kr. 1981; Bibliografia podręczna gramatyki historycznej i historii języka polskiego, Kr.–Wr. 1979–81 I–III; Bibliografia katolickich czasopism religijnych w Polsce 1918–1944, L. 1981; Handke K., Rzetelska-Feleszko E., Przewodnik po językoznawstwie polskim, Wr. 1977; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873–1947, Kr. 1948 I–II; Możdżeń S. I., Bibliografia historii wychowania za lata 1918–1939, Wr. 1978; Słownik biograficzny nauczycieli w Małopolsce w latach II wojny światowej (1939–45), Kr. 1995 s. 236; Who’s Who in Central and East-Europe, Zurich 1933/4; Wielkopolanie XX wieku, P. 2001; Wpol. Słown. Biogr.; – Chrobaczyński J., Szkolnictwo krakowskie w latach drugiej wojny światowej (1939–1945), Kr. 1993 s. 148; tenże, Nauczyciele w okupowanym Krakowie 1939–1945, Kr. 1989 s. 220; Czubiński A., Wielkopolska w latach 1918–1939, P. 2000; Dormanowska Z., Od językoznawstwa do „Przewodnika Katolickiego” (Ignacy Stein 1875–1964), w: Byli wśród nas, P. 1978 s. 227–37; X Liceum Ogólnokształcące dla Pracujących nr 1 w Poznaniu, P. 1955 s. 5, 7 (fot.), s. 14; Hist. Nauki Pol., IV cz. 3; Glimos-Nadgórska A., Polskie szkolnictwo powszechne województwa śląskiego (1922–1939), Kat. 2000; Grabowski W., Polska Tajna Administracja Cywilna 1940–1945, W. 2003; Karbowiak A., Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych 1884–1908, „Muzeum” R. 25: 1909 dod. 1; Krasuski J., Tajne szkolnictwo polskie w okresie okupacji hitlerowskiej 1939–1945, W. 1977; Łuczyńska B., Koło naukowe TNSW na tle prac Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych 1884–1939, Kr. 1991; Maciejewski J., Dzieje poznańskiej polonistyki uniwersyteckiej 1842–1988, P. 1992; Możdżeń S. I., Reformy szkoły średniej w Galicji w latach 1884–1914, Kielce 1989; Najdus W., Szkice z historii Galicji, W. 1960 II; Ne cedat Academia. Kartki z dziejów tajnego nauczania w UJ 1939–1945, Red. M. i A. Zarębowie, Kr. 1975; Nauczyciele Gimnazjum i Liceum św. Marii Magdaleny w okresie 1793–1996, Red. A. Białobłocki, P. 1998 s. 60 (bibliogr.); Polak M., Działalność Biura Szkolnego Ziem Zachodnich w czasie okupacji hitlerowskiej, „Studia i Mater. do Dziej. Wpol. i Pomorza” T. 4: 1958 z. 2 s. 279–328; Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki Humanistyczne i Społeczne. Materiały sesji jubileuszowej, Kraków, 3–4 V 1973, Wr. 1974; Popiołek K., Zalążki organizacji Uniwersytetu Ziem Zachodnich i tajne nauczanie na Śląsku, „Roczn. Kom. Nauk Pedagog.” R. 13: 1971 s. 164; Poznań literacki. Książki i ludzie, Red. J. Mańkowski, P. 1964 (dot. żony S-a, Bronisławy); Puzyrewicz-Kaczmarek A., Wpływ walki o szkołę polską w r. 1905 na nauczanie literatury polskiej w galicyjskich szkołach średnich, „Roczn. Kom. Nauk. Pedagog.” R. 26: 1980 s. 184; Ręgorowicz L., Zarys dziejów Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, P. 1923 s. 48; Schoenbrenner J., Oświatowa i wychowawcza działalność pierwszego kuratora okręgu szkolnego poznańskiego Bernarda Chrzanowskiego (1921–1928), „Przegl. Hist. Oświat.” R. 15: 1972 nr 1 s. 27; Urbańczyk S., Dwieście lat polskiego językoznawstwa (1751–1950), Kr. 1993; – Bielak F., Z odległości lat. Wspomnienia i sylwetki, Kr. 1979; Kalendarzyk profesorski na r. 1913, L. 1913; Poznańskie wspominki z lat 1919–1939, Red. T. Kraszewski, T. Świtała, P. 1973 s. 287; Rogalski A., Wspomnienia i przypomnienia, P. 1987; Spis nauczycieli szkół średnich w Galicji oraz Polskiego Gimnazjum w Cieszynie, Lw. 1909; Sprawozdanie Dyrekcji I Państwowego Gimnazjum ks. Stanisława Konarskiego w Rzeszowie za r. szk. 1937/38, Rzeszów 1938 s. LVII; Sprawozdanie Dyrektora Gimnazjum Nowodworskiego czyli św. Anny w Krakowie za r. szk. 1898–9, Kr. 1904; Sprawozdanie Dyrekcji Gimnazjum w Wadowicach za r. szk. 1900–3, Wadowice 1900–3; Sprawozdanie Dyrekcji Wyższego Gimnazjum w Rzeszowie za r. szk. 1885/6, Rzeszów 1886; Sprawozdanie Państwowego Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu za r. szk. 1919/21, P. 1921; Sprawozdanie z czynności Wydziału Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza we Lwowie za lata 1900 do 1904, Lw. 1905; toż za l. 1911–13, Lw. 1914; toż za l. 1914–17, Lw. 1918; Straty kultury pol. 1939–44; Szematyzmy Król. Galicji za l. 1899–1914; Urbańczyk S., Z miłości do wiedzy. Wspomnienia, Kr. 1999; Zagórowski, Spis nauczycieli; – Kalendarz Czecha za l. 1899, 1904, 1911; „Muzeum” R. 22: 1906 t. 1–2, R. 40: 1925 dod. 15 s. 131; „Roczn. AU” za l. 1896–1901, 1903–4, 1908–10; „Ruch Katol.” R. 1: 1931; „Sprawy Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych” R. 43: 1924 nr 16, R. 43: 1924 nr 23/24; – Wspomnienie pośmiertne: „Przew. Katol.” 1964 nr 31 (R. Mieliński, fot.); – Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: sygn. K II–17 j.39 (OTN nr 17), sygn. SN 6, WI–203 k. 2, sygn. WI–7 k. 416, 418; Arch. UJ: sygn. PKEN–26, WF II 99 (stypendium fundacji Jana Towarnickiego 1871–99), sygn. WF II 320–327, S II 491 B, S II 653; Arch. UAM: sygn. 82/439 (teczka osobowa S-a); – Informacje córki, Krystyny z P. i wnuczki, Marii Dormanowskiej z W.
Mirosław Skarżyński