Szajewicz Iso (Izo), właśc. Izrael (1910 – 1941 lub 1943), dyrygent, kompozytor w teatrach żydowskich.
Wg Isachara Fatera ur. w r. 1910 w Kutnie, gdzie występowali jego rodzice, aktorzy trupy żydowskiej: Josef (Józef), który zginął w r. 1919 w czasie wojny domowej w Rosji, i Dina z Igielskich? (ur. 1891 w Sieradzu, która zginęła na początku l. czterdziestych w getcie warszawskim). S. był wychowywany przez matkę oraz ojczyma, Abrahama Kurca, aktora, który po wywózce z getta warszawskiego w kwietniu 1943 został zamordowany w niemieckim obozie zagłady.
Początkowo (wg Z. Zilbercwajga) pracował S. jako fryzjer. W r. 1926 uczył się gry na skrzypcach oraz teorii muzyki w Żydowskim Inst. Muzyki w Wilnie. W r. 1927 zamieszkał w Warszawie i rozpoczął naukę w Szkole Muzycznej im. Mieczysława Karłowicza; zarobkował wtedy w orkiestrach teatralnych. W r. 1931 dyrygował orkiestrą w Teatrze im. Abrahama I. Kamińskiego. Od r. 1933 studiował w Państw. Konserwatorium Muzycznym dyrygenturę u Waleriana Bierdiajewa i kompozycję u Kazimierza Sikorskiego; studia ukończył w r. 1937 z wyróżnieniem. T.r. w żydowskim Teatrze Nowości kierował operetką. Zapewne w tym czasie wytwórnia «Syrena Record» nagrała płytę zawierającą tango „A mames herc” („Serce matki”, muz. Szymon Kataszek) i fokstrota „Varše, Varše!” („Warszawa, Warszawa”) w wykonaniu orkiestry pod jego dyrekcją. Skomponował muzykę do zrealizowanych w Polsce filmów fabularnych w jidysz: „Tkijes kaf” („Ślubowanie”, 1937, reż. Henryk Szaro) i „On a hejm” („Bezdomni”, 1939, reż. Aleksander Marten) oraz filmu dokumentalnego, znanego pod tytułem hebrajskim „Bameawak al habrijut” („W walce o zdrowie”, 1939, reż. Leon Jeannot). Pisał także muzykę do przedstawień zespołu WIKT (Warszawe Idiszer Kunstteater, Warszawski Żydowski Teatr Artystyczny) Idy Kamińskiej, odbywających się w sezonie 1938/9 w Teatrze Nowości, m.in. „Sore Szejndl fun Jehupec” („Sara Szejndl z Jehupca”, 16 XI 1983) Józefa Latajnera (reż. Kamińska), „Szepsen kwał” („Owcze źródło”, 2 III 1939) F. Lope de Vegi (teksty piosenek dopisał Alter Kacyzne). Dn. 2 XII 1938 na scenie Filharmonii w Łodzi odbyła się premiera „Mejłech-frejłech” („Król Wesołek”), sztuki ludowej opracowanej przez Jakuba Pregera (reż. Michał Weichert) z muzyką S-a; spektakl był następnie grany w Wilnie oraz 3 V 1939 w Teatrze Nowości w Warszawie. Jego autorstwa była muzyka do występów rozrywkowych Josefa Dżigana i Israela Szumachera, a także do różnych piosenek. Od r. 1938 kierował S. Żydowską Orkiestrą Symfoniczną, należącą do Żydowskiego Tow. Muzycznego. Prowadzone przez niego w Teatrze Nowości koncerty sobotnie i niedzielne były, w okresie nasilającego się antysemityzmu, manifestacjami aktywności żydowskiego środowiska muzycznego w Warszawie. Z tą orkiestrą w kinoteatrze «Fama» wykonał „V Symfonię” L. van Beethovena.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. uszedł we wrześniu 1939 na wschód i znalazł się w Białymstoku, na terenie okupacji sowieckiej. Ok. r. 1940 prowadził tam orkiestrę symfoniczną, z którą występował również w Mińsku. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, w czerwcu 1941, zginął na obszarze zajętym przez Niemców, wg Fatera w r. 1941 w drodze do matki przebywającej w Warszawie, w lasach między Mińskiem a Baranowiczami. Wersja Leona Tadeusza Błaszczyka o śmierci S-a w r. 1943 w getcie białostockim wydaje się mniej prawdopodobna.
Melodie S-a wykorzystała Kamińska w r. 1963 w Teatrze Żydowskim w Warszawie, w wyreżyserowanym przez siebie przedstawieniu „Serkełe” Salomona Ettingera.
Błaszczyk, Dyrygenci; Fater I., Muzyka żydowska w Polsce w okresie międzywojennym, W. 1997 (fot.); Zilbercwajg Z., Leksikon fun jidišn teater, Mexico City 1967 V (dot. także matki S-ego); – Fuks M., Muzyka ocalona, W. 1989; tenże, Żydzi w Warszawie, P.–Daszewice 1992; Gross N., Film żydowski w Polsce, Kr. 2002; Lerski T., Syrena Record: pierwsza polska wytwórnia fonograficzna: 1904–1939, New York–W. [2003]; – Kamińska I., Moje życie, mój teatr, W. 1995; Kuczer B., Geven amol Varše, Pariz 1955 s. 266, 302, 304–5; Turkow J., Farlošene štern, Buenos Aires 1953 I 89, 114–15; Weichert M., Zichrojnes, Tel Awiw 1961 II 343 (oryginał w jęz. pol. w Arch. ŻIH, sygn. 302/25); – „Najer Folksblat” (Ł.) nr z 30 XI 1938; – Informacje Nahuma Manora z Beer Szewy (Izrael).
Roman Włodek