Koszykowski Izydor, pseud. Czarny (1901–1942), konduktor tramwajowy w Warszawie, działacz Komunistycznej Partii Polski (KPP) i Polskiej Partii Robotniczej (PPR), autor pamiętnika. Ur. między 24 a 26 IV w Warszawie, był dzieckiem porzuconym przez rodziców, nazwisko nadano mu od nazwy ulicy, na której znaleziono niemowlę. Z Domu Wychowawczego przy ul. Nowogrodzkiej zabrany został na wychowanie przez ubogą chłopską rodzinę z Wyśmierzyc koło Białobrzegu. Tam przebywał do 7. roku życia, następnie przez krótki okres czasu na wsi pod Żyrardowem, po czym wrócił do Domu Wychowawczego. Od r. 1915 terminował (z przerwami) w warsztacie grawerstwa i złotnictwa Benedykta Morantowicza, gdzie ostatecznie uzyskał w r. 1922 dyplom czeladniczy. Lata pierwszej wojny światowej spędził początkowo w Warszawie, a później u swych pierwszych opiekunów w Wyśmierzycach. W listopadzie 1918 r. wstąpił jako ochotnik do wojska i brał udział w wojnie polsko-radzieckiej. Po zakończeniu wojny powrócił do Warszawy. W r. 1922 powołany ponownie do odbycia czynnej służby wojskowej, został jednak po wielu staraniach przedterminowo zwolniony. Wróciwszy do Warszawy, początkowo był bez pracy, w r. 1923 zatrudniony w fabryce wyrobów srebrnych P. Łątkowskiego, a od 1 VI 1924 r. do czasu zwolnienia w grudniu 1925 r. w fabryce wyrobów srebrnych braci Hempel na Lesznie. Później przez rok znów nie pracował.
W tym czasie napisał autobiograficzną opowieść, ironicznie zatytułowaną Dziedzic ulicy, która pierwotnie drukowana była w odcinkach na łamach tygodnika „Jutro Rzeczypospolitej” (1932 nr 4–11), a w formie książkowej ukazała się dopiero w r. 1949, pod zmienionym tytułem Dziecko ulicy. Na kartach pamiętnika, napisanego z niewątpliwym talentem literackim, K. w sposób ostry i wymowny odtworzył osobistą tragedię o społeczno-obyczajowym podłożu oraz walkę bezrobotnego o prawo do życia. W toku starań o wydanie pamiętnika poznał A. Struga, z którym później łączyła go serdeczna przyjaźń. Dzięki jego poparciu w r. 1927 uzyskał K. stałe zatrudnienie w charakterze konduktora na stacji Praga (obecnie zajezdnia przy ul. Kawęczyńskiej) w Miejskich Zakładach Komunikacyjnych.
Niebawem rozpoczął K. działalność w ruchu rewolucyjnym; w r. 1927 został członkiem komórki KPP na stacji Praga. Pod wpływem współtowarzyszy K., skłonny początkowo do bezpośredniej walki, wkrótce włączył się aktywnie do pracy agitacyjnej. Brał udział w kolportowaniu wydawnictw partyjnych, zorganizował też w swoim mieszkaniu biblioteczkę marksistowską, którą z czasem zlikwidowano wobec inwigilacji defensywy. W r. 1929 uczestniczył w utworzeniu komórki Związku Zawodowego Tramwajarzy m. st. Warszawy, kierowanego przez KPP. Jako działacz lewicy związkowej brał żywy udział w warszawskim strajku tramwajarzy w r. 1931; o walce tramwajarzy pisał korespondencję do „Czerwonego Sztandaru”. Po strajku uczestniczył w odbudowaniu organizacji partyjnej na terenie stacji Praga. W r. 1936 został aresztowany, wespół z innymi uczestnikami, na konspiracyjnej naradzie organizacji krawców przy ul. Elektoralnej 14. Z braku dowodów wypuszczony po kilku dniach, pracował nadal w partii aż do rozwiązania w r. 1938. W czasie okupacji mieszkał w Zielonce koło Warszawy. Włączył się szybko do pracy konspiracyjnej; w środowisku byłych działaczy KPP nawiązał kontakt z grupą «Sierp i Młot». W r. 1942 był współorganizatorem pierwszej komórki PPR wśród tramwajarzy. Będąc konduktorem na linii «M», oddał partii cenne usługi. Kolportował nielegalne druki, gromadził broń, a w jego mieszkaniu odbywały się konspiracyjne zebrania. Impulsywny, pomimo ostrzeżeń ze strony współtowarzyszy nie ukrywał swego wrogiego stosunku do okupanta. Wydany przez prowokatora, został aresztowany przez gestapo 21 VI 1942 r. w tramwaju na Powiślu. Torturowany podczas przesłuchań na Pawiaku, nie załamał się. Został rozstrzelany, a później powieszony 16 X 1942 r. w pierwszej publicznej egzekucji w Warszawie, wśród 50 ofiar, w większości działaczy PPR i Gwardii Ludowej (GL). Uchwałą Prezydium Krajowej Rady Narodowej (KRN) z 11 X 1946 r. K. został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Grunwaldu III kl., a w r. 1947 zajezdni tramwajowej przy ul. Kawęczyńskiej nadano jego imię. K. pozostawił dalszy ciąg swojego pamiętnika, którego fragment zatytułowany Wspomnienia konduktora tramwajowego opublikowany został w r. 1952 na łamach „Przekroju” (nr 384 s. 7).
Żonaty od r. 1923 z Janiną Kosińską, miał córki: Danutę (ur. 1926) oraz Lidię (ur. 1927), zamężną Komarowską.
Fot. w posiadaniu rodziny, w Arch. Zakł. Hist. Partii i Arch. Referatu Hist. Kom. Warsz. PZPR; – Byli wśród nas, W. 1958; K. J., Dziecko ulicy, W. 1949 (wstęp A. Polewki); – Bartelski L. M., Genealogia pozytywnego bohatera (I. K., „Dziecko ulicy”), „Kuźnica” 1949 nr 46 s. 5; – „Gaz. Krak.” 1952 nr 248; „Głos Ludu” 1947 nr 283; „Głos Pracy” 1957 nr 244; „Głos Szczeciński” 1957 nr 107; – Arch. Zakł. Hist. Partii: sygn. Z. 6682 (teczka osobowa K-ego oraz wykazy straconych w dn. 16 X 1942 r.); Biuro Odznaczeń Państwowych. Uchwała Prezydium Krajowej Rady Narodowej z dn. 11 X 1946 r. i wniosek odznaczeniowy pośmiertny; Referat d/s Działaczy przy KC PZPR, sygn. 860 (teczka osobowa Janiny Koszykowskiej); – Dokumenty osobiste w posiadaniu rodziny K-ego; – Informacje córki K-ego Lidii Komarowskiej.
Alicja Pacholczykowa