Stwora Jacek (właśc. Jacenty) Ziemowit (1918–1994), dziennikarz radiowy, reporter, prozaik.
Ur. 24 III w Krakowie, był synem Stanisława (zob.) i Stefanii z Godulów.
W r. 1936 egzaminem maturalnym S. ukończył III Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie (przed r. 1932 uczyła go m.in. Wanda Wasilewska). W r. 1936 debiutował wierszem Chłopska dola, opublikowanym w „Kurierze Literacko-Naukowym” (nr 18, dod. do „Ilustr. Kur. Codz.”). Studia rozpoczął w r. 1938 na Wydz. Prawa i Administracji UJ. Był członkiem Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. Jako recytator związany był także z nieformalnym Klubem Młodych Artystów, do którego należeli m.in. Tadeusz Hołuj, Jerzy Lau i Wojciech Żukrowski. Recytował wiersze na wieczorach literackich, na których występowali także Jerzy Bober, Tadeusz Kwiatkowski, Juliusz Kydryński i Karol Wojtyła, m.in. 15 X 1938 w Domu Katolickim, a także w «Jamie Michalika».
Zmobilizowany w sierpniu 1939 jako plutonowy podchorąży, służył S. w zmotoryzowanym 24. Pułku Ułanów im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego w szeregach 10. Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej pod dowództwem płk. Stanisława Maczka. Po wybuchu drugiej wojny światowej walczył do 5 IX t.r. w okolicach Cieszyna, Węgierskiej Górki i Jordanowa, a następnie w dorzeczu Dunajca, Wisłoka i Sanu. Kontuzjowany, dostał się do niewoli niemieckiej, ale zbiegł do Krakowa. W styczniu 1940, wraz z Januszem Birtusem (szwagrem Andrzeja Bobkowskiego), przedostał się na Słowację, a następnie na Węgry, gdzie został aresztowany. Przez Jugosławię dotarł drogą morską do Francji. W marcu 1940 wstąpił do 10. Brygady Kawalerii Pancernej gen. Maczka. W czerwcu wziął udział w kampanii francuskiej, za którą został odznaczony Krzyżem Walecznych. Po klęsce Francji i rozformowaniu brygady (18 VI t.r.) skierował się do nieokupowanej części Francji; wielokrotnie tam aresztowany, spędził w sumie siedem miesięcy w więzieniach, a potem w obozie dla żołnierzy polskich w Camp de Livron pod Caylus (dep. Tarn et Garonne); ze wszystkich tych miejsc próbował uciekać. W obozowym, powielaczowym piśmie literacko-politycznym „Wrócimy”, redagowanym przez Józefa Łobodowskiego, opublikował wspomnienia wojenne Szosa Cieszyn–Frydek (1940 nr 2) oraz Śmierć generalska (1941 nr 4), a ponadto opowiadanie o Krakowie Miasto bez hejnału (1940 nr 3). W r. 1941 uciekł z obozu do Tuluzy. W miejscowym ognisku YMCA wystawił z Andrzejem Chciukiem i Eugeniuszem Jodłowskim szopkę satyryczną. Zapewne współpracował przy wydawaniu podziemnego periodyku „Służba. Czasopismo katolickie, literacko-ideowe, zdobne” pod redakcją Marii Winowskiej.
W poł. r. 1941, z zamiarem przedostania się do Portugalii, przekroczył S. nielegalnie granicę Hiszpanii. Zatrzymany przez hiszpańską żandarmerię, był więziony co najmniej sześć tygodni w Leridzie, Saragossie i Madrycie, a następnie ok. szesnaście miesięcy w obozie koncentracyjnym w Miranda de Ebro. Kiedy 6 I 1943 po strajku głodowym więźniów obóz rozwiązano, udał się do Madrytu. Skierowany stamtąd do Gibraltaru, dopłynął w maju t.r. do Liverpoolu w Wielkiej Brytanii. W Szkocji zaciągnął się do Polskich Sił Zbrojnych i został dowódcą plutonu czołgów 24. Pułku Ułanów 1. Dyw. Pancernej gen. Maczka. Przebył cały szlak bojowy 1. Dyw. Pancernej: 1 VIII 1944 wylądował w Normandii, po czym walczył pod Falaise (8–22 VIII t.r.), w Belgii (wrzesień) i Holandii (październik, listopad), a od kwietnia 1945 w Niemczech, gdzie 6 V t.r. zakończył szlak bojowy w Wilhelmshaven. Koniec wojny zastał go w pobliskim Bokel. W l. 1946–7 jako porucznik pełnił służbę w brytyjskiej strefie okupacyjnej Niemiec. Nazywany «poetą dywizji», pisał teksty piosenek i wiersze, a jeden z nich pt. Campo opublikował w „Salamandrze. Miesięczniku Żołnierzy 1. Dywizji Pancernej” (1946 nr 3). W pracy zbiorowej „1 Dywizja Pancerna w walce” (Brussels 1947) zamieścił wiersz Epitafium, poświęcony rtm. Stefanowi Romerowi oraz wspomnienia pt. Dojazd i Noc. Przeniesiony w r. 1947 do Szkocji, został awansowany na rotmistrza i zdemobilizowany. Podjął pracę fizyczną, jednak 17 VIII t.r. wrócił do Polski i zamieszkał w Krakowie.
Dn. 1 IX 1947 zatrudnił się S. w redakcji literackiej rozgłośni Polskiego Radia w Krakowie. Wrócił na studia, na drugi rok Wydz. Prawa i Administracji UJ, ale ich nie ukończył. W katolickim tygodniku społecznym „Dziś i jutro” opublikował w r. 1948 wspomnienia Przypływ (w czwartą rocznicę inwazji) (nr 22) oraz Godzinę H (nr 28). Pod koniec t.r. wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej (od grudnia był członkiem PZPR). Dla radia przygotowywał słuchowiska, felietony i reportaże, prowadził też relacje, np. 22 VII 1950 (z Andrzejem Rokitą) z defilady budowniczych Nowej Huty. Uznany za «element ideologicznie niepewny», został usunięty z PZPR, a 30 VI 1952 zwolniony z Radia. Podjął pracę jako robotnik przy budowie Nowej Huty, utrzymywał się także z wyprzedaży książek, obrazów i mebli z domu rodzinnego. W r. 1955 przywrócono mu prawa członkowskie w PZPR i 15 X t.r. ponownie przyjęto do pracy w Polskim Radiu w Krakowie. W r. 1957 napisał słuchowisko Kawalerowie księżyca, wyreżyserowane przez Leszka Herdegena, oraz przygotował reportaż o Kalwarii Zebrzydowskiej Pielgrzymka do ziemi zwykłej, nagrodzony przez Komitet ds. Radiofonii «Polskie Radio». W r. 1958 wystąpił w epizodycznej roli inwalidy w realizowanym w Krakowie filmie fabularnym „Kalosze szczęścia” w reżyserii Antoniego Bohdziewicza, a w r. 1959 z Romanem Woźniakowskim napisał komentarz do filmu oświatowego pt. „Niedobra pomoc” (reż. Woźniakowski). Za reportaż Dzielnica szwarckopów otrzymał w r. 1959 kolejną nagrodę Polskiego Radia, został też laureatem Nagrody Artystycznej M. Krakowa. Od t.r. publikował w czasopismach, m.in. artykuły wspomnieniowe Święty Antoni i Piekło („Życie Liter.” 1959 nr 26), Sąd ostateczny („Dzien. Pol.” 1960 nr 139), ponadto w „Życiu Literackim” Manifest feretronistów, klawikordzistów, beserwisistów (1961 nr 6), dedykowany Jerzemu Harasymowiczowi, a w „Polityce” artykuł interwencyjny Teatr Stary – czy teatr chory? (1971 nr 14). Drukował także reportaże, m.in.: Trzeba głęboko oddychać (wydrukowany pt. Dwóch ludzi w celi w „Życiu Liter.” 1961 nr 32), Pielgrzymka do ziemi zwykłej („Argumenty” 1962 nr 6), Elegia z ulicy Tkaczy („Gaz. Południowa” 1977 nr 172).
We współpracy z Herdegenem napisał S. krotochwile: Pies, wilk i my, czyli Co żołnierz miał z trzech groszy (W. 1963, wyst. w r. 1968 w Jełowej przez zespół przy Spółdzielni «Ślązak») oraz Zbój i żołnierz, czyli Cnota ocalona (Kr. 1960; w r. 1961 wersja radiowa pt. Jak żołnierz zbója nawrócił w reż. Władysława Krzemińskiego, a w r. 1970 w Katowicach w reż. Mirosławy Wesołej wykonał kabaret Śląskiej Akad. Med. «Sowizdrzał») oraz adaptował „Królową przedmieścia” Konstantego Krumłowskiego (premiera 9 VI 1960 w Teatrze im. Stefana Żeromskiego w Kielcach–Radomiu, w reż. Olgi Koszutskiej). Napisane z Kwiatkowskim i Brunonem Miecugowem teksty do szopki na sylwestra w r. 1959 dla radia, w poszerzonej wersji pt. A to ci szopa, od stycznia 1960 wystawiano w kawiarni «Jama Michalikowa», co dało początek kabaretowi «Jama Michalika». S. był współautorem kolejnych programów kabaretu: Szlagierowy program i A to ci historia (1960), Kraków nocą (1961), A to ci wesele (1963), Dwudziestolatka z przeszłością (1964), A to ci raj (1965), Trędowaty, czyli Dramat ze sfer (od października 1967 pokazany aż 575 razy), Boyowym szlakiem (1971). W r. 1973 pracował przy programie De revolutionibus (premiera w r. 1974), po czym zrezygnował ze współpracy z kabaretem. Wykonawcami tekstów w «Jamie Michalika» byli m.in. Anna Seniuk, Wiktor Sadecki i Marek Walczewski (fragmenty kilku programów wydrukowano w „Życiu Liter.” 1960 nr 2, 1961 nr 23 , 1968 nr 51–52).
Reportaż S-y o Krwawym Franku – kapo z Auschwitz pt. Trzeba głęboko oddychać (na podstawie opowiadania Ryszarda Kozieleckiego, pod tym samym tytułem opublikowanego we fragmentach w „Twórczości” 1961 nr 7/8) wziął udział w listopadzie 1961 w międzynarodowym konkursie Prix Italia, a wiosną r.n. był emitowany w Szwecji z M. von Sydowem w roli więźnia. W l. sześćdziesiątych reportaże były wykonywane w wielu krajach, a sam S. bywał jurorem Prix Italia. W r. 1963 wydał zbiór reportaży radiowych pt. Dzielnica szwarckopów (Kr.), zawierający m.in. Pielgrzymkę do ziemi zwykłej i Trzeba głęboko oddychać; zbiór był pierwszą w Polsce taką publikacją. W krakowskim radiu realizował kolejne reportaże, m.in. Nie ma białych aniołów i Wtorek – godzina 14.00 (obydwa w r. 1964), Kombatanci (1965), Trzy karty (1966), Czarny księżyc (z wypowiedziami m.in. Wisławy Szymborskiej) oraz Różnie się ludziom śni (obydwa w r. 1967). W r. 1967 opublikował opartą na zwierzeniach więźnia Stanisława Olszowego i jego żony opowieść reportażową Co jest za tym murem? (Kr., wyd. 4, W. 1979; premiera w adaptacji, reż. i wykonaniu Ryszarda Filipskiego w styczniu 1969 w Krakowie w teatrze «eref 66», a 28 XII 1969 w Teatrze Telewizji; adaptowana i reżyserowana także: w r. 1981 w Kaliszu, w r. 1982 w Kielcach, w r. 1984 w Częstochowie, w r. 1990 ponownie w Teatrze Telewizji). Olszowy wytoczył S-rze proces, domagając się uznania swego współautorstwa, ale pozew odrzucono (wyrok Sądu Najwyższego z 22 IX 1972). W r. 1970 opublikował S. drugi zbiór reportaży radiowych Szukam panny Emilci (Kr.), zawierający m.in. Wtorek – godzina 14.00 i Kombatantów. Od r. 1972 należał do Związku Literatów Polskich (do rozwiązania Związku w r. 1983).
W październiku 1972 w Turynie otrzymał S. nagrodę Stow. Prasy Włoskiej w dziedzinie programów dokumentalnych (tzw. Prix Italia) za reportaż, w którym po raz drugi podjął tematykę kalwaryjską pt. Pasja, czyli Misterium Męki Pańskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej widziane (fragmenty były publikowane w „Życiu Liter.” 1972 nr 47). W lutym 1973 dostał «Złoty Mikrofon» za całokształt twórczości w dziedzinie radiowego reportażu literackiego, ze szczególnym uwzględnieniem Pasji. Dn. 31 III 1977, jako inwalida wojenny, przeszedł na wcześniejszą emeryturę. Otrzymał t.r. nagrodę Min. Kultury i Sztuki I st. za osiągnięcia w twórczości reportażowej oraz nagrodę przewodniczącego Komitetu ds. Radia i Telewizji za całokształt twórczości na antenie Polskiego Radia. Planował ze Stanisławem Stanuchem napisanie książki o początkach Nowej Huty, ale ostatecznie przedstawił ten temat samodzielnie w powieści-reportażu Nadspodziewany początek bankietu (W. 1978; adaptacja teatralna 27 VI 1980 w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie w reż. Jana Budkiewicza oraz t.r. w adaptacji Wojciecha Brzozowicza w Teatrze Horyzont w Warszawie). Powieść tę odbierano jako polemikę z filmem Andrzeja Wajdy „Człowiek z marmuru” (1976). Dn. 16 VI 1980 Klub Reportażu Stow. Dziennikarzy Polskich przyznał mu Nagrodę im. Ksawerego Pruszyńskiego. W r. 1979 opublikował S. kolejny zbiór opowiadań i słuchowisk Rajski plac (W.), zawierający oprócz wznowień reportaży z uprzednio wydanych zbiorów, m.in. Pasję, a w r. 1980 wybór reportaży Kataryniarz i złoty tron (W.), w większości składający się ze wznowień. Utwory S-y znajdują się także w antologii reportażu radiowego „Odnaleźć siebie” (red. Alina Słapczyńska, W. 1979, m.in. Wielka łuna) oraz zbiorze „Losy nie wymyślone”, w wyborze Krystyny Goldbergowej (W. 1980, m.in. Brygada, będąca fragmentem Nadspodziewanego początku bankietu).
W l. osiemdziesiątych S. wielokrotnie brał udział w spotkaniach weteranów 24. Pułku Ułanów w Kraśniku. W maju 1988 podpisał „Oświadczenie pisarzy krakowskich” solidaryzujących się ze strajkującymi robotnikami Nowej Huty i Stoczni Gdańskiej. Nieco neurotyczny, czasem apodyktyczny, prowadził bujne życie towarzyskie, starał się, «by reportaż był przenośnią, nie zaś zwykłą notacją faktów» (R. Ciemiński). Był bohaterem telewizyjnego filmu dokumentalnego „Jacek Stwora – czyli portret galicyjskiego pięknoducha” (reż. Stefan Szlachtycz, emisja 22 X 1988). T.r. współtworzył Stow. Pisarzy Polskich. Poświęcone pogmatwanym i nieudanym losom ludzi zepchniętych na margines, reportaże S-y złożyły się na nieschematyczny obraz społeczeństwa. Nazywano go twórcą «krakowskiej szkoły» reportażu radiowego. Jego utwory tłumaczono m.in. na języki: angielski, duński, flamandzki, francuski, jidysz i szwedzki. Zmarł 21 IV 1994 w Krakowie, został pochowany 26 IV na cmentarzu Rakowickim w grobowcu Leników (pas 54 południowy). S. był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1967). Opowieści S-y zainspirowały dziennikarza radiowego Witolda Ślusarskiego do napisania książki „Ostrogami dzwoń...” (W. 1992).
W małżeństwie (od r. 1950) z Alicją Kamińską (1922–1985), aktorką teatrów Warszawy, Łodzi, Sosnowca, a od r. 1949 Krakowa (występującą także w kabarecie «Jama Michalika») S. miał syna Wojciecha (ur. 1951), mieszkającego w Krakowie, oraz córkę Magdalenę (ur. 1954), osiadłą w USA w Filadelfii.
W r. 1995, z inicjatywy Janiny Jankowskiej, ogłoszono Konkurs Stypendialny im. Jacka Stwory, na którym nagrody przyznaje Centrum Szkolenia oraz Studio Reportażu i Dokumentu Polskiego Radia.
Karykatury przez Tadeusza Łakomskiego, w: „Życie Liter.” 1969 nr 49; Pollesch K., Pejzaże, gumy, portrety, Kr. 1997 (fot. z r. 1987); – Almanach sceny polskiej 1985/1986, W. 1993 (dot. żony S-y); Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni 1939–1991, W. 1995; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr., III; Enc. Krakowa; Kowalik J., Bibliografia czasopism polskich wydanych poza granicami kraju od września 1939 roku, L. 1976 III, IV; Literatura XX w., II; Literatura Pol. Enc., II; Media, Red. E. Banaszkiewicz-Zygmunt, W. 2000; Pisarze pod Wawelem. Informator biobibliograficzny, Kr. 1992; Pisarze ziemi krakowskiej: informator, Kr. 1976; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1948–88; Współcz. pol. pisarze, VIII; – Boniecki A., Kalendarium życia Karola Wojtyły, Kr. 2000; Chomicz Z., 80 lat Polskiego Radia 1925–2005, W. 2005; Kwiatkowska H., Miecugow B., Boyowym szlakiem, czyli A to ci kabaret. Jama Michalika. Kabaret satyryczno-literacki, Kr. 2004 fot.; Rozmowy o Radiu, Red. D. Poskuta-Włodek, Kr. 1977 s. 53–4; Żongołłowicz B., Chciuk. Pisarz z antypodów, Kr. 1999; – Baran J., Autor! Autor!, W. 1986 s. 103–11; Greń Z., Słowo wstępne, w: J. Stwora, Ulica szwarckopów, Kr. 1963; Maczek S., Od podwody do czołga, Wr. 1990; Miecugow B., Ułan w eterze: rzecz o Jacku Stworze, „Dzien. Pol.” 2001 nr 23 (fot.); Miller M., Reporterów sposób na życie, W. 1983; O Andrzeju Bobkowskim. Z Jackiem Stworą rozmawia Maciej Urbanowski, „Dekada Liter.” 1992 nr 9; Stanuch S., Na gorącym uczynku, Kr. 1978 s. 235–44; – „Antena” 1988 nr 42; „Argumenty” 1980 nr 8; „Dzien. Pol.” 1977 nr 171, 1980 nr 133, 1981 nr 18 (fot.); „Echo Krakowa” 1973 nr 40; „Ekran” 1969 nr 48; „Gaz. Krak.” 1961 nr 36, 1972 nr 167, nr 233, 1972 nr 277; „Gaz. Południowa” 1976 nr 116, 1979 nr 145, 291, 1980 nr 72, 123, 133, 142, 209 (J. Bober); „Ilustr. Kur. Codz.” 1990 (wyd. specjalne, Kr.); „Kontrasty” 1978 nr 9, 1980 nr 5, 7 (fot.), nr 8, 10, 1981 nr 5; „Kultura” (Paryż) 1965 nr 3 (A. Chciuk); „Kultura” (Warszawa) 1976 nr 45 (A. Małachowski); „Kult. Niezależna” 1988 nr 41; „Nowe Prawo” 1972 nr 12 (wyrok Sądu Najwyższego, glosa A. Kopffa); „Ogniwo” [1967] nr 15; „Poglądy” 1970 nr 10; „Polityka” 1967 nr 26 (fot.), 1977 nr 38 (fot., R. Ciemiński); „Prasa Pol.” 1972 nr 6; „Prometej” 1981 nr 6; „Radio i Telewizja” 1972 nr 41, 1973 nr 16; „Słowo Powsz.” 1972 nr 87; „Sztandar Młodych” 1977 nr 193; „Trybuna” 1999 nr 140 (S. Stanuch); „Teatr” 1972 nr 23/24 (A. Małachowski); „Tyg. Kult.” 1970 nr 38 (F. Fornalczyk), „Życie Liter.” 1959 nr 22 (fot.), 1964 nr 8 (fot.), 1966 nr 19, 1968 nr 7, 1972 nr 47, 1978 nr 40 (fot.), 1980 nr 24, 1987 nr 18; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1994: „Czas Krak.” nr 95, „Dekada Liter.” nr 9 (W. Maciąg), „Dzien. Pol.” nr 94–97, 103 (J. Kydryński), „Gaz. Wyborcza” nr 96 dod. „Gaz. w Kr.”, „Tyg. Powsz.” nr 18; – AP w Kr.: Spis mieszkańców z r. 1921; Arch. Starego Teatru w Kr.: m.in. życiorys i ankieta personalna żony S-y; Arch. UJ: Księgi wpisów z l. 1938/9, sygn. WP II 371, z l. 1947/8, sygn. WP III 92; Polskie Radio w Kr.: Teczka personalna S-a, nr 198; – Informacje Witolda Ślusarskiego z Kr.
Roman Włodek