Szacki (Shatzky) Jakub właśc. Jankew Szackin, pseud. Piłsudczyk, krypt. J.S. (1893–1956), historyk, publicysta, bibliofil.
Ur. 16 VIII w Warszawie w zrusyfikowanej ortodoksyjnej rodzinie żydowskiej, tzw. litwaków, był synem z drugiego małżeństwa Becalela-Bera Szackina, dostawcy żywności dla armii rosyjskiej, i Adeli (Ejdel) Ajn. Rodzina sprzyjała tradycji oświecenia żydowskiego, tzw. haskali. Spośród pięciorga rodzeństwa S-ego tylko jego najmłodszy brat Marek (Max) przyjął także nazwisko Szacki.
S. pobierał pierwsze nauki w chederze, później uczęszczał w Warszawie do prywatnej szkoły elementarnej Ptaszkina; opuścił ją z powodów finansowych w r. 1905. Następnie przez dwa lata uczył się w rosyjskiej szkole handlowej M. Murawlewa. Mając lat trzynaście, pracował już jako chłopiec na posyłki w sklepie towarów łokciowych, a następnie był zatrudniony w biurze handlowym; prywatnie uczył się języka polskiego. W r. 1908 poznał Aleksandra Kraushara; podarowana przez niego „Historia Żydów w Polsce” stała się początkiem pasji naukowej S-ego. Po śmierci ojca rozpoczął w r. 1912 pracę subiekta w hurtowni herbaty «Nektar» na Lesznie i jednocześnie samodzielnie pogłębiał swą wiedzę w Głównej Bibliotece Judaistycznej przy Wielkiej Synagodze na Tłomackiem. Poznał Samuela Adalberga i rabina Samuela Poznańskiego, a Henryk Lauer ufundował mu dziesięcioletnie stypendium naukowe; został też członkiem Żydowskiego Tow. Historyczno-Etnograficznego w Petersburgu. T.r. osiadł w Krakowie, gdzie prowadził wykłady w języku jidysz z literatury żydowskiej na Uniw. Ludowym «Świat». Prawdopodobnie pomagał Wilhelmowi Feldmanowi w pracy nad książką „Dzieje polskiej myśli politycznej w okresie porozbiorowym” (1914), a także współpracował z redagowanym przez Feldmana miesięcznikiem „Krytyka” oraz związanym z Żydowską Socjalno-Demokratyczną Partią Galicji „Głosem Związkowym”. Publikował także w prasie warszawskiej: dzienniku „Nowa Gazeta” oraz tygodniku „Izraelita”. W petersburskim kwartalniku „Jevrejskaja starina” ogłosił artykuły: Jevreji v Řešove, Vilenskie jevreji v načale XIX veka, Novyje materialy ob učastii jevrejev v vojnie 1812 goda (T. 7: 1914) oraz K učastiju jevrejev v pol’skom vostanii 1863 goda (T. 8: 1915). W r. 1914 słuchał wykładów Szymona Askenazego na Uniw. Lwow.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej, w r. 1914, wstąpił S. do Legionów Polskich; służył w 1. pp I Brygady. Był dwukrotnie ranny; trzykrotnie wyróżniono go za odwagę. W r. 1915 współredagował w zajętym przez wojsko austriackie Radomsku odezwę w języku polskim i jidysz, apelującą o stworzenie żydowskiego oddziału Legionów. W czerwcu 1917 wystąpił z Legionów w stopniu porucznika i w V Gimnazjum w Krakowie zdał eksternistycznie maturę. Dzięki stypendium Kasy im. Józefa Mianowskiego i AU z fundacji im. Henryka Wohla rozpoczął t.r. studia na Wydz. Filozoficznym UJ; uczestniczył w seminariach Jana Ptaśnika, Władysława Konopczyńskiego i Wacława Sobieskiego. Opublikował broszurę Kościuszko a Żydzi (notatki historyczne) (W. 1917). Prowadził następnie kwerendy archiwalne w Dreźnie oraz słuchał wykładów W. Sombarta w Berlinie i A. Dopscha w Wiedniu.
W niepodległej Polsce współpracował S. z Biurem Prac Kongresowych przy MSZ, przygotowującym materiały na przyszłą konferencję pokojową; opracował dla niego referaty o sytuacji mniejszości żydowskiej w Galicji i Król. Pol. Kontynuował studia na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz.; współdziałając z Askenazym, prowadził kwerendę w archiwach warszawskich jako «pierwszy Żyd w Warszawie, pracujący nad tematem żydowskim w polskim archiwum państwowym». Od początku r. 1919 był referentem ds. żydowskich w Wydz. Prasowym MSZ. Wszedł do komisji wyjaśniającej pogromy w Wilnie z kwietnia t.r.; w raporcie dla MSZ krytycznie ocenił rolę WP w zajściach. Gdy władze zignorowały raport, odszedł pod koniec t.r. z zajmowanego stanowiska. Pracował odtąd w Warszawie jako nauczyciel historii i lektor w gimnazjum «Jehudija» oraz gimnazjum Jakuba Finkla; wykładał także w Oddz. Dramatycznym przy Konserwatorium Muzycznym. W r. 1920 publikował recenzje teatralne w „Teatrze Ludowym”, dodatku do tygodnika „Drużyna”. W l. 1921–2 ogłosił ok. 200 artykułów o tematyce historycznej oraz recenzji literackich w dzienniku „Nasz Kurier”. W dn. 6–7 VIII 1922 uczestniczył w I Zjeździe Legionistów w Krakowie. T.r. otrzymał na Uniw. Warsz. stopień doktora na podstawie pracy Oświata żydowska i polityka oświatowa wobec Żydów w dobie Paskiewiczowskiej (1832–1862), napisanej pod kierunkiem Marcelego Handelsmana. Również t.r. opublikował swój pierwszy artykuł w jidysz Di kantonistin in der belajchtung fun di pojlisze memuaristn („Zamelbuch Sztromen”, Warsze); odtąd pisał głównie w tym języku.
Pod koniec r. 1922 wyemigrował S. do USA. Pracował jako nauczyciel w szkolnictwie żydowskim w Nowym Jorku, m.in. w szkole średniej im. Szolema Alejchema oraz seminarium nauczycielskim. Poznał pisarza Józefa Opatoszu (właśc. Josef Meir Opatowski). W r. 1925 współtworzył w Nowym Jorku Sekcję Amerykańską Żydowskiego Inst. Naukowego w Wilnie (Jidyszer Wiseszaftłecher Institut – JIWO, od r. 1940 YIVO); został jej sekretarzem oraz prezesem działającego przy niej Koła Historyków. W l. 1927–9 redagował wydawany przez Sekcję kwartalnik „Pinkas”. Opublikował biografię Spinoza un zajn svive (New York 1927, wyd. 2, tamże 1929) i został członkiem Amerykańskiego Tow. Spinozy. W r. 1932 uczestniczył w Hadze w międzynarodowej konferencji z okazji 300. rocznicy urodzin Spinozy oraz zredagował poświęcony mu zbiór pt. „Spinoza-Buch” (New York). Od r. 1929 pracował jako bibliotekarz w nowojorskim Inst. i Szpitalu Psychiatrycznym stanu Nowy Jork; podjął wtedy badania z zakresu metodyki psychiatrii i psychologii, a także publikował na ten temat artykuły m.in. w „New York Times”. W r. 1938 zakupił dla biblioteki część księgozbioru S. Freuda (1200 woluminów), który następnie powiększył do 2 tys. woluminów. Wraz z L. E. Hinsie zredagował „Psychiatric Dictionary with Encyclopaedic Treatment of Modern Terms” (New York 1940, wyd. 3, tamże 1953). W r. 1943 wykładał historię psychoanalizy w Inst. Psychoanalizy w Nowym Jorku. W Sekcji Amerykańskiej JIWO zredagował zbiory dokumentów dotyczących teatrów żydowskich („Archiv fun der gešichte fun jidyšer teater un drame”, New York 1930) oraz prasy („Gešichte fun der jidyšer prese, New York 1934–7 I–II). Opracował wstęp do kroniki Natana Hanovera „Jevem mecula” (Wilne 1938), gdzie uznał ucisk ekonomiczny chłopów ukraińskich ze strony szlachty i Żydów za przyczynę powstania Bohdana Chmielnickiego.
Po przeniesieniu w r. 1940 siedziby YIVO do Nowego Jorku został S. członkiem jego zarządu, Wydz. Wykonawczego i przewodniczącym sekcji historycznej; współredagował wydawane przez sekcję czasopismo „YIVO-Bleter”. Opublikował książkę o polityce oświatowej państw zaborczych wobec Żydów Jidyše bildungs-politik in Pojlin fun 1806 biz 1866 (New York 1943). Działał w Committee for Relief Congress for Polish Jews. Po zakończeniu wojny redagował od r. 1946 „YIVO Annual of Jewish Social Science”. W pracy „Di Jidn in Pojlen fun di eltste cajten biz der cvajte velt-milhome” (New York 1946 I) zamieścił artykuł Di Jidn in Pojlen fun 1772 biz 1914. Najważniejszym dziełem S-ego była historia warszawskich Żydów Gišichte fun Jidn in Varše (New York 1947–53 I–III). Zredagował też księgę pamiątkową gminy żydowskiej w Mławie „Pinkes Mlawe” (New York 1950). W r. 1951 został prezesem żydowskiego Pen Clubu. Na zlecenie nowojorskiego American Jewish Committee (AJC) zbierał materiały o społecznościach żydowskich w Ameryce Południowej i opublikował na ten temat książkę Jidyše jišuvim in Latajn-Amerike (Buenos Aires 1952, także w jęz. hiszpańskim, tamże). W tym okresie współpracował z „AJC Yearbook” oraz Żydowskim Inst. Historycznym w Warszawie, a także gromadził materiały do czwartego tomu historii warszawskich Żydów. Ponadto w różnych okresach współpracował z czasopismami: „Forverts”, „Tog”, „Morgen žurnal”, „Fortšrit”, „Frajnd”, „Cukunft”, „Šul un lerer”. Opublikował ponad tysiąc prac i artykułów z zakresu żydowskiego folkloru, literatury, teatru, czasopiśmiennictwa i muzyki. Należał do Amerykańskiego Tow. Historycznego, Amerykańsko-Żydowskiego Stow. Historycznego, Amerykańskiego Stow. Autorów i Pisarzy, Lekarskiego Międzynarodowego Stow. Historycznego, Amerykańskiego Stow. Bibliotek Medycznych oraz Światowego Kongresu Kultury Żydowskiej; był wiceprezesem Żydowskiej Akad. Sztuki i Nauki. Wg prezesa Klubu Polskich Żydów w Nowym Jorku Maximiliana Friede, S. «mimo że przez przeszło trzy dziesięciolecia mieszkał w Stanach Zjednoczonych, nie tylko nie stracił niczego ze swej polsko-żydowskiej puścizny kulturalnej, ale wzbogacał ją stale». S. zmarł 10 VI 1956 w Nowym Yorku, został pochowany tamże na Mount Carmel Cemetery (Queens).
W małżeństwie zawartym w r. 1923 z aktorką Idą Willenberg wychowywał S. pasierba Eugene Willenberga.
Większość spuścizny S-ego przekazano do archiwum YIVO w Nowym Jorku; niewielką część przewieziono do Uniw. Hebrajskiego oraz Central Archives for the History of the Jewish People w Jerozolimie. Ku czci S-ego opublikowano księgi pamiątkowe: „Jakób Szacki, in Memoriam” (New York 1957, z przedmową Friede) oraz „Schatzky Book” (Buenos Aires–New York 1958).
Biographical Dictionary of Modern Yiddish Literature, New York 1981 XVIII 546–8; Cała A. i in., Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, W. 2000; Enc. Judaica, XVIII; Judaika wydane w Polsce: druki zwarte i niesamoistne: materiały do bibliografii 1991–6, Kr. 1995–2000; Księgi pamięci gmin żydowskich. Bibliografia, L. 2008 s. 84; Polski słownik judaistyczny, W. 2003 II; Przewodnik po bibliografiach polskich judaików, Kr. 1992; Shunami S., Bibliography of Jewish bibliographies, Jerusalem 1969; Słown. pseudonimów, IV; Słownik historyków polskich, W. 1994 (bibliogr.); The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, New Haven 2008 II 1704–5; – Feldman W., Dzieje polskiej myśli politycznej w okresie porozbiorowym, Kr. 1914 I 403; Hundert G. D., Bacon C. G., The Jews in Poland and Russia. Bibliographical Esseys, Bloomington 1984 s. 110, 267; Kulczykowski M., Żydzi – studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego w dobie autonomicznej Galicji (1867–1918), Kr. 1995 s. 407; Mark B., Jakub Szacki, „Kwart. Hist.” 1958 nr 2 s. 690–2; Shapiro R. M., Jacob Shatzky, historian of Warsaw Jewry, „Polin” T. 3: 1988 s. 200–13; Shatzky J., Balance Sheet of a Jewish Historian, w: Dawidowicz L. S., The Golden Tradition: Jewish Life and Thought in Eastern Europe, New York 1967 s. 263–9; Żebrowski R., Jakuba Szackiego żywot paradoksalny, „Kwart. Hist. Żydów” 2002 nr 2 s. 171–94.
Natalia Aleksiun