Styczyński Jan Gwalbert, pseud. i krypt.: J.G.S., Spirydarz Uważnicki (1786–1845), nauczyciel, krytyk literacki, pisarz, bibliograf, tłumacz.
Ur. na Litwie w niezamożnej rodzinie szlacheckiej, był synem nauczyciela, miał starszego brata Wincentego, nauczyciela w Białymstoku (pomocnika dyrektora Gimnazjum Białostockiego do r. 1814) i w Świsłoczy.
Po ukończeniu z wyróżnieniem szkół średnich pracował S. na Litwie jako nauczyciel domowy, zbierając środki finansowe na dalszą edukację. Studia rozpoczął prawdopodobnie w Akad. Połockiej, a następnie kontynuował je na Wydz. Filozoficznym Uniw. Wil., studiując m.in. razem z Krystynem Lachem Szyrmą. Z czasu studiów uniwersyteckich pochodziły pierwsze publikacje S-ego, tłumaczenia z języka francuskiego: J. B. Rousseau „Triumf miłości” oraz A. Pirona „Sąd ostateczny. Naśladowanie ody…”, które ukazały się na łamach „Dziennika Wileńskiego” (T. 1: 1815). W r. 1815 ukończył S. Uniw. Wil. ze stopniem kandydata. Dzięki protekcji Michała Maciejowskiego, niegdyś przełożonego jego brata w Białymstoku, a wówczas dyrektora Gimnazjum Podolskiego w Winnicy, podjął tam pracę jako nauczyciel gramatyki, stylistyki, retoryki, logiki i literatury polskiej. Przybył do Winnicy jesienią t.r., w drugim roku działalności szkoły. Jego obecność ożywiła edukację literacką uczniów, w gronie których znajdowali się późniejsi pisarze: Aleksander Groza i Piotr Jaksa Bykowski oraz kompozytor Ignacy Feliks Dobrzyński. Od początku swej pracy pedagogicznej wraz z Maciejowskim, nauczycielem matematyki Janem Miładowskim i miejscowym lekarzem Adamem Chądzyńskim działał w Winnickim Tow. Dobroczynności, w którym pełnił funkcję sekretarza. Już t.r. został członkiem Tow. Naukowego Krakowskiego. Jako pedagog zyskał sympatię uczniów; był sumienny, posiadał dar wymowy i zdolności aktorskie, obdarzony był poczuciem humoru. W analizach literackich, ceniąc wysoko poezję antyczną (Horacego i Wergiliusza), stosował jednak kryteria klasycyzmu w sposób eklektyczny.
W okresie winnickim powstała znakomita większość dorobku literackiego S-ego. Współpracując nadal z „Dziennikiem Wileńskim”, debiutował tam jako poeta Wierszem na szkołę niemirowską (T. 4: 1816). W r. 1817 w piątym tomie tego pisma opublikował m.in. bajkę Wilk, rozprawę Jakobinizm literacki (o zawiłościach języka filozoficznego w związku z dziełem Feliksa Jarońskiego „O filozofii”) oraz tłumaczenia z łaciny (Horacego) i francuskiego (A. L. Thomasa i J. Ch. Delaveaux). Ogłosił tam również błyskotliwą recenzję Uwagi nad Pułtawą, poematem bohatyrskim Nikodema Muśnickiego; odmawiając temu dziełu miana epopei, uznał je za poemat historyczny w stylu Lukana, trafnie przy tym wytykał słabe miejsca i nieporadność pióra autora. Recenzja ta, uznana za doskonały przykład nowoczesnej krytyki, uzbrojonej w reguły, formuły i autorytety estetyki klasycznej, wywołała ripostę jezuity ks. Wincentego Buczyńskiego („Nad uwagami Jana Styczyńskiego o Pułtawie poemacie bohatyrskim, uwagi X. Wincentego Buczyńskiego”, tamże), na co z kolei zareagował S. Odpowiedzią Jana G. Styczyńskiego X. Wincentemu Buczyńskiemu S.J., co do krytyki poematu X. Muśnickiego pod tytułem Pułtawa (tamże 1817 t. 6); Buczyński replikował na to w „Miesięczniku Połockim” (1818 nr 2). Po latach Piotr Chmielowski uznał polemikę S-ego za jedną z «najcenniejszych, najbardziej charakterystycznych próbek smaku pseudoklasycznego u nas». Równie wysoko oceniono recenzję S-ego Jagiellonida, poemat Dyzmy Bończy Tomaszewskiego w treści i wyjątkach przez Jana Gwalberta Styczyńskiego („Dzien. Wil.” 1817 t. 6), zawierającą «mistrzowski», utrzymany w duchu klasycystycznym rozbiór tego utworu. W późniejszej opinii Ludwika Janowskiego był S. jednym z czołowych krytyków literackich przed powstaniem listopadowym. W czasie pobytu w Winnicy, w l. 1817–22, sukcesywnie ogłaszał w „Dzienniku Wileńskim” dostępne mu w rękopisach teksty literackie; Franciszka Bohomolca (1817 t. 5), Bończy Tomaszewskiego (1818 t. 1), Rajmunda Korsaka i Stanisława Trembeckiego (1819 t. 1), [Jana Nepomucena Wyleżyńskiego] J. N. W. (1821 t. 1); ponadto w „Pamiętniku Warszawskim” (1819 t. 14) opublikował utwory Franciszka Dionizego Kniaźnina. Dla „Dziennika Wileńskiego” (1818 t. 2) opracował uzupełnienia bibliograficzne Do „Historii literatury polskiej” [Feliksa Bentkowskiego] mały dodatek, kontynuowane następnie (1819 t. 1–2, 1821 t. 1–3, 1822 t. 2–3) pt. Do „Historii literatury polskiej” dodatek; zamieszczał w nich opisy druków odnalezionych w Bibliotece Winnickiej, a pochodzących ze zbiorów lwowskich teatynów. W r. 1819 w 15. tomie „Pamiętnika Warszawskiego” ukazała się satyra na dyrektora Maciejowskiego i stosunki panujące w Gimnazjum Winnickim pt. Akademia Pacanowska; sygnowana podpisem Spirydarz Uważnicki, autorstwa S-ego i prawdopodobnie Antoniego Jaksy Bykowskiego. Była ona utrzymana w stylu ogłaszanego tamże cyklu felietonów Stanisława Kostki Potockiego „Świstek krytyczny” oraz publicystyki wileńskich „Wiadomości Brukowych”. Zapewne spod pióra S-ego wyszła również anonimowa jednoaktówka (skecz) w „Wiadomościach Brukowych” (1819 nr 119), której Chmielowski nadał tytuł Pół-antała; była to satyra na Muśnickiego i Buczyńskiego. W r. 1821 przetłumaczył S. „Nocy rzymskie w grobach Scypionów. Wolne tłumaczenie z francuskiego” („Dzien. Wil.” 1821 t. 1). Pod koniec okresu winnickiego ogłosił w „Dzienniku Wileńskim” 17 bajek napisanych w poetyce Lafontaine’owskiej, a stanowiących alegorie autentycznych zdarzeń ze środowiska winnickiego, m.in. Koziołek i wilk, Kogut i lis, Jastrząb i gołąb, Pielgrzym i rzeczka wezbrana (1823 t. 2, 1825 t. 1–2). Były one pierwotnie kolportowane w odpisach i cieszyły się w społeczności szkolnej dużą popularnością. Większość twórczości bajkopisarskiej S-ego nie doczekała się jednak publikacji. Nie ukazała się też przygotowana przez niego trzytomowa antologia „Wybór z różnych gatunków poezji polskiej”, zapowiadana w „Dzienniku Wileńskim” (1817 t. 6) i przedłożona w r. 1820 warszawskiemu Tow. Przyjaciół Nauk, gdyż nie znalazła wystarczającej liczby prenumeratorów.
Praca nauczyciela w gimnazjum w Winnicy ustabilizowała życie S-ego pod względem finansowym, z czasem zgromadził on bogaty księgozbiór. Narastał jednak konflikt z Miładowskim, ówczesnym prefektem szkoły, który wiosną 1823 wniósł na S-ego skargę do Rządu Uniw. w Wilnie. W rezultacie, t.r. został S. przeniesiony do szkoły w Niemirowie, z niższą pensją i na niższe stanowisko. Dotknięty depresją, opuścił Niemirów i zamieszkał u rodziny pod Wilnem. Ok. l. 1824–5 sprzedał swój księgozbiór. W r. 1825 wydał w Wilnie (napisaną zapewne jeszcze w Winnicy) powieść historyczną pt. Mendog, król litewski (wyd. 2, Wil. 1840). W r. 1826, podczas kilkutygodniowego pobytu w Szczorsach, przygotował systematyczny i szczegółowy Opis bibliograficzny książek w prywatnej bibliotece Adama hr. Chreptowicza w Szczorsach znajdujących się z wyłączeniem dzieł cudzoziemskich r. 1826 (niewyd., B. Jag. sygn. 2721, rkp. ofiarowany przez S-ego w r. 1843 Józefowi Muczkowskiemu). Na zamówienie Dep. Krajowego Gospodarstwa i Publicznych Budowli Min. Spraw Wewnętrznych przetłumaczył z języka niemieckiego broszurę o budownictwie wiejskim Grzegorza I. Engelmanna pt. „O stawianiu zbożowego spichlerza, w którym się ziarno przez kilka lat zachowuje od zepsucia lepiej niżeli w znajomych dotąd magazynach” (Wil. 1826). Ok. r. 1828 zdał przed komisją uniwersytecką egzamin na profesora języka łacińskiego i na r. szk. 1828/9 podpisał umowę o pracę w szkole powiatowej w Klewaniu na Wołyniu; oprócz łaciny uczył tam języka polskiego, logiki i retoryki. Dn. 17 IX 1829 rozpoczął zajęcia w gimnazjum w Żytomierzu.
Pod koniec października 1832, po otwarciu przez kuratorię charkowską gimnazjum w Kamieńcu Podolskim, S. został do niego skierowany jako nauczyciel łaciny w klasach młodszych. Zamieszkał w domu Fuksa na kamienieckim rynku. We wspomnieniach byłych uczniów Gimnazjum Kamienieckiego pozostał jako surowy introwertyk, wzbudzający zabobonny respekt. Wskutek złego stanu zdrowia przeszedł w r. 1844 na emeryturę. Zmarł 9 V 1845 w Kamieńcu Podolskim, pochowany został na miejscowym cmentarzu. Z inicjatywy jednego z uczniów, Tytusa Kaleńskiego, ufundowano ze składek nauczycieli i wychowanków gimnazjum pomnik nagrobny (zachowany do początku XX w.).
S. rodziny nie założył.
Przygotowywał S. do druku także prace o charakterze historyczno-geograficznym: Uwagi nad statystyką Podola oraz nieznaną z tytułu rzecz o Winnicy; nie zostały one opublikowane (los rękopisów nie jest znany). Nie ukazały się również opracowane przez S-ego edycje wspomnień Ignacego Bykowskiego (w których znajdowały się też wiersze Kniaźnina), oraz utworów Teofili Glińskiej (Bukatowej) i Tekli z Borzymowskich Wróblewskiej.
Enc. Org., XXIV; Estreicher w. XIX; Ilustr. Enc. Trzaski, V; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil. (S. błędnie utożsamiony z bratem); Korbut G., Literatura polska od początków, W. 1929; Nowy Korbut, VI cz. 1; Pisarze polskiego Oświecenia, Red. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, W. 1994–6 II–III; Słown. Pracowników Książki Pol.; – Beauvois D., Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich, L. 1991 II (błędne informacje); Bednarek B., Machina cudowna w „Pułtawie” Nikodema Muśnickiego, w: Od romantyzmu do współczesności. W kręgu historii i dydaktyki literatury, Wr. 2001; Bykowski P. J., Miasto Winnica dawniejsze i współczesne, „Tyg. Ilustr.” 1880 nr 249; Chmielowski P., Estetyczno-krytyczne poglądy Adama Mickiewicza, „Pam. Tow. Liter. im. Adama Mickiewicza” (Lw.) R. 2: 1888; tenże, Liberalizm i obskurantyzm, W. 1898 s. 49–51; Giżycki J. M., Kilka słów o dwóch szkołach dawnych na Podlasiu, P. 1888 (dot. brata, Wincentego); Korpała J., Zarys dziejów bibliografii w Polsce, Wr. 1953; Kowkiel L., Prywatne księgozbiory na Grodzieńszczyźnie w pierwszej połowie XIX wieku, Kr. 2005; Mikulski T., Życie Ignacego Bykowskiego, w: tenże, Ze studiów nad Oświeceniem. Zagadnienia i fakty, W. 1956; Prusiewicz A., Kamieniec Podolski. Szkic historyczny, Kijów–W. 1915 (błędna data śmierci: 1844); [Rolle J. A.], Dr Antoni J., Jan Gwalbert Styczyński, w: Szkice i opowiadania, S. 5, Kr. 1887; Stankowska H., Początki powieści historycznej w Polsce, Opole 1965; Treugutt S., Drama z teki dziecinnej, „Pam. Liter.” 1957 z. 1; – Andrzejowski A., Rozmowy starego detiuka o Wołyniu, Red. F. Rawita Gawroński, Wil. 1921 III; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 6; [Iwanowski E.] E. Heleniusz, Wspomnienia lat minionych, Kr. 1876 s. 311–13 (błędna informacja o Akademii Smorgońskiej); Janowski L., W promieniach Wilna i Krzemieńca, Wil. 1923; Jełowicki A., Moje wspomnienia 1804–1831–1838, W. 1970; Kowalski F., Pamiętnik, Kijów 1859 I; Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi, Red. T. Turkowski, Wil. 1935 (listy S-ego do J. Zawadzkiego z r. 1817); – B. Jag.: sygn. 4435 (listy S-ego do Lelewela z l. 1819, 1820, 1823), sygn. 7846 IV (list S-ego do Jana Ostapowicza), sygn. 7862 IV; B. Narod.: sygn. 7856 IV (dok. dot. Gimnazjum Podolskiego w Winnicy, list S-ego do Maciejowskiego z 17 VIII 1823), sygn. 7861 II, t. 11 k. 59, 221 (Janowski L., Notatki bio-bibliogr. dot. osób z Kresów wschodnich); Vilniaus universiteto biblioteka w Wil.: Arch. Kuratorii Wil., sygn. 111 k. 356, 381, 542, 669 (koresp. S. Malewskiego), sygn. 275, 276, 279, 281, 283, 284, 286, 287, 290 (opisy służby w Gimnazjum Podolskim z l. 1816–23).
Dorota Samborska-Kukuć