Hempel Jan Hieronim, pseud. Jan Boży, Jan Wiślak, J. H., h. el., B. Krasnodębski, Szymański, Jan Bezdomny, H. Janowicz, Kwakier, Nicki, Wolski (1877–1937), wybitny działacz polskiego ruchu robotniczego, publicysta, filozof, działacz spółdzielczy. Ur. 3 V we wsi Prawda w pow. łukowskim, stanowiącej dzierżawioną przez jego ojca, Józefa, agronoma (syna wybitnego polskiego górnika-geologa, Jana H-la, naczelnika górnictwa w Król. Polskim), część majoratu Gołowin. Matka, Helena, była córką Hieronima Krzyżanowskiego, profesora prawa na uniwersytecie w Petersburgu. W r. 1890 H. rozpoczął naukę w gimnazjum w Warszawie, jednakże na skutek pogorszenia się sytuacji materialnej rodziny musiał po dwóch latach gimnazjum porzucić i rozpocząć naukę w szkole rzemieślniczej, którą skończył w r. 1895 jako ślusarz. Na skutek różnicy przekonań zerwał z rodziną i odtąd samodzielnie kierował swym losem. Pracował przez 5 lat jako technik w przedsiębiorstwie melioracji rolnych, poświęcając wolny czas na intensywne samokształcenie w dziedzinie filozofii, historii, literatury i języków obcych. W r. 1901 porzucił pracę technika melioracyjnego i został początkowo buchalterem w wapiennikach w Chęcinach k. Kielc, a następnie korepetytorem.

W początku 1903 r. zgłosił się do pracy jako technik mierniczy przy budowie kolei Wschodnio-Chińskiej. Po niespełna roku przybył przez Japonię, Indie i Włochy – pracując na statkach kolejno jako pomocnik palacza i tłumacz – w lutym 1904 r. do Brazylii, gdzie został nauczycielem dzieci polskich osadników w Paranie. Równocześnie rozwinął szeroką działalność społeczną wśród polskich emigrantów w duchu patriotycznym, antyszlacheckim i antyklerykalnym. Od końca 1904 r. redagował wychodzące w Kurytybie pismo „Polak w Brazylii”, jednakże po roku zrezygnował z redakcji na skutek różnicy poglądów z wydawcą, z przekonań endekiem. Wkrótce potem pod dużym wpływem Mickiewiczowskich „Ksiąg pielgrzymstwa polskiego” napisał swą pierwszą książkę Kazania polskie (Kurytyba 1907), w których zwalczał gwałtownie wszelkie formy wiary w Boga osobowego (zwłaszcza pod wpływem Nietzschego „Chrystianizm i jego moralność”), głosił jednocześnie «religię wolną», jako czynnik mistycznej łączności z transcendentną rzeczywistością duchową («nad światem») i kult człowieka, którego najwyższym reprezentantem jest artysta, jako twórca nowych wartości; propagował jako misję dziejową ludu polskiego obalenie chrześcijaństwa. Po wydaniu książki powrócił znów na dwa przeszło lata do swej szkoły leśnej dla dzieci polskich. Wiosną 1908 r. za pieniądze zebrane przez swych zwolenników parańskich udał się do Paryża, by tu pogłębić swe studia filozoficzne. Pracował zarobkowo w Bibliotece Polskiej; pozostawał tu w bliskim kontakcie m. in. ze Stefanem Żeromskim. Politycznie związał się z kierunkiem anarcho-syndykalistycznym. Z Paryża nadsyłał do postępowej prasy w kraju („Myśl Niepodległa” Niemojewskiego, „Krytyka” Feldmana, „Kurier Lubelski”) swe artykuły propagujące idee kooperatywizmu i syndykalizmu. Wkrótce jednakże, wobec ewolucji Niemojewskiego w kierunku prawicowym, wystąpił publicznie przeciwko jego poglądom i zerwał z jego pismem. W Paryżu H. napisał swe Kazania piastowe, które w r. 1911 wydał w Bielsku. Była to jakby kontynuacja Kazań polskich, równie jak one nasycona antychrystianizmem i mistycyzmem, wolna jednak od ich nacjonalizmu. Książka ta, jak i poprzednia, przeszła w kraju bez większego echa. Latem 1910 r. przyjechał H. do Lublina, gdzie objął stanowisko redaktora „Kuriera Lubelskiego”, jednakże wobec zarzucanego mu przez większość komitetu redakcyjnego ulegania wpływom socjalistycznym po pół roku został zmuszony do ustąpienia. Jesienią 1911 r. wrócił do Paryża, gdzie ponownie podjął pracę w Bibliotece Polskiej. W Paryżu wstąpił do PPS-Lewicy, nie rozwijając na razie jednak w jej ramach działalności politycznej. Dopiero po powrocie w maju 1912 r. do Lublina H. wraz z działaczem PPS-Lewicy, Oktawianem Zagrobskim, rozpoczął szerszą działalność polityczną i oświatową na terenie związków zawodowych, wśród młodzieży robotniczej oraz w ruchu spółdzielczym, zakładając m. in. Lubelską Spółdzielnię Spożywców. Był znany wśród swych towarzyszy i młodzieży, która się wokół niego skupiała, ze swego ascetycznego trybu życia. W kręgu jego bezpośrednich wpływów wychował się m. in. młody Bolesław Bierut.

Środki utrzymania zdobywał H. jako mierniczy. W r. 1914 wydał w Lublinie swą pracę Bohaterska etyka Ramajany, w której przeciwstawia etykę «wolnych Ariów», niewolniczej etyce chrześcijańskiej. Pisywał artykuły na tematy literackie i filozoficzne do „Nowej Gazety”, „Kuriera Łódzkiego”, „Krytyki”, „Widnokręgu”, „Zarania” i „Kuriera Lubelskiego”. Za opublikowanie w tym ostatnim artykułu o strajku w Łodzi został skazany na rok więzienia. W czerwcu 1914 r., kiedy wyrok miał się stać prawomocny, H. przekroczył nielegalnie granicę Królestwa, udając się do Krakowa. Tam też zastał go wybuch wojny. Wstąpił do Legionów, na wiadomość jednak o przysiędze legionistów na wierność cesarzowi austriackiemu zerwał z nimi już w początku września 1914 r. W październiku został aresztowany w Istebnej przez władze austriackie i internowany w obozie internowanych w Gars w Austrii, jako rosyjski poddany. Zwolniony w listopadzie 1915 r. udał się do Lublina, gdzie wraz z Zagrobskim wznowił wydawanie „Kuriera Lubelskiego”, tym razem jako pisma wyraźnie socjalistycznego, będącego nieoficjalnym organem PPS-Lewicy. Jednocześnie rozpoczął intensywną działalność polityczną na terenie związków zawodowych, na gruncie spółdzielczym i jako wydawca m. in. tygodnika „Spółdzielca Lubelski”. W r. 1916 wydał też swą książkę Socjalizm odrodzony (Lublin), traktując w niej socjalizm przede wszystkim jako kierunek etyczny. Lata 1917/8 to okres decydujący w procesie oddalania się H-la od mistycyzmu i idealizmu.

Jesienią 1918 r. H. przeniósł się na stałe do Warszawy, uczestnicząc m. in. aktywnie w pracy oświatowej kierowanego przez PPS-Lewicę Klubu Robotniczego im. T. Rechniewskiego i współredagując organ tej partii „Głos Robotniczy”. W początku listopada wystąpił H. jako delegat spółdzielców lubelskich na krajowym zjeździe spółdzielczym i traktując ruch spółdzielczy jako ruch klasowy, wysunął wniosek zorganizowania odrębnej centrali robotniczych spółdzielni spożywców. Został też wybrany na sekretarza Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spożywców (Z. R. S. S.), powstałego w maju 1919 r. z inicjatywy partii robotniczych. W momencie zjednoczenia SDKPiL i PPS-Lewicy i utworzenia Komunistycznej Partii Polski (KPP) w grudniu 1918 r. H. początkowo nie zdobył się jeszcze ideologicznie na wstąpienie do tej ostatniej. Po pewnym czasie (1920) wstąpił do PPS, współpracując w niej politycznie z jej lewicowymi elementami. Był aktywnym działaczem Uniwersytetu Ludowego oraz pisywał liczne artykuły do prasy robotniczej. W Z. R. S. S. realizował lewicową linię i publikował szereg artykułów na tematy spółdzielczości robotniczej, przestrzegając «niezależności partyjnej» tego ruchu. Jednakże na zjeździe Z. R. S. S. w czerwcu 1920 r. zdecydowanie wystąpił przeciwko podjętej przez prawicę PPS próbie usunięcia Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) z udziału w kierownictwie tej organizacji spółdzielczej. Redagowane przez H-la pismo „Spółdzielca” nabierało coraz bardziej zdecydowanego politycznie lewicowego charakteru, co spowodowało nawet zamknięcie pisma przez władze i dwuletni wyrok więzienia dla H-la, umorzony jednak na skutek amnestii. Wszystko to spowodowało, że stosunki H-la z kierownictwem PPS zaostrzały się coraz bardziej. Z utworzeniem przez J. Sochackiego w łonie PPS lewicowej opozycji (PPS-Lewicy lipiec 1920) H. związał się z nią politycznie. Na kolejnym zjeździe Z. R. S. S. w czerwcu 1921 r. udało się prawicy PPS wyprzeć H-la, współpracującego na terenie Zarządu tej organizacji z komunistami, z jej władz i całkowicie ją opanować.

Ewolucja H-la na lewo stawała się coraz konsekwentniejsza. Zbliżał się on coraz bardziej do komunistów. W drugiej połowie 1921 r. objął H., na propozycję KPRP, redakcję kulturalno-oświatowego pisma „Kultura Robotnicza” (ukazującego się od lutego 1922) i jednocześnie wstąpił w szeregi tej partii. Był prezesem kierowanej już wówczas przez komunistów Spółdzielni Wydawniczej «Książka», współzałożycielem (1921) Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Ogłaszał szereg prac na temat spółdzielczości robotniczej (m. in. krytyczną w stosunku do PPS broszurę, pt. PPS w ruchu spółdzielczym oraz pod pseud. H. Janowicza Zadania kooperacji robotniczej, Czym są spółdzielnie i in.). W jego tłumaczeniu wyszło również w r. 1921 Kautsky’ego „Pochodzenie chrześcijaństwa” oraz Krapotkina „Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju”. H. był jednym z założycieli i wieloletnim działaczem Stowarzyszenia Wolnomyślicieli Polskich i często pisywał do pisma „Wolna Myśl”. Po zamknięciu przez władze w maju 1923 r. pisma „Kultura Robotnicza” H. redagował jej kontynuacje: „Nową Kulturę”, „Dźwignię”, a później, z ramienia partii, współredagował „Miesięcznik Literacki” (redaktorem nacz. był A. Wat), zamknięty ostatecznie przez władze sanacyjne we wrześniu 1931 r. H. poświęcił się odtąd całkowicie wytężonej działalności partyjnej w szeregach KPRP. Prócz pracy literacko-publicystycznej wykonywał szereg odpowiedzialnych funkcji organizacyjnych, pracując kolejno: w Komitecie Dzielnicowym Powiśle KPRP, w Wydziale Spółdzielczym KC KPRP jako jego kierownik, w Wydziale Rolnym jako członek, a następnie kierownik, w Wydziale Sejmowym również jako członek, a następnie kierownik, jako członek Centralnej Redakcji, jako kierownik Wydziału Kulturalno-oświatowego (jako przedstawiciel tego ostatniego Wydziału uczestniczył w historycznym II. Zjeździe KPRP w r. 1923). Uczestniczył w IV. Konferencji KPP w r. 1925. Wreszcie latem 1927 r. został członkiem tymczasowego Sekretariatu Krajowego partii. Z ramienia KPRP kandydował do Sejmu w r. 1922, a następnie do Sejmu i Senatu w r. 1928 i 1930. Był wielokrotnie aresztowany przez władze za swą działalność polityczną. W r. 1928 napisał w liście do siostry: «Im bardziej zagłębiam się teraz w filozofię materializmu dialektycznego, tym bardziej żałuję, że przez tyle lat życia swego błąkałem się po bezdrożach jałowego idealizmu i miałem nawet okresy mistyczne». W maju 1930 r. został ponownie członkiem Sekretariatu Krajowego partii, lecz natychmiast po tej nominacji został aresztowany, by po zwolnieniu znaleźć się znów w więzieniu latem 1931 r., aresztowany na zebraniu literatów, członków KPP, m. in. wraz z W. Broniewskim. Śladem ich wspólnego pobytu w więzieniu jest wiersz Broniewskiego „Magnitogorsk albo rozmowa z Janem”. W listopadzie 1931 r. na skutek ciężkiej choroby został za kaucją zwolniony i z polecenia KC KPP udał się nielegalnie najpierw do Niemiec, a później w maju 1932 r. do ZSRR, nie mogąc wrócić do kraju, gdzie groziło mu wieloletnie więzienie. Pod nazwiskiem Jana Wiślaka mieszkał w Moskwie, gdzie wkrótce przybyła też jego żona, Anna Wilczek-Habelska, była robotnica i członek KPP, z którą ożenił się w r. 1924.

H. zajmował się na emigracji przede wszystkim krytyką literacką i publicystyką. Był redaktorem polskiego czasopisma literackiego „Kultura Mas”. Publikował swe artykuły głównie w prasie polskiej wydawanej na terenie ZSRR (przede wszystkim w „Trybunie Radzieckiej”) oraz przygotował do druku w ZSRR szereg edycji polskiej literatury klasycznej i współczesnej tak w języku oryginału, jak i przekładach. Uczestniczył też w tłumaczeniu na j. polski dzieł Lenina. W styczniu 1937 r. aresztowany na skutek prowokacji, zmarł niebawem. W r. 1956 został pośmiertnie rehabilitowany.

Kormanowa, Materiały do bibliografii; – Bujnicki T. i Stępień M., Zagadnienia literatury proletariackiej, „Życie Liter.” 1959 nr 49 s. 1–2; Dominko J., Jan Hempel, teoretyk i działacz spółdzielczości robotniczej, W. 1960; 35 lat pracy Lubelskiej Spółdzielni Spożywców, W. 1948; „Z Pola Walki” 1958 nr 2 s. 135, 263, nr 3 s. 161, 196, 234, nr 4 s. 80, 85, 97, 326, 1959 nr 1 s. 166, nr 3 s. 183; – Papiewska W., J. H. Wspomnienia siostry, W. 1958 s. 171; – Arch. Zakł. Hist. Partii: syg. 6946 (Autobiografia z dn. 1 VIII 1932), Korespondencja H-la, Arch. T. Duracza t. 93 (materiały sprawy sądowej z r. 1919); B. Jag.: rkp. 8613 III (korespondencja H-la z Władysławem Orkanem); Statni Archiv Opava: Policejni Rěditelstvi Moravska Ostrava 1911/550 (list starosty bielskiego do starosty frysztackiego z 14 XI 1911 r. w sprawie konfiskaty Kazań piastowych).

Feliks Tych