Leder Jan, pseud. Janek, Mały Janek (1868–1894), współzałożyciel Związku Robotników Polskich. Ur. 24 XI w Nowgorodzie, syn Antoniego i Barbary z domu Andrycz. Ojciec jego był od lat kucharzem bpa kujawsko-kaliskiego Wincentego Popiela i w r. 1883 przeniósł się wraz z rodziną za swym pracodawcą do Warszawy, gdy ten został arcybiskupem metropolitą warszawskim. L. początkowo uczęszczał do rządowej szkoły realnej we Włocławku, gdzie jego kolegą szkolnym był Julian Marchlewski, a po przeniesieniu się rodziców do Warszawy, przez dwa lata uczył się w gimnazjum realnym. Po ukończeniu 4 klasy wstąpił do terminu ślusarza. W kilka lat później poprzez J. Marchlewskiego i zecera Henryka Wilkoszewskiego związał się z ruchem rewolucyjnym. Z pasją oddawał się samokształceniu. Wg słów J. Marchlewskiego, L. «począł pracować nad sobą z żarliwością, z entuzjazmem. Po całodziennej wyczerpującej pracy warsztatowej siadał do nauki… Przede wszystkim pociągała go literatura rewolucyjna, ale obok tego chętnie czytywał przystępne mu dzieła przyrodnicze». Wkrótce zaczął sam przekazywać robotnikom należącym do nielegalnych kółek zdobytą wiedzę. Już jako wykwalifikowany ślusarz w poszukiwaniu pracy znalazł się w zakładach metalurgicznych w Niekłaniu i Ostrowcu, by w r. 1887 lub 1888 powrócić do Warszawy. Pracując tu w różnych fabrykach metalowych – wg tego samego świadectwa – «odznaczył się wszędzie jako nieustraszony agitator i obrońca robotników, przez co często zmuszony był zmieniać miejsca zajęcia». Kiedy w r. 1889 stanął na czele strajku w fabryce wag Sperlinga, nie mógł już znaleźć zajęcia w swym zawodzie. Był przez pewien czas bezrobotny, a później pracował jako robotnik ziemny przy robotach kanalizacyjnych w Warszawie.
L. należał do współtwórców założonego w r. 1889 Związku Robotników Polskich (ZRP) i organizowanych przez ZRP nielegalnych kas strajkowych, tzw. Kas Oporu. Był jednym z najaktywniejszych referentów na zebraniach tajnych kółek robotniczych. Starał się doprowadzić do zjednoczenia ZRP i działającego równolegle II Proletariatu. W r. 1890 uczestniczył w pertraktacjach na ten temat, które jednak wówczas nie zostały jeszcze uwieńczone sukcesem (do zjednoczenia obu organizacji doszło dopiero w początkach 1893 r.). Kiedy z początkiem 1891 r. ZRP postanowił utworzyć, w ślad za warszawską i żyrardowską, również organizację w Łodzi, L. wziął na siebie to zadanie. W styczniu 1891 r. przeniósł się tam i jako ślusarz zaczął pracować w fabryce kotłów E. Stephanusa. Wkrótce po przybyciu zajął się stworzeniem w Łodzi sieci organizacyjnej ZRP i Kas Oporu i stał się faktycznie kierownikiem łódzkiej organizacji. Z materiałów śledztwa żandarmskiego wynika, że częściej niż ktokolwiek inny występował na nielegalnych zebraniach i zamiejskich wiecach robotniczych. Wkrótce otrzymał wsparcie organizacyjne i polityczne w osobie przybyłego do Łodzi J. Marchlewskiego, który pracował jako farbiarz w tamtejszych fabrykach, i Adolfa Warskiego zatrudnionego już wcześniej jako dziennikarz w „Dzienniku Łódzkim”. Wraz z wymienionymi oraz Ludwikiem Krasuskim, Antonim Szumanem, Wacławem Dąbrowskim i Antonim Humnickim przystąpili do rozbudowy organizacji. Wg późniejszego świadectwa A. Humnickiego, «cała robota agitacyjna i propagatorska wśród robotników leżała niemal wyłącznie na barkach J. Ledera».
W październiku 1891 r., idąc za śladem kolportowanych wydawnictw ZRP, żandarmeria wpadła na trop organizacji. Dn. 2 XI L. został aresztowany. Ten sam los spotkał J. Marchlewskiego, A. Warskiego i kilkunastu innych działaczy organizacji. Przeprowadzona u L-a rewizja ujawniła «całą kolekcję książek poświęconych kwestii robotniczej». W czasie uciążliwego i długotrwałego śledztwa zachowywał się wyjątkowo dzielnie, choć poddawano go rozmaitym presjom, gdy żandarmeria ustaliła, że był on «główną postacią» łódzkiej organizacji. Już w więzieniu łódzkim dotarła do niego wiadomość o największym z dotychczasowych wystąpień robotników polskich, tzw. «buncie łódzkim», który lawinowo rozwinął się po obchodach 1-majowych 1892 r. i był bezpośrednim rezultatem działalności założonej przez L-a organizacji.
W czerwcu 1892 r. przeniesiono L-a – już poważnie chorego na gruźlicę – z więzienia łódzkiego do X pawilonu cytadeli warszawskiej. Na skutek aresztowania L-a arcbp Popiel zwolnił z pracy jego ojca, po 40 latach nieprzerwanej służby. W listopadzie t. r. L. wypuszczony został warunkowo za kaucją na wolność, do czasu zamknięcia sprawy, ale już po kilku tygodniach znalazł się w szpitalu. Następnie wyjechał na wieś, by tu – pracując nadal zawodowo – podreperować zdrowie. W maju 1894 r. przeziębienie zaktywizowało gruźlicę i L. wrócił do szpitala, który opuścił na krótko przed śmiercią. Zmarł w Warszawie 4 VIII 1894 r., jeszcze przed wydaniem wyroku w jego sprawie (decyzja administracyjna cara nastąpiła 28 XI t. r.); pochowany został na cmentarzu Bródnowskim. W pogrzebie wzięło udział kilka tysięcy robotników warszawskich. Zmarłemu poświęcił artykuł-wspomnienie w organie Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (SDKP) „Sprawa Robotnicza” przyjaciel lat szkolnych i towarzysz walki J. Marchlewski. Nazwisko L-a przybrał po latach jako pseudonim działacz SDKPiL Władysław Feinstein (Zdzisław Leder, zob.).
[Marchlewski J.], J. L., „Sprawa Robotn.” 1894 nr 13–4 (nekrolog); Szuman A., Związek Robotników Polskich w Łodzi w l. 1888–1893, W. 1937 s. 5, 7–11; – Dzieje najnowsze, 1947 z. 1 s. 61, 73, 81; Humnicki A., Wspomnienia z lat 1888–1892, (Przyczynek do historii naszego ruchu socjalistycznego), W. 1907 s. 14–7; Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. Materiały i dokumenty, W. 1957–62 I cz. 1 (pod red. F. Tycha) s. 266–70 (przedruk nekrologu ze „Sprawy Robotn.” 1894), cz. 2; Szuman A., Dąbrowski W., W Łodzi 1888–1893, P. 1935 s. 7–17; – „Niepodległość” T. 17: 1938; „Przedświt” 1891 nr 22 s. 8; „Robotnik” 1894 nr 3 s. 5; „Z Pola Walki” (Moskwa) 1927 nr 4 s. 22–4, 1934 nr 16 s. 77, 80, 83; – AGAD: Prok. Warsz. Izby Sądowej 1895 (150/91) k. 68–70, 1896 (150/1891) k. 1–3, 1903 (157/1891) k. 1–79, 1912 (167/1891) k. 99; Arch. Zakł. Hist. Partii: teczka osobowa 3477; – Central’nyj gosudarstvennyj archiv Oktiabrskoj revoljucii w Moskwie: sygn. DP VII 1891, 258 cz. 1, k. 9.
Feliks Tych
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.