Mazepa Jan (Iwan) h. Kurcz (ok. 1639–1709), podczaszy czernihowski, hetman kozacki (zadnieprzański). Pochodził z Mazepów-Kołodyńskich, ale drugiego członu nazwiska nie używał. Był synem Adama Stefana (zob.) i Maryny z Mokijewskich. Informacje o dacie jego urodzenia mocno rozbieżne: 1624–9, 1632, ok. 1638–9, 1644–5; historycy opowiadali się głównie za l. 1629–1644. Najwiarygodniejsza wydaje się wersją Filipa Orlika, bliskiego współpracownika M-y: ok. r. 1639. Określenie M-y przez urażonego Teterę w r. 1663 jako «młokosa» byłoby możliwe w stosunku do człowieka w wieku 23–4 lat, byłoby jednak niezrozumiałe wobec osoby ponad 30-letniej. Ważna funkcja, jaką M. pełnił już w r. 1659, wskazywałaby, że miałby więcej niż 14–15 lat. Dość prawdopodobna jest wiadomość Wełyczki, że uczył się od 10 roku życia (a więc od r. 1649) w Akademii kijowskiej i ukończył ją na retoryce. Wg tegoż źródła kursu filozofii wysłuchałby w kolegium jezuickim w Warszawie. Ze względu na służbę jego ojca w wojsku kozackim do r. 1658 jest to nieprawdopodobne. Najwcześniej pojawiłby się w Warszawie w lipcu 1658 z poselstwem Nosacza, raczej jednak przybyłby gdzieś na przełomie 1658/9, praktycznie na naukę pozostałoby kilka miesięcy w r. 1659 lub 1660. Jeszcze mniej prawdopodobne jest wyprawienie M-y przez Jana Kazimierza na studia za granicę na 3 lata (jest to późna tradycja Anonima Otwinowskiego).
Ojciec, gorliwy zwolennik I. Wyhowskiego, prawdopodobnie dzięki protekcji hetmana umieścił M-ę w r. 1658 lub 1659 jako pokojowca na dworze Jana Kazimierza. M. pozyskał sobie zaufanie króla. W przywileju dla ojca z r. 1659 określa go monarcha jako rokującego dobre nadzieje. Wkrótce Jan Kazimierz zaczął M-ę używać do misji dyplomatycznych na Ukrainie. Zapewne wysłał go do Wyhowskiego jesienią 1659. Dn. 20 X 1659 Wyhowski i A. Potocki wyprawili go do króla z wiadomościami o stanie rzeczy na Ukrainie. Informacja o wysłaniu go przez Jana Kazimierza w r. 1660 do J. Chmielnickiego nie jest pewna. W listopadzie 1661 jeździł do Ludwiki Marii od króla z wiadomością o zwycięstwie pod Kuszlikami. W gorącym okresie konfederacji wojskowej okazał się gorliwym regalistą, doprowadzając do aresztowania rzekomego wysłannika konfederatów J. Paska (koniec 1661 r.). Dalsze informacje pamiętnikarza o zwadzie z M-ą i nieujęciu się króla za znieważonym pokojowcem (wiosna 1662) są mało wiarygodne.
W lutym 1663 Jan Kazimierz wysłał M-ę do hetmana kozackiego; Tetera powierzył mu poinformowanie króla o zatargach z Tatarami. W kwietniu t. r. jeździł M. ze Lwowa od monarchy do Kozaków z listami, z wezwaniem o posiłki przeciw konfederatom wojskowym, jednocześnie miał wręczyć buławę Teterze, co wywołało oburzenie Kozaków, że ma to robić osoba tak małego znaczenia, ostatecznie buławę oddawał poprzedni wysłannik króla T. Karczewski. M-ę wymienia „Regestr, którzy byli za Dnieprem [t.j. w czasie wyprawy 1663/4] z królem JMcią [w jego otoczeniu]”, mylna jest więc informacja Wełyczki o pozostaniu wówczas przy ojcu w Białej Cerkwi. W początkach 1665 r. M. przebywał przy boku Jana Kazimierza. Być może to on był wysłannikiem króla na Ukrainę kozacką (wiosną 1665) i autorem obszernej relacji o sytuacji na tym obszarze. Zerwanie w r. 1666 P. Doroszenki z Rzpltą musiało rozwiać nadzieje M-y na odegranie roli pośrednika między monarchą a Kozaczyzną. Abdykacja króla (1668), z którym był silnie związany, i elekcja oznaczająca zwycięstwo ugrupowań wrogich Janowi Kazimierzowi musiały nadwątlić więzy łączące M-ę z Polską.
M. osiadł zapewne wówczas w swych dobrach na Wołyniu. Dn. 14 V 1669 oblatował w grodzie włodzimierskim przywilej z 3 X 1665 na podczaszostwo czernihowskie. Wiemy, że na Wołyniu wplątał się w romanse z Heleną Zaborowską, żoną Jana, sędziego ziemskiego włodzimierskiego, oraz z żoną Stanisława Falibowskiego. Ten ostatni pochwycił kochanka swej żony i wypuścił nagiego, związanego na rozhukanym koniu. (Pasek datuje ten epizod na r. 1663, ale wiąże z opuszczeniem Rzplitej). Zatarg ten mógł przyspieszyć decyzję powrotu do Kozaczyzny. W końcu 1669 r. znalazł się M. w otoczeniu hetmana Prawobrzeża P. Doroszenki, znanego mu co najmniej od r. 1663, zdobył jego zaufanie, początkowo dowodził jego chorągwią przyboczną, w r. 1674 pełnił obowiązki pisarza generalnego. Doroszenko wysyłał M-ę w misjach dyplomatycznych: w początkach 1673 r. do chana o posiłki, w marcu 1674 do Perejasławia z propozycją poddania się Rosji, w nadziei zostania hetmanem całej Ukrainy. Gdy to zawiodło, Doroszenko w czerwcu t. r. wyprawił M-ę z 15 jeńcami Kozakami zadnieprzańskimi jako podarunkami do Krymu i Turcji z prośbą o posiłki. Wziął go wówczas do niewoli ataman koszowy I. Sirko. Jeńcowi udało się pozyskać Sirkę, hetmana zadnieprzańskiego I. Samojłowicza i dostojników w Moskwie, gdzie dał się poznać jako zwolennik orientacji rosyjskiej, ujawniając plany Doroszenki. Został dworzaninem Samojłowicza. Na postawę M-y wpłynęła zapewne nie tylko chęć odzyskania wolności, ale również świadomość, że proturecka polityka Doroszenki prowadzi jedynie do wyniszczenia kraju. Na krytyczny stosunek M-y do hetmana Prawobrzeża wskazywałaby jego Duma, której myślą przewodnią jest zjednoczenie rozdzielonej na 3 orientacje i utrapionej wojną Ukrainy kozackiej, co wskazuje, że powstała ona w l. 1670–6, najprawdopodobniej w l. 1672–3; autor jej jednakowo nieprzychylnie traktuje orientację polską, rosyjską i turecko-tatarską.
M. zajął się wychowaniem dzieci Samojłowicza. W r. 1682 został generalnym asawułem. Hetman powierzał mu wespół ze swymi krewnymi misje dyplomatyczne do Moskwy: na przełomie 1680/1 r. w sprawie przyłączenia Ukrainy Słobodzkiej do Hetmańszczyzny, w r. 1686 doręczenie zastrzeżeń przeciw zawarciu pokoju z Polską. Przy okazji M. nawiązał stosunki z wielmożami rosyjskimi, m. in. z W. Golicynem, faworytem regentki Zofii. W r. 1685 M. był przedstawicielem Samojłowicza przy wyborze metropolity kijowskiego. W r. 1687, w czasie nieudanej wyprawy krymskiej Golicyna, opozycja starszyzny kozackiej niezadowolonej z samowładnych rządów Samojłowicza uzyskała zgodę na usunięcie go pod zarzutem zdrady na rzecz Krymu. Nowym hetmanem, obranym pod bagnetami rosyjskimi, został M., 4 VIII 1687, najprawdopodobniej przywódca spisku starszyzny. Pozyskał on sobie przychylność Golicyna za 10 000 rubli. Zawarty wówczas nowy układ Kozaczyzny z Rosją – «Kołomackie Statje» – przyniósł dalsze ograniczenie autonomii Zadnieprza. Wkrótce, na wieść o upadku Samojłowicza, wybuchło powstanie przeciw starszyźnie, krwawo stłumione przy pomocy wojsk rosyjskich.
W r. 1689 brał M. udział w niefortunnej wyprawie krymskiej Golicyna. Po upadku carówny Zofii i Golicyna pozyskał sobie Piotra I, stając się wiernym wykonawcą jego zarządzeń i zaufanym doradcą cara. Rzekome listy M-y do Jana III proponujące włączenie Hetmańszczyzny do Polski w l. 1689–90 są falsyfikatami, owocem intrygi opozycyjnej części starszyzny. Zorientowawszy się w tym Jan III wydał Rosji mnicha Sołomona, rzekomego wysłannika M-y. Zarzuty polonofilstwa hetmana opierały się na otaczaniu się przezeń ludźmi pochodzącymi z Ukrainy Prawobrzeżnej i o dbałości o rodowe Mazepińce (pod Białą Cerkwią). W toku dalszych działań wojennych przeciw Turkom i Tatarom M., wespół z B. Szeremietiewem, zdobył w r. 1695 Gazikerman. Wyprawy podejmowane w l. 1697–8 razem z J. Dołgorukim nie przyniosły większych rezultatów na skutek niedostatku wody, żywności i furażu. W r. 1700 został M. jednym z pierwszych kawalerów Orderu Św. Andrzeja, w r. 1703 August II nadał mu Order Orła Białego, a w r. 1707 car uzyskał dla niego od cesarza tytuł księcia cesarstwa rzymskiego. Dzięki oparciu o Piotra I mógł M. stosunkowo samowładnie zarządzać sprawami wewnętrznymi Hetmańszczyzny. Wkrótce po otrzymaniu buławy stał się jednym z największych właścicieli ziemskich na Lewobrzeżu. Był rzecznikiem interesów starszyzny, której masowo rozdawał majątki. Za rządów M-y nasilił się proces przywiązywania chłopów do ziemi, zwiększania ich powinności. W r. 1701 usankcjonował on jako normę 2 dni pańszczyzny na tydzień. Zabronił przyjmowania chłopów do wojska kozackiego. Zwiększał się wyzysk Kozaków przez starszyznę. Procesy te przebiegały w warunkach ostrej walki klasowej. Strażnikiem ładu feudalnego na Hetmańszczyźnie były pułki «ochotnicze» zaciężne oraz oddziały rosyjskie.
Stosunek M-y do Kozaczyzny Prawobrzeżnej, a szczególnie do Semena Palija, był mocno złożony; z jednej strony chciał on ją sobie podporządkować, z drugiej jednak strony obawiał się, by nie doprowadziło to do radykalizacji nastrojów na Zadnieprzu. Lękał się również ewentualnego zwiększenia zbiegostwa z Lewobrzeża na Prawobrzeże, przybierającego i tak duże rozmiary wobec wzrostu ucisku na Zadnieprzu W późnieiszym okresie obawiał się również M., że Palij dąży do samodzielnego hetmaństwa na Prawobrzeżu. Popierał M. bezskutecznie prośby Palija w Moskwie w l. 1688–91 o wcielenie Prawobrzeża do Hetmańszczyzny. Władze rosyjskie nie godziły się na to, bo oznaczałoby to zerwanie wieczystego traktatu z r. 1686, ale nie rezygnowały ze wspierania Palija za pośrednictwem M-y pieniędzmi, bronią, a nawet sporadycznie wojskiem kozackim, proponowały mu przejście z ludnością na Zadnieprze. Budzi wątpliwości, czy informacja M-y dla hetmana S. Jabłonowskiego (1694), że walczący z Polakami Palij nie otrzyma posiłków z Zadnieprza, odpowiadała prawdzie. Ok. r. 1700 przybrał M. tytuł hetmana obu stron Dniepru. W l. 1695–1701 M. występował w obronie prawosławia w Rzeczypospolitej i wspierał je materialnie.
Ludzie związani z M-ą na Prawobrzeżu prowadzili agitację na rzecz powstania Palija (1702), ale po jego wybuchu M. zajął stanowisko wyczekujące. Licząc na przyłączenie w przyszłości Prawobrzeża, w okresie niepowodzeń Palija na przełomie 1702/3 r., hetman radził władzom rosyjskim nie dopuścić do rozbicia powstańców. Pertraktacje R. Patkula z A. Sieniawskim otworzyły M-ie widoki na bezpośrednie podporządkowanie już teraz Prawobrzeża i 28 II 1703 zaproponował władzom rosyjskim zajęcie Białej Cerkwi. Dn. 27 III 1703 oskarżył przed nimi Palija o związki z Polakami i odtąd stale domagał się zezwolenia na jego aresztowanie; uzyskawszy je 11 V 1704, uwięził Palija 11 VIII 1704, przejmując pełnię władzy nad Prawobrzeżem i nie dopuszczając szlachty do jej dóbr. Doradzał stale carowi, by nie oddawał tego terytorium Polakom, Piotr I też zresztą nie był do tego skłonny, chociaż się zobowiązywał do tego w układach z Rzpltą. Przekazywał na ręce Polaków rozkazy dla M-y wydania twierdzy białocerkiewskiej, ale jednocześnie słał do hetmana kozackiego sprzeczne z tym tajne zarządzenia (1704–7). Dopiero w początkach 1708 r. zaczął car skłaniać się do ustępstw, wiosną 1708 wydał rzeczywisty rozkaz M-ie wprowadzenia garnizonu polskiego do fortecy oraz przekazania Polakom jej okolic, ale M. zwlekał z jego wykonaniem.
W sierpniu 1704 i w lipcu 1705 na rozkaz cara M. na czele kilkudziesięciu tysięcy Kozaków podejmował wyprawy na pomoc Augustowi II na Wołyń i na Ruś Czerwoną. Nie doszło w czasie tych działań do walk ze Szwedami. M. miał wówczas spustoszyć dobra przeciwników króla-elektora, ale w rzeczywistości jego wojska wyniszczyły cały kraj na trasie przemarszu, szczególnie pustosząc dobra duchowieństwa unickiego (w r. 1705), a nie oszczędzając i dóbr zwolenników Augusta II. Konfederaci sandomierscy w r. 1705 ostro zaprotestowali przeciw temu, domagając się, by na przyszłość wprowadzano wojska kozackie wyłącznie na żądanie Rzpltej. W październiku 1705 M. próbował opanować Zamość. W marcu 1706 na czele 14 000 Kozaków przybył do Mińska i obsadził główne twierdze na Nowogródczyźnie. Wobec podjętych przez Szwedów oblężeń tych fortec zachowywał się dość biernie, zaabsorbowany w kwietniu i maju bezskutecznymi próbami podjętymi na rozkaz cara opanowania Bychowa i Mohylewa, znajdujących się w rękach zwolenników Augusta II. Po klęsce grupy Nieplujewa (29 IV), wyprawionej na odsiecz Lachowiczom, wycofał się na Zadnieprze. W l. 1706–7 nadzorował budowę umocnień w Kijowie.
Okres wielkiej wojny północnej oznaczał duże powiększenie obciążeń Zadnieprza na rzecz państwa rosyjskiego, zwiększenie ingerencji władz rosyjskich w sprawy Ukrainy, często podporządkowanie sił kozackich wojskom rosyjskim. To wszystko, wraz z dążeniami reformatorskimi i centralizacyjnymi Piotra I, musiało budzić niepokój M-y podsycany pogłoskami, że dojdzie do ograniczenia autonomii Zadnieprza, czy wręcz jej zniesienia, wprowadzenia władz rosyjskich na terytorium Hetmańszczyzny, przekształcenia pułków kozackich w regularne ze zrusyfikowaniem kadry oficerskiej. Większość tych reform oznaczałaby bądź ograniczenie uprawnień M-y jako hetmana, bądź nawet wręcz zniesienie tego stanowiska. Był precedens z ograniczeniem autonomii Donu, co doprowadziło do powstania Buławina (1707–8). Szczególnie niepokoiła M-ę zwiększająca się rola faworyta carskiego księcia A. Mienszykowa. Piotr I w lipcu 1706 podporządkowywał mu hetmana na wypadek wyprawy Karola XII na Wołyń. Mienszykow zaczynał wchodzić w kompetencje M-y, wydając w kwietniu 1707 bezpośrednio rozkazy pułkowi «ochotniczemu» M-y. Chodziły pogłoski, że ma on zostać hetmanem kozackim (1706–7). Na naradzie wojennej w Żółkwi (maj 1707) doszło do jakiegoś nie znanego bliżej incydentu, który wzburzył M-ę uważającego to za dobitny dowód niewdzięczności cara. Sukcesy Karola XII kazały się liczyć z jego ostatecznym zwycięstwem i ewentualnym podbojem Zadnieprza na rzecz Rzpltej Leszczyńskiego; wszystko to skłaniało M-ę do przejścia do obozu szwedzkiego.
Brak wiarygodnych informacji o związkach M-y z polską opozycją antyaugustowską przed r. 1705. Już we wrześniu Leszczyński spróbował nawiązać kontakt z M-ą. Wydobyte na torturach zeznania pierwszego wysłannika Wolskiego i przywiezione przezeń listy odesłał M. do cara, ale Wolskiego więził u siebie jeszcze w r. 1708. W listopadzie 1705 próbowała pozyskać M-ę dla Leszczyńskiego księżna Anna Dolska pod pozorem próby uzyskania poparcia Piotra I dla Stanisława. M. prowadził z nią szyfrowaną korespondencję w r. 1706. Po zatargu z carem i Mienszykowem w Żółkwi (maj 1707) hetman zdecydował się przejść na stronę Leszczyńskiego, wysłał za pośrednictwem m. in. jezuity Zaleskiego propozycje przyłączenia Ukrainy i Zaporoża do Rzpltej z zagwarantowaniem władzy M-ie i swobód Kozakom. Leszczyński zaakceptował (prawdopodobnie we wrześniu 1707) warunki hetmana, a 22 XI t. r. wydał manifest wzywający Kozaków do przejścia na jego stronę z obietnicą potwierdzenia ich wolności. Karol XII w październiku 1707 zawiadomiony przez Leszczyńskiego o kontaktach z M-ą odniósł się do nich niechętnie, zmieniło się to, gdy podjął działania przeciw Rosji. W początkach 1708 r. w Smorgoniach został zawarty przez Leszczyńskiego, Karola XII i archireja bułgarskiego (?), wysłannika M-y, układ polsko-szwedzko-kozacki, bądź też dwa układy, brak o nich pewnych danych. Najprawdopodobniej Ukraina miała wejść, na wzór unii hadziackiej, w skład Rzpltej, zapewne jednak kwestii Prawobrzeża nie poruszano. Informacja o lennym księstwie połocko-witebskim dla M-y jest niewiarygodna. Być może podłożem tego była zniekształcona wiadomość o obietnicy nadania M-ie księstwa czernihowskiego, a godności wojewodów połockiego i witebskiego jemu i jego siostrzeńcowi A. Wojnarowskiemu. Porozumienie ze Szwedami miało charakter ściśle wojskowy i przewidywało udział armii kozackiej w działaniach przeciw Rosjanom, przekazanie Karolowi XII na okres wojny twierdz w Siewierszczyźnie oraz dostawy żywności dla jego żołnierzy.
Początkowo w pertraktacje z Leszczyńskim wtajemniczony był jedynie, i to częściowo, pisarz generalny Filip Orlik. Jesienią 1707 (mniej prawdopodobne, że miało to miejsce w czerwcu 1706) w Kijowie doszło do jakiegoś porozumienia antyrosyjskiego części starszyzny kozackiej, która próbowała skłonić M-ę do wystąpienia przeciw Rosji. Hetman wtajemniczył ją częściowo w swe zamiary (do śmierci nie zapoznał współspiskowców całkowicie ze swymi planami i pertraktacjami). W r. 1704 M., wówczas wdowiec, zakochał się w swej chrzestnej córce, kilkunastoletniej (?) Motrii, córce W. Koczubeja, sędziego generalnego; rodzice odmówili mu jej ręki, ale hetman pisywał do niej potajemnie. Koczubejówna uciekła do M-y, który odesłał ją do ojca (1704–5). M. in. sprawa ta skłoniła sędziego do złożenia (latem 1707 i na początku 1708 r.) donosu na hetmana do władz rosyjskich. Koczubej, stosunkowo dobrze zorientowany, twierdził, że M. zamierza oddać Zadnieprze Polakom. Car i jego ministrowie przyzwyczajeni do kłamliwych donosów na hetmana odnieśli się i do tego podejrzliwie, posądzali, że może to być intryga polska czy szwedzka, wszczęli w końcu śledztwo. Koczubej i jego współtowarzysz I. Iskra torturowani odwołali swój donos (maj–czerwiec 1708). Po skazaniu na śmierć zostali wydani M-ie, który kazał ich stracić 25 VII t. r. w Borszczagówce. Sprawa ta niepokoiła silnie M-ę; nie mogąc liczyć na szybką pomoc Szwedów i Leszczyńskiego, od lipca t. r. próbował szukać oparcia w konfederacji sandomierskiej: proponował jej przywódcy hetmanowi A. M. Sieniawskiemu, aby wykorzystując związanie się głównych sił rosyjskich i szwedzkich działaniami na kierunku moskiewskim, ogłosił się królem polskim. Obiecywał poprzeć go wszystkimi swoimi siłami. Ta nierealna koncepcja wytworzenia jakiejś trzeciej siły miała zapewne w zamyśle jej autora umożliwić mu doraźnie przetrwanie trudnego okresu. Jednocześnie prawdopodobnie odbijała marzenia M-y o neutralizacji Ukrainy. Sieniawski liczący na pomoc rosyjską nie odpowiedział na tę propozycję, choć też nie doniósł o niej Rosjanom; co prawda przesłał carowi list Jabłonowskiego informujący o przejściu M-y na stronę Leszczyńskiego.
Wbrew rachubom M-y i planom Karola XII próba marszu na Moskwę bramą Smoleńską nie powiodła się. Szwedzi zamierzali wykorzystać Ukrainę Zadnieprzańską jako nową podstawę działań. Na przełomie września i października 1708 znaleźli się na granicy Hetmańszczyzny. Nadejście Szwedów zaskoczyło M-ę, zwłaszcza że ich kurier jadący doń wpadł 10 X w ręce Rosjan. Hetman rozporządzał tylko trzema z 10 pułków, 4 pułki na Siewierszczyźnie były podporządkowane dowództwu rosyjskiemu. Dn. 17 X M. otrzymał rozkaz połączenia się z główną armią rosyjską. Hetman zaczął udawać ciężko chorego, nie mógł się zdecydować na przejście do obozu szwedzkiego. Wiadomość o zbliżaniu się grupy Mienszykowa skłoniła M-ę do wyruszenia naprzeciw Szwedom, 8 XI stanął w obozie Karola XII w Horkach na czele 3–5 tys. Kozaków. Prawdopodobnie zawarł wówczas jakiś układ z królem szwedzkim. Dn. 13 XI Mienszykow zdobył stolicę M-y Baturyn, załogę i ludność wyrżnięto. Stanowiło to silny cios dla M-y i Karola XII, oznaczało utracenie miasta mającego się stać podstawą działań armii szwedzkiej, wraz z artylerią, zapasami amunicji i żywności, skarbcem hetmana i Kozaczyzny. Większa część Zadnieprza pozostała po stronie Rosji. Znaczna część Kozaków, którzy znaleźli się z M-ą w obozie Karola XII, opuściła go poza ok. 1 000 ludzi, głównie z pułków «ochotniczych». Była to klęska hetmana. Na Zadnieprzu rozwijała się partyzantka antyszwedzka. Przejście M-y na stronę Szwedów zaskoczyło całkowicie wojsko, a częściowo i starszyznę. Zadnieprze miało świeżą tradycję walk antyfeudalnych. Stale wybuchały rozruchy przeciw starszyźnie; takie zaburzenia miały miejsce bezpośrednio przed przejściem M-y na stronę Szwedów, ale były kontynuowane i po tym wydarzeniu. M. był znienawidzony przez lud także jako ten, który uwięził jego przywódcę Palija. M. i jego starszyzna dotąd byli wiernymi od lat sługami cara i nie mogli wzbudzać zaufania jako nieoczekiwani przywódcy powstania przeciw Piotrowi I. W dodatku autonomia Hetmańszczyzny w sprawach wewnętrznych była na tyle szeroka, że odium za obciążenia wojenne spadało w dużej mierze na M-ę i otaczającą go starszyzną. Istniała tradycja związku z Rosją. Gwałty Karola XII potęgowane przez trudności porozumienia się z ludnością, odmienność religii budziły wrogość do Szwedów.
Szybka kontrakcja Rosjan, opanowanie i rzeź Baturyna ukazały dobitnie ich siłę. Terror rosyjski i pełna amnestia dla zwolenników M-y dobrowolnie wracających do obozu cara przeciągały wahających się na stronę Piotra I. Umiejętnie wykorzystał też car dla swej propagandy i religię. Cerkiew wyklęła M-ę (Głuchów, Moskwa 4 XII 1708). Propagowano tezę, że M. chce wprowadzić na Zadnieprze unię. Posłużył się car i demagogią społeczną, obiecując zniesienie «arend». W lutym 1709 M. wziął udział w nieudanej wyprawie Karola XII na Słobodczyznę. Choć ciężko chorował, nie zaprzestał zimą 1708/9 działalności dyplomatycznej. Posyłał do Leszczyńskiego o posiłki. Próbował stworzyć koalicję antyrosyjską z udziałem m. in. Turcji i Krymu. Chciał poruszyć przeciw carowi Don. Wszystko to na razie bezskutecznie. Udało się mu natomiast przeciągnąć na swoją stronę Zaporoże (23 III 1709). Sukces ten spowodowany był głębszymi przyczynami. Oddziałało tu niewątpliwie niedawne krwawe stłumienie przez cara powstania Buławina. Niż związany był silnymi więzami z Donem, wielu Zaporożców uczestniczyło w tym powstaniu, niedobitki buławinowców schroniły się m. in. na Niż.
Po przybyciu Zaporożców do obozu szwedzkiego w Wielkich Budyszczach 8 IV 1709 doszło do zawarcia ugody między Karolem XII, M-ą i koszowym K. Hordijenką. Karol przyjmował Ukrainę z Zaporożem pod swoją protekcję, obiecywał nie zawierać pokoju bez uwzględnienia interesów Ukrainy. Sprawy stosunku Ukrainy do Polski w tym traktacie nie poruszano. Karol XII prawdopodobnie uważał ją za załatwioną traktatem smorgońskim. Hetman nie zrywał z Leszczyńskim, w liście do niego z 5 XII 1708 określał siebie jako jego wiernego poddanego. Układów z Polską nie podawał jednak do publicznej wiadomości, zapewne obawiając się ich niepopularności. W swym uniwersale do ludności Ukrainy z początków 1709 r., wzywającym do walki z Rosją, M. wspomina jako przykład walkę Chmielnickiego o wyzwolenie spod panowania polskiego. Nie wykluczone, że myślał o państwie suwerennym. Na wiosnę t. r. znalazł się M. w obozie Karola XII oblegającego Połtawę. Po klęsce pod tą miejscowością (8 VII), przekreślającą wszystkie nadzieje hetmana, król szwedzki z M-ą (za poradą tegoż) uciekł na teren państwa tureckiego. M. przeprowadził go Dzikimi Polami do Oczakowa. Zmarł M. w Benderze w nocy z 2 na 3 X 1709. Pochowany został we wsi Warnicy koło Benderu, ale złodzieje 2 razy ciało wyciągnęli z mogiły i obrabowali; wówczas siostrzeniec A. Wojnarowski pochował go w monasterze Św. Jerzego w Gałaczu, wkrótce jednak Tatarzy pustosząc Mołdawię wrzucili zwłoki M-y do Dunaju (1711?).
M. był wykształcony, znał łacinę, język francuski i włoski. Posiadał wielką bibliotekę. Próbował pisać wiersze (Duma, prawdopodobnie Elegia, może Czajka). Jego listy miłosne do Motrii Koczubejówny stanowią zabytek piśmiennictwa ukraińskiego. Jeszcze pod koniec życia pisał po ukraińsku z licznymi polonizmami. Opiekował się Akademią kijowską. Wzniósł w stylu barokowym liczne cerkwie i monastery, budynek Akademii. M. ożenił się w l. 1669–74 z Hanną (zm. 1702), córką płka kozackiego Semena Połowca, a wdową po płku białocerkiewskim Samuelu Frydrykiewiczu. Wyraźnie sposobił swych siostrzeńców: Jana Obidowskiego, a po jego śmierci w r. 1701 Andrzeja Stanisława Wojnarowskiego na swoich następców na hetmaństwie.
Kontrowersyjna postać M-y od czasów Voltaire’a budziła żywe zainteresowanie pisarzy, poświęcili mu poematy G. Byron, A. Puszkin („Połtawa”), V. Hugo (w „Orientales”), tragedie J. Słowacki i R. von Gottschall, powieści J. T. Bułharyn, F. Rawita-Gawroński i B. Łepkyj; występuje on w ludowych pieśniach ukraińskich, w „Wojnarowskim” K. Rylejewa, pojawia się epizodycznie w „Karolińczykach” V. von Heidenstama, w „Piotrze I” A. Tołstoja. F. Liszt skomponował o nim poemat symfoniczny, P. Czajkowski operę. Był tematem obrazów H. Verneta, L. Boulangera, T. Chasseriau.
Bibliografia dotycząca M-y jest olbrzymia, toteż tutaj ograniczono się jedynie do wyboru pozycji podstawowych i najnowszych; podają one dalsze wskazówki o wydawnictwach źródłowych oraz zespołach rękopiśmiennych, zawierających materiały do życiorysu M-y: Słownik Geor., VI 184–5; – Andrusjak M., Svjazki Mazepi z Stanislavom Leščinskim i Karlom XII, „Zap. Nauk. Tovarystva im. Ševčenka” T. 152: 1933 č. 1; Djadyčenko V. A., Narysy suspil’no-polityčnoho ustroju livoberežnoji Ukrajiny kincja XVII – počatku XVIII st., Kyïv 1959; 250 rokiv poltavs’koji bytvy. 1709–1959. Zbirnyk statej, Kyïv 1959 s. 16–17, 22–34, 38–45, 49–57, 60–1, 67, 69, 80–4, 87, 92–122, 128, 139–48; Feldman J., Polska w dobie wielkiej wojny północnej 1704–1709, Kr. 1925; Gierowski J. A., W cieniu Ligi Północnej, Wr. 1971; Herbst S., Zachwatowicz J., Twierdza Zamość, W. 1936; Janczak J., Powstanie Paleja, Zesz. Nauk. Uniw. Wrocł. Historia, 1960 III; Kamiński A., Konfederacja sandomierska wobec Rosji w okresie poaltransztadzkim 1706–1709, Wr. 1969; tenże, Przeciwko Szwedom i Leszczyńskiemu. Działania wojsk rosyjskich na terenie Polski w 1705–6 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1966 XII cz. 2; Kostomarov N. I., Sobranie sočinenij, Pet. 1905 kn. VI t. 15 (Ruina), t. 16 (Mazepa i mazepincy); Krupnyckyj B., Hetman Mazepa und seine Zeit (1687–1709), Leipzig 1942; Lazarevskij A., Očerki, zametki i dokumenty po istorii Malorossi, Kiev 1899, V; Mackiv T., Prince Mazepa Hetman of Ukraine in Contemporary English Publications 1687–1709, Chicago 1967; Majewski W., Wokół Paska, Adriana Pikarskiego i Skargi, „Przegl. Hist.” 1967 s. 519; Mazepa. Zbirnyk, W. 1938–9 I–II (tu wykaz sztychów – portretów M-y i reprod. portretów); Nordmann C. J., Charles XII et l’Ukraine de Mazepa, Paris 1958; Ohloblyn O., Het’man Ivan Mazepa ta joho doba, New York 1960; Perdenia J., Stanowisko Rzeczypospolitej szlacheckiej wobec sprawy Ukrainy na przełomie XVII–XVIII w., Wr. 1963; Poltava. K 250 letiju poltavskogo sraženija. Sbornik statej, Moskva 1959; Serhijenko H., Vyzvol’nyj ruch na Pravoberežnij Ukrajini v kinci XVII i na počatku XVIII st., Kyïv 1963; Šutoj V. E., Bor’ba narodnych mass protiv našestvija armii Karla XII. 1700–1709, Moskva 1958; tenże, Izmena Mazepy, „Istoričeskie zapiski” T. 31: 1950; Święcki T.,… historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1858 I 364–6; Umanec F. M., Getman Mazepa, Pet. 1897 (informacje o portretach; – Chrapowicki J. A., Diariusz, Wyd. T. Wasilewski, (w oprac.); Krupowicz M., Zbiór dyplomatów rządowych i aktów prywatnych… do… dziejów Litwy…, Wil. 1858 s. 133–8; Pamjatniki izdannye kievskoju kommissjeju dlja razbora drevnich aktov…, Kiev 1898 III; Pamjatniki izdannye vremennoju kommissjeju dlja razbora drevnich aktov, Kiev 1859 IV; Pasek J., Pamiętniki, Wr. 1968.
Wiesław Majewski