Spis (Spiess, Spiss) Stanisław Jan Nepomucen (1843–1920), biblista, kanonik kapituły krakowskiej, profesor i rektor UJ. Ur. 8 V w Radymnie (pow. jarosławski), był synem Jakuba, burmistrza Radymna, i Cecylii z Zarańskich (1824–1903), bratem Józefa Baltazara (zob.).
W l. 1856–8 uczęszczał S. do gimnazjum w Rzeszowie, a od r. 1859 – w Przemyślu. We wrześniu 1861 powrócił do gimnazjum rzeszowskiego (kl. VII). Stanął tam na czele uczniów (m.in. Kazimierz Salwach, Henryk Roża, Edward Webersfeld, Emanuel Moszyński), którzy pod wpływem wieści z Warszawy utworzyli tajną organizację patriotyczną. S. opuścił Rzeszów 5 XII 1862, uczył się prywatnie i miał rzekomo wyjechać do Radymna. Nie zgłosił się na egzamin dla prywatystów pod koniec stycznia 1863, gdyż był już prawdopodobnie w powstaniu. Walczył jako oficer w oddziałach Antoniego Jeziorańskiego i Mariana Langiewicza. Dopiero w r. 1864 powrócił do nauki; otrzymał zgodę namiestnictwa na egzamin prywatny z kl. VIII (15 VIII), który zdał, lecz decyzją tegoż urzędu do matury nie został dopuszczony. Być może uzyskał ją w Przemyślu, gdzie następnie studiował w seminarium duchownym. Dn. 13 IX 1868 otrzymał święcenia kapłańskie i został wikariuszem w Samborze. Następnie wyjechał do Wiednia na dalsze studia (30 I 1869 – 25 VIII 1871) w Inst. Augustineum (Frintaneum). Na wydz. teologicznym uniw. wiedeńskiego złożył trzy egzaminy doktorskie: z teologii dogmatycznej (10 VII 1869), z teologii moralnej i pastoralnej (14 XII t.r.) oraz z nauk biblijnych (24 VI 1870). Przed złożeniem czwartego egzaminu doktorskiego z historii Kościoła i prawa, został powołany na stanowiska wykładowcy Nowego Testamentu oraz prefekta studiów w seminarium przemyskim. Wykładał tam od 20 I 1873 do 1 VI 1876. W czasie pobytu w Przemyślu założył Stow. Rzemieślników pod Opieką św. Józefa. W czerwcu 1876 został proboszczem w Świlczy pod Rzeszowem.
Po otrzymaniu 14 V 1879 nominacji na profesora zwycz. Nowego Testamentu UJ, przeniósł się S. do Krakowa. Wykładał hermeneutykę biblijną, wprowadzenie do ksiąg Nowego Testamentu i ich egzegezę, a od r. akad. 1880/1 nadobowiązkowo – egzegezę wyższą (sublimior) z tekstu greckiego. Przy swojej katedrze utworzył seminarium naukowe, założył też bibliotekę biblijną i zapewnił fundusz na jej rozwój. Przyczynił się do ufundowania dwóch stypendiów na nagrody dla autorów najlepszych prac z zakresu biblistyki. W r. akad. 1880/1 został obrany dziekanem Wydz. Teologicznego UJ; funkcję tę pełnił jeszcze kilkakrotnie (1885/6, 1891/2, 1898/9–1899/1900 i 1908/9). W r. 1880 otrzymał prezentę uniwersytecką na kanonię w krakowskiej kapitule katedralnej. Na skutek oporu bpa Albina Dunajewskiego instalował się na nią dopiero 5 XI r.n. Wraz z drugim kanonikiem z prezenty uniwersyteckiej, Józefem Sebastianem Pelczarem, domagał się przyznania wszystkich praw i obowiązków, które mieli kanonicy z nominacji biskupiej, w tym możliwości głoszenia kazań w katedrze w święta. Gdy kapituła odrzuciła te żądania, zaś bp Dunajewski nie chciał zająć stanowiska, obaj wnieśli 4 XII 1881 petycję do Kongregacji Soboru i uzyskali 1 XII 1883 przyznanie pełni praw kanonikom z prezenty uniwersyteckiej. Spór ten odbił się głośnym echem w środowisku uniwersyteckim i kościelnym Krakowa, sprowadził na S-a trwałą niełaskę biskupa, był kontynuowany w l. następnych i wreszcie skłonił S-a do opracowania Uwag o kanonikach akademickich kapituły krakowskiej (Kr. 1913). Dn. 17 III 1883 Wydz. Teologiczny UJ nadał mu tytuł doktora honoris causa. Dekretem cesarskim z 14 X 1885 został S. zatwierdzony w zawodzie nauczycielskim. W r. akad. 1887/8 został rektorem UJ. Wygłosił wówczas: Mowę J.M. Rektora […] i odczyt o genealogii Chrystusa Pana przy uroczystości otwarcia roku szkolnego na Uniwersytecie Jagiellońskim dnia 5października 1887 (Kr. 1887, tłum. francuskie: Bruges 1888). T.r. zasiadał w Sejmie Krajowym, jako poseł wirylista. W r. akad. 1888/9 pełnił funkcję prorektora. Był przeciwny przyjmowaniu kobiet na studia na UJ, a gdy w r. 1899 senat uniwersytecki zatwierdził statut Koła Germanistów, dopuszczający udział w nim również studentek, S. zgłosił votum separatum, uznając to za «eksperyment pod wielu ważnymi względami za ryzykowny».
S. był autorem niewielu prac, głównie z zakresu biblistyki i ascetyki. Na prośbę karmelitanek bosych z klasztoru przy ul. Łobzowskiej, których był spowiednikiem od r. 1882, napisał rozprawkę: O czci jaką Kościół oddaje św. Teresie od Jezusa we Mszy św. dnia 15 października (Kr. 1882, tłum. francuskie: Lille [1884], ze wstępem kard. V. A. Dechampsa; wyd. poszerzone: Święta Teresa od Jezusa, reformatorka zakonu karmelitańskiego, Kr. 1900). Ogłosił też Konferencje duchowne wypowiedziane u Panien Karmelitanek Bosych […] (Kr. 1885). Od r. 1885 współpracował z „Encyklopedią Kościelną”. Ponadto wydał m.in. Rozprawę egzegetyczną o pokusach Chrystusa Pana (Kr. 1900), oraz skrypty: Exegesis sublimior Epistolae S. Pauli Apostoli ad Titum (litografowany, Kr. ok. 1890) i Hermeneutika sacra (litografowany, Kr. 1900). Kilka publikacji poświęcił św. Stanisławowi, m.in.: Znaczenie i kult św. Stanisława w dziejach polskich (Kr. 1908), oraz O św. Stanisławie biskupie i męczenniku (Kr. 1908, wspólnie z Kazimierzem Lubeckim). Drukował też w „Czasie”, „Gazecie Kościelnej” i „Przeglądzie Kościelnym”.
W kurii biskupiej w Krakowie był S. cenzorem ksiąg religijnych, doradcą sądu diecezjalnego ds. małżeńskich, radcą i referentem. Pełnił ponadto funkcję komisarza biskupiego do nauki religii w gimnazjum w Podgórzu oraz w szkole Córek Bożej Miłości. Przez wiele lat był członkiem krakowskiej Rady Miejskiej i przewodniczył jej sekcji szkolnej. Przewodniczył Tow. Niesienia Pomocy Ubogim Uczniom Szkół Ludowych, działał w Tow. Oświaty Ludowej (od r. 1883 członek zarządu, potem do r. 1909 prezes oddziału krakowskiego). Założył w Krakowie (w poł. l. osiemdziesiątych) i przez trzy lata kierował katolickim związkiem młodzieży rękodzielniczej. Był ponadto dyrektorem Zakładu św. Jadwigi przy ul. Krupniczej i prezesem Tow. Wychowawczego Domu św. Rodziny. Należał do Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego. Pomagał w organizowaniu pomocy materialnej dla księży zesłanych na Syberię. Ofiarował na cele społeczne posesję w Radymnie. Ponad 20 lat utrzymywał w swoim domu i własnym kosztem bursę dla kilkunastu studentów. Imię S-a nosiła krakowska bursa dla dzieci nauczycielskich. Przyczynił się do sprowadzenia z Włoch ks. Bronisława Markiewicza, wyjednał mu probostwo w Miejscu (potem Miejsce Piastowe) i wspierał w dziele tworzenia tam nowego zgromadzenia zakonnego – michalitów. W styczniu 1906 w swym mieszkaniu krakowskim urządził zebranie działaczy chadeckich ze Stronnictwa Katolicko-Narodowego, Stronnictwa Chrześcijańsko-Ludowego i Stronnictwa Katolicko-Ludowego; powołano wtedy komisję zjednoczeniową z jego udziałem. W nowo utworzonym Polskim Centrum Ludowym został przewodniczącym Komitetu Wykonawczego, oraz współautorem programu; partia ta rozpadła się jednak już na przełomie l. 1907 i 1908. Z końcem września 1909 został S. na własną prośbę przeniesiony w stan spoczynku, przy tej okazji otrzymał tytuł radcy dworu. Dn. 8 III 1910 odbyła się na uniwersytecie uroczystość pożegnalna S-a. Zachował tytuł profesora honorowego, pełnił nadal funkcje kurialne, katechetyczne i był spowiednikiem u augustianów na Kazimierzu. Zmarł 20 X 1920 w Krakowie i pochowany został na cmentarzu Rakowickim. S. był odznaczony Orderem Żelaznej Korony III kl.(1898).
Portret, olej, pędzla Franciszka Machniewicza w Muz. UJ; Fot.: „Czas” 1900 dod. jubileuszowy do nr 146, Der Oesterreichisch-Kaiserliche Orden der Eisernen Krone und seine Mitglieder, Wien 1912; Fot. zbiorowa (zjazd weteranów powstania styczniowego) w B. Jag.: sygn. IF 6656 teka 76 IV; – Estreicher, w. XIX; – Enc. Krakowa; Maliszewski J., Powstanie styczniowe. Notatki biograficzne uczestników, W. 1932 s. 67; Poczet rektorów Uniwersytetu Jagiellońskiego 1400–2000, Kr. 2000; Słown. Pol. Teologów Katol., IV (H. Wyczawski, bibliogr.); – Cyrankiewicz, Przewodnik po cmentarzach Krakowa (dot. matki S-a) – Adamowski M., Gimnazjum rzeszowskie w czasie powstania 1863 roku, w: Roczn. Woj. Rzeszowskiego R. 5: 1964–5 s. 87, 89–90; Bartel W., Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego na przełomie dwóch wieków, „Analecta Cracoviensia” T. 1: 1969 s. 414; Dobrzanowski S., Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1849–1890, „Studia Theologica Varsaviensia” R. 10: 1972 nr 2 s. 67–102; Dzieje teologii katol., III cz. 1; Gordziałkowski J., Krakowski jubileusz Stanisława Tarnowskiego z maja 1909 roku, „Roczn. Krak.” R. 60: 1994; Kanior M., Wydział Teologiczny w dziejach Uniwersytetu Krakowskiego (1780–1880), Kr. 1998; Księga sapieżyńska, Red. J. Wolny, Kr. 1982 I; Michułka W., Ksiądz Bronisław Markiewicz, Marki–Struga–Miejsce Piastowe 1992 s. 52, 92; Perkowska U., Udział kobiet w organizacjach akademickich (politycznych, społecznych, naukowych) Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1894–1939, „Roczn. Krak.” R. 59: 1993; Piech S., Dzieje Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1880–1939, Kr. 1995 (fot.); Szkoła charakterów. Księga jubileuszowa I Gimnazjum i Liceum w Rzeszowie, Oprac. J. Świeboda, Rzeszów 1985; Świeboda J., Dzieje I Gimnazjum w Rzeszowie w latach 1786–1918, Rzeszów 1984; Terlecki R., Oświata dorosłych i popularyzacja nauki w Galicji w okresie autonomii, Wr. 1990; Turowski K., Historia ruchu chrześcijańsko-demokratycznego w Polsce, W. 1989 I; Urban J., Kanonie akademickie krakowskiej kapituły katedralnej 1795–1945, Kr. 1997 s. 118–20; Wyczarowski H. E., Arcybiskup Zygmunt Szczęsny Feliński 1822–1895, W. 1975; – Elenchus venerabilis cleri tam saecularis quam regularis […] dioeceseos Cracoviensis […] za l. 1880–1920, Cracoviae 1880–1920; Jahresbericht des Kaiserl. Königl. Staats-Gymnasiums in Rzeszow für das Schuljahr 1857, Rzeszow 1857 s. 38; toż na r. 1858, [b.r.m.w.] s. 61; Jahresbericht des k.k. Obergymnasiums zu Przemyśl für das Schuljar 1859, Przemyśl 1859 s. 19; Schematismus universi venerabilis cleri saecularis et regularis dioeceseos ritus latini Premislensis za l. 1865–1869, 1872–1880, Premisliae; Skład Uniwersytetu Jagiellońskiego […] 1880/81–1908/9, Kr.; Spis wykładów UJ […] 1879/80–1908/9, Kr.; – Kron. UJ, 1864–87, Kr. 1887 s. 48–9; toż za l. 1890/1–1908/9, Kr.; Mowa ks. rektora Stanisława Spisa wypowiedziana przy uroczystem pożegnaniu w Auli Uniwersytetu dnia 8 marca 1910, Kr. [1910]; Pelczar J. S., Autobiografia, Wyd. J. Bar, „Prawo Kanoniczne” R. 9: 1966 nr 1–2 s. 287, 292–3; Sprawozdania rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego z l. 1886/7–1889/90, Kr.; Sprawozdanie rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego X Prof. Stanisława Spisa z czynności w roku szkolnym 1887/8 […], Kr. 1888; – Kalendarz Czecha na r. 1901, s. 48; „Kur. Rzeszowski” R. 3: 1896 nr 4 (wspomnienie E. Webersfelda); „Notificationes e Curia Principis Episcopi Cracoviensis” 1920 s. 38; – AGAD: sygn. 17u (Min. Wyznań i Oświecenia, Seminaria nauk. UJ), 44u (Katedry i personalia Wydz. Teolog. UJ); Arch. Kapituły Katedralnej w Kr.: Acta actorum, t. 34; Arch. Kurii Metropolitalnej w Kr.: Akta Wydz. Teolog. 1890–1928, Pers. A 778, APA 99 (akta paraf.); Arch. UJ: sygn. S II 619, S II 799, WT II 14, WT II 61, Corpus academicorum Universitatis Cracoviense (Wydz. Teolog. 1850–1954, oprac. M. Barcik); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 4691 T. 2, sygn. 4693 T. 6, sygn. 4700 T. 5, sygn. 4701 T. 1, sygn. 4702 T. 2, 7; Diözesenarchiv w Wiedniu: Instituts-Protokoll des Frintaneums, Bd 4 s. 192; Universitätsarchiv w Wiedniu: sygn. M 16, Univ. Hauptmatrikel, Th 35, Matricula; – Informacje Ludwika Spissa z Kr.
Stanisław Piech