Nowodworski Jan (1837–1893), historyk, nauczyciel, publicysta. Ur. we Włocławku, był synem nauczyciela szkół rządowych na Kujawach Franciszka i Marianny z Dryjackich, młodszym bratem Michała (zob.). Uczęszczał do szkoły w Łęczycy, a gimnazjum ukończył w Piotrkowie. Rozpoczął następnie studia prawnicze na uniwersytecie moskiewskim, które po dwu latach przerwał i przeniósł się na wydział filologiczny tegoż uniwersytetu. W czasie studiów czynny był w ruchu spiskowym poprzedzającym powstanie styczniowe. Jako delegat uniwersytetu moskiewskiego, wraz z Konstantym Henzlem, przybył w r. 1861 do Warszawy na spotkanie z innymi przedstawicielami studentów polskich z uczelni rosyjskich, które nie doszło jednak do skutku z powodu zatrzymania pozostałych delegatów przez władze carskie. Po ukończeniu studiów uczył krótko w gimnazjum lubelskim, a od r. 1862 w gimnazjach warszawskich, m. in. w realnym i w V Gimnazjum filologicznym. W tym ostatnim pracował do r. 1880, kiedy to słabe zdrowie zmusiło go do rezygnacji. Uczył stale języka polskiego, języków starożytnych i historii powszechnej. Pracę zawodową przerwał w r. 1865, wyjeżdżając na cztery lata za granicę dla pogłębienia studiów filologicznych i historycznych w Berlinie, Getyndze i Paryżu. Miał zamiar bowiem poświęcić się pracy uniwersyteckiej. Myślał o Szkole Głównej w Warszawie. Tutaj jednak po powrocie zza granicy nie otrzymał posady. Nie udało się też jej uzyskać w uniwersytecie petersburskim, o co przez rok zabiegał. Obok więc pracy dydaktycznej w gimnazjach warszawskich N. zajmował się badaniami naukowymi i działalnością publicystyczną, którym się całkowicie poświęcił po odejściu ze szkolnictwa. Publikował artykuły w wielu czasopismach, głównie katolickich, w szczególności w „Przeglądzie Katolickim” oraz w wydawanej przez jego brata Michała od r. 1873 „Encyklopedii Kościelnej”. Prawie wszystkie artykuły historyczne w niej zamieszczone wyszły spod jego pióra. W swej twórczości, zwłaszcza historycznej, eksponował N. wpływ chrześcijaństwa na rozwój dziejowy. Głęboko wierzący, w publicystyce uwzględniał często problemy religijne i etyczne. Wielotomową „Historię powszechną” F. J. Holzwartha wydaną w l. 1879–91 nie tylko przełożył na język polski, ale uzupełnił w poważnym stopniu wynikami własnych badań; w realizacji tego dzieła pomagał mu brat Michał. Przetłumaczył też na język polski: W. Cathreina „Nauka moralności darwinistowskiej. Krytyka etyki Herberta Spencera” (W. 1886), G. Kurtha „Początki cywilizacji chrześcijańskiej” (W. 1888 I–II). Przygotowywana przez N-ego całe lata historia Anglii, dotycząca w szczególności początków parlamentaryzmu angielskiego, nie została ogłoszona drukiem. N. zmarł w Warszawie 22 XI 1893. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. N. był żonaty i miał m. in. syna Stanisława (zob.).
Podr. Enc. Kośc.; W Enc. Ilustr.; – Tabiś J., Polacy na Uniwersytecie kijowskim 1834–1863, Kr. 1974; Vosstanie 1863 g. i russkopol’skije revoljucionnye svjazi 60-ch godov, Moskva 1960; – „Ateneum” 1893 t. IV; „Kron. Rodzinna” 1893 nr 23; „Kur. Warsz.” 1893 nr 325 dod. poranny s. 2, 4; „Przegl. Katol.” 1893 nr 51; „Przegl. Pedagog.” 1893 nr 24; „Tyg. Illustr.” 1893 nr 205 s. 357, 367 (fot.); „Wędrowiec” 1893 nr 48; – B. PAN w Kr.: Frąckiewicz M., Materiały do słownika biograficznego, rkp. 2159 t. 13.
Ryszard Bender