Paszyn Jan, pseud. Białkowski, Bielewski, Buchwald, Czarnecki, Czarniewski, Czarny, Fabian, Ignac, Paweł, Pięta, przybrane nazwiska Jan Bielewski, Stanisław Gajewski, Józef Harst (1892–1937), metalowiec, działacz komunistyczny. Ur. 8 V w Warszawie, był synem Siemiona, Rosjanina z gub. kurskiej, który służył w wojsku, następnie w policji jako stójkowy, a później został dróżnikiem kolejowym, i Marii z domu Rapke, pochodzącej z rodziny niemieckiej. Po śmierci męża (ok. r. 1897) matka pracowała w l. 1899–1915 w fabryce taśm J. Varnhagena. Po ukończeniu trzech klas szkoły elementarnej w r. 1903 P. zarobkował jako uliczny sprzedawca gazet. Od r. 1907 pracował w fabryce łóżek, następnie odbył praktykę i do r. 1920 był ślusarzem w fabryce narzędzi J. Dziewulskiego. W l. 1910–12 uzupełniał wykształcenie ogólne na kursach wieczorowych przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Tam poznał Stanisława Budzyńskiego i Ryszarda Szade, którzy stali się jego ideowymi przewodnikami. Już w r. 1910 przystąpił do Socjaldemokracji Król. Pol. i Litwy (SDKPiL), głównie ze względu na jej międzynarodowość, był bowiem potomkiem rodziny mieszanej pod względem narodowościowym i religijnym (prawosławno-ewangelicka). Wprowadzony w r. 1913 do Tow. Abstynentów «Przyszłość», opanowanego przez SDKPiL, brał wespół z członkami partii udział w tworzeniu kół samokształceniowych. W l. 1914–16 uzupełniał swoje kwalifikacje na kursach zawodowych dla ślusarzy. Po rozpoczęciu okupacji niemieckiej współdziałał w akcji kuchni robotniczych i wstąpił do legalnego Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Metalowego. Wraz z przystąpieniem do SDKPiL tzw. grupy grzechistów (ultralewicowa grupa Władysława Kowalskiego «Grzecha») Polskiej Partii Socjalistycznej-Lewicy i zjednoczeniem obu skrzydeł socjaldemokracji – «zarządowców» (do których P. się skłaniał) i «rozłamowców» – P. rozpoczął pracę partyjną w dzielnicy powązkowskiej. W r. 1916 wziął udział w konferencji warszawskiej SDKPiL i uczestniczył w wyborach do Rady Miejskiej. Powołany w końcu t. r. do Komitetu Dzielnicowego (KD) Wola, działał następnie w tej dzielnicy.
W grudniu 1918 P. został członkiem Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP); powierzono mu wówczas kierownictwo KD Jerozolima. W imieniu KPRP 1 V 1919 przemawiał na wiecu na pl. Bankowym. Był później współorganizatorem wielu wieców w Warszawie. Terenem szczególnie aktywnej działalności partyjnej P-a były legalne, masowe organizacje: Robotnicze Stow. Spożywców m. Warszawy i okolic, jerozolimski oddział Stow. «Wiedza Robotnicza», a zwłaszcza związek metalowców. Był delegatem oddziału warszawskiego na krajowy zjazd połączeniowy w lipcu 1919 Związku Robotników Przemysłu Metalowego, w którym później kierował frakcją komunistyczną. Po aresztowaniu latem t. r. większości członków Komitetu Warszawskiego (KW) KPRP i rozwiązaniu w związku z tym organizacji warszawskiej, P-a wyznaczono do «trójki organizacyjnej» dzielnicy jerozolimskiej, a niedługo potem na konferencji warszawskiej wybrano do KW. Przed 1 V 1920 usunięty z fabryki Dziewulskiego, nie powrócił już do pracy zawodowej i został funkcjonariuszem partyjnym. Powołany do egzekutywy KW, objął kierownictwo Wydziału Zawodowego. Jako delegat z Warszawy wziął w maju t. r. udział w I Konferencji Krajowej partii. Na polecenie egzekutywy działał w Związku Zawodowym Robotników Miejskich i jako członek zarządu tego związku w Bloku Związków Użyteczności Publicznej: występował tam pod nazwiskiem Czarneckiego.
W okresie ofensywy Armii Czerwonej pod Warszawą P. kierował kilkoma dzielnicami partyjnymi, brał udział w naradach Sekretariatu Komitetu Centralnego (KC). Zmobilizowany do wojska, służył od końca sierpnia do listopada t. r. w 14 p. piechoty we Włocławku. W egzekutywie KW faktycznie kierował całą pracą w związkach zawodowych. Stał na czele frakcji «czerwonej» w Radzie Związków Zawodowych m. st. Warszawy i związku metalowców, okresowo także i w innych związkach. Wielokrotnie uczestniczył w posiedzeniach Centralnego Wydziału Zawodowego KC KPRP. Na II Konferencji KPRP w lutym 1922 reprezentował ponownie Warszawę. W toczących się wówczas dyskusjach wewnątrzpartyjnych P. zasadniczo opowiedział się za jednolitym frontem, ale zgłaszał zastrzeżenia do niektórych pociągnięć taktycznych KC (np. udział w wyborach). Konsekwentnie przeciwstawiał się natomiast grupie «grzechistów». Delegowany przez KC KPRP wziął w końcu t. r. udział w IV Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej (MK) i II Kongresie Czerwonej Międzynarodówki Związków Zawodowych. Na II Zjeździe KPRP (19 IX – 2 X 1923 w Bołszewie pod Moskwą) złożył w imieniu KW sprawozdanie, występował w dyskusji, m. in. nad referatem w kwestii narodowej. W pisanej w l. trzydziestych w Moskwie autobiografii uznał to wystąpienie za nie całkiem słuszne z powodu postulowania, by Ukraińcy w kwestii narodowej byli «luksemburgistami». Po zdelegalizowaniu Komunistycznej Partii Górnego Śląska KC KPRP powierzył P-owi zorganizowanie okręgu partyjnego na warunkach nielegalnych. Działał tam wspólnie z Juliuszem Rydygierem, wyjeżdżał na Śląsk Cieszyński, porozumiewał się także z Komitetem Okręgowym (KO) Zagłębia Dąbrowskiego. Wraz z Rydygierem aresztowany 1 V 1924, został zwolniony po dwóch miesiącach z więzienia w Katowicach, gdyż jego współtowarzysz oświadczył, że znalezione w ich wspólnym mieszkaniu w Mysłowicach nielegalne materiały partyjne należały do niego.
P. podjął ponownie działalność w Warszawie: jako członek KW objął jedną z dzielnic i Wydział Zawodowy, wszedł też do Centralnego Wydziału Zawodowego. Delegowany na III Zjazd KPRP (14 I – 4 II 1925), pod pseud. Białkowski zabierał głos w dyskusji nad zasadniczym referatem, występując ostro przeciwko tendencjom oportunistycznym i postulując «bolszewizację partii». Wybrano go na tym Zjeździe na zastępcę członka KC. W związku z aresztowaniem członków Sekretariatu KC dokooptowany w maju do KC, kierował z jego ramienia Centralnym Wydziałem Zawodowym, KW oraz KO Warszawa – Podmiejska. Z racji sprawowanej jednocześnie opieki nad innymi okręgami wziął 26 VII 1925 udział w Konferencji Okręgowej w Częstochowie, której uczestników w następstwie prowokacji aresztowano. P. poszukiwany listami gończymi musiał przejść na stopę nielegalną. Był delegatem na IV Konferencję Krajową Komunistycznej Partii Polski (KPP). W toku jej obrad (24 XI – do 13 XII 1925 w Moskwie), pod pseud. Bielecki, wielokrotnie zabierał głos w dyskusji, m. in. uznał za słuszną ocenę MK w sprawie «błędu ultralewego w KPP». Został wybrany do KC, a na jego pierwszym posiedzeniu – do Biura Politycznego (BP).
Po przewrocie majowym 1926 r. P. był jednym z organizatorów frakcji «mniejszości», sygnatariuszem jej oświadczenia „W sprawie uchwał wrześniowych” z 11 X 1926, tez „Nowe momenty w sytuacji od wrześniowego Plenum KC a zadania partii” z listopada oraz oświadczenia „O rzeczową dyskusję i uzdrowienie partii” z lutego 1927. Podczas IV Zjazdu KPP (22 V – 19 VII 1927 pod Moskwą) obok Juliana Leszczyńskiego i Alfreda Lampego odegrał czołową rolę w walce z «większością» o przejęcie kierownictwa partii przez «mniejszościowców». Może najpełniej wówczas ujawnił się charakter P-a, człowieka, który «nie miał w sobie żadnych cech obłudy» (Z. Okręt). Przy całym zaangażowaniu po stronie «mniejszościowców» pozostał w stosunku do «większościowców» również «bezpośredni i prostolinijny». Powołany ponownie do KC i BP, jako przedstawiciel kierownictwa KPP okresowo uczestniczył w posiedzeniach KC Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, a na pocz. 1928 r. wszedł na krótko w jego skład. W maju t. r. pojechał P. do Berlina na III Plenum KC KPP. Aresztowany przez policję niemiecką wraz z wszystkimi uczestnikami posiedzenia plenarnego w dn. 22 V, skazany został na 10 dni aresztu za nielegalne przekroczenie granicy. Uzyskał następnie prawo azylu jako emigrant polityczny i pod nazwiskiem Stanisława Gajewskiego mieszkał w Berlinie legalnie przez pewien czas. W składzie delegacji KPP wziął udział w VI Kongresie MK (17 VII – 1 IX 1928 w Moskwie): poparł stanowisko Kongresu postulujące, by zaprzestano wszelkich walk frakcyjnych w KPP, a natomiast prowadzono walkę ideologiczną na łamach organu teoretycznego „Nowy Przegląd”. Sam wystąpił trzykrotnie w tym piśmie, m. in. z artykułem Linia partii a praktyka partyjna (1929 nr 3).
Wiosną 1929 P. wziął udział w posiedzeniu Sekretariatu Krajowego KC KPP w Gdańsku, następnie udał się z delegacją KW MK do Moskwy. Nie zdołał jednak wypełnić tej misji, gdyż 25 lub 29 IV t. r. aresztowała go w Rydze policja łotewska: legitymował się paszportem czeskim na nazwisko Józefa Harsta, a rewizja ujawniła liczne materiały partyjne w języku polskim. Po kilku dniach odstawiono go więc do granicy i wydano władzom polskim. Od 2 V t. r. był więziony na Pawiaku, a następnie w Częstochowie, gdzie piotrkowski Sąd Okręgowy (SO) Wydział Zamiejscowy w Częstochowie skazał go 26 XI 1929 na 7 lat ciężkiego więzienia. Przewieziony z powrotem na Pawiak, stanął 28 I 1930 przed SO w Warszawie, który – oskarżając P-a również o zamach na ustrój państwowy – skazał go na 6 lat ciężkiego więzienia. Sąd Apelacyjny w Warszawie 11 II 1930 zatwierdził wyrok piotrkowskiego SO, a Sąd Najwyższy w maju oddalił skargę kasacyjną. Obradujący we wrześniu t. r. V Zjazd KPP wybrał P-a na honorowego członka Prezydium i przesłał mu pozdrowienia. Przez cały czas pobytu na Pawiaku P. był w zarządzie komuny więziennej. Przeniesiony w styczniu 1931 do więzienia w Grudziądzu, włączył się także do pracy w komunie, później został sekretarzem organizacji partyjnej. Był wykładowcą jednej z grup samokształceniowych, brał udział w dyskusjach i prasówkach. Zachowane w aktach «notatki więzienne» z r. 1932 świadczą o prowadzeniu intensywnych studiów w zakresie teorii marksistowskiej i historii polskiego ruchu robotniczego.
W drodze wymiany więźniów politycznych 15 IV 1932 P. wyjechał do Związku Radzieckiego: używał tam nazwiska Bielewski. Przyjęty do Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), przez pewien czas pracował w Agencji TASS i w organie związków zawodowych „Trud”. Prawie bezpośrednio po przybyciu do Związku Radzieckiego wziął udział w VI Zjeździe KPP (8–18 X 1932 koło Mohylewa na Białorusi), na którym ponownie wybrano go do KC i BP. W okresie styczeń–grudzień 1933 był przedstawicielem KC KPP w Komitecie Wykonawczym (KWyk.) MK. Uczestniczył w grudniu t. r. w XIII Plenum tegoż Komitetu, 9 XII wystąpił na posiedzeniu rozszerzonego Biura Komitetu w dyskusji nad pracą lewicy rewolucyjnej w Polsce w związkach nieklasowych. Od lutego 1934 pracował w Sekretariacie BP KPP, najpierw w Kopenhadze, a następnie w Paryżu. W charakterze delegata KPP z głosem decydującym wystąpił na VII Kongresie MK (25 VII – 25 VIII 1935 w Moskwie). W dyskusji (30 VII) m. in. wskazał na międzynarodowe znaczenie doświadczeń KPP w kojarzeniu nielegalnych form walki z legalnymi. Kongres wybrał go na zastępcę członka KWyk. P. wziął też wówczas udział w Międzynarodowej Naradzie Związkowej (22–23 VIII 1935). Na IV Plenum KC KPP w lutym 1936 zabrał głos w dyskusji nad referatem J. Leszczyńskiego, zawierającym ocenę działalności KPP w okresie po VII Kongresie MK, i znalazł się w pięcioosobowym BP zatwierdzonym przez Plenum. Zapewne w maju przybył nielegalnie do Polski pod fałszywym nazwiskiem Stanisława Gajewskiego. W styczniu 1937 wyjechał do Moskwy na ostatnie – V Plenum KC KPP, po czym 22 IV przygotował notatkę z jego przebiegu dla Sekretariatu KWyk. MK. Obok Bronisława Bortnowskiego-Bronkowskiego był wówczas znów przedstawicielem KC KPP w KWyk. MK, a od czerwca kierownikiem Sekcji Polskiej. Aresztowany 11 XI 1937 został na podstawie bezzasadnych oskarżeń skazany i stracony (wg oficjalnych danych zmarł w obozie 13 XII 1945). Zrehabilitowano go po XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. W r. 1964 imieniem P-a nazwano ulicę w Warszawie w dzielnicy Wola.
Od r. 1914 P. był żonaty z Apolonią Kosmalską (zm. w r. 1979 w Warszawie), robotnicą, która uczestniczyła w różnych pracach pomocniczych dla partii, a gdy P. przebywał w więzieniu, była łącznikiem między więźniami a partią. Pozostawił syna Romana i córkę Eugenię.
Enc. Warszawy; W. Enc. Powsz. (PWN); – [j. r.], Jan Paszyn (w 70 rocznicę urodzin), „Tryb. Ludu” 1967 nr 126; Jakubowski J., Markowicz H., Jan Paszyn, „Z Pola Walki” 1958 nr 4 (fot., bibliogr.); Kowalski J., Komunistyczna Partia Polski 1935–1938,, W. 1975; tenże, Trudne lata, W. 1966; Meglicka M., Prasa Komunistycznej Partii Robotniczej Polski 1918–1923, W. 1968; Pawłowski I., Polityka i wojskowa działalność KPP (1918–1928), W. 1964; Piryszko F., Jan Paszyn płomienny bojownik o sprawę klasy robotniczej, „Czerwony Sztandar” (Wil.) 1962 nr 106; Reguła J. A., Historia Komunistycznej Partii Polski w świetle faktów i dokumentów, W. 1934 s. 127, 163, 196, 218, 224, 297, 319; Świetlikowa F., Komunistyczna Partia Robotnicza Polski 1918–1923, W. 1968; – IV Konferencja Komunistycznej Partii Polski (24 XI – 23 XII 1925). Protokoły obrad i uchwały, W. 1972; II Zjazd Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (19 IX – 2 X 1923). Protokoły obrad, uchwały, W. 1968; Jabłonowski R., Wspomnienia 1905–1928, W. 1962; Komuniści, W. 1969; Krzemień L., Kropla w potoku, W. 1961; Ludzie bliscy, W. 1960 s. 214; – „Gaz. Pol.” 1930 nr 28 s. 6; „Kur. Warsz.” 1930 nr 132 s. 14; „Poufny Przegl. Inwigilacyjny” nr 392 poz. 96 punkt 3, nr 435 poz. 32, nr 474 poz. 99; „Z Pola Walki” nr z l. 1958–76; – AAN: MSW 1149 k. 59, MSZ 5287 k. 205, 5468 k. 50; Centr. Arch. KC PZPR: t. os. J. P. nr 4478 (m. in. Autobiografia z r. 1936, ankiety osobowe), Komisariat Rządu na m. st. Warszawę 297 (arkusz ewidencyjny J. P. nr 598), KPP 158/I–2 t. 10, 158/I–3 t. 18, 158/I–6 t. 16, 158/II–4 t. 21 k. 69–70.
Alicja Pacholczykowa