Pawelski Jan, krypt, i pseud. J., J. P., Ks. J. P., Ks. P., Ksiądz Tow. Jez., P. (1868–1944), jezuita, redaktor, publicysta, krytyk literacki. Ur. 20 X prawdopodobnie w Babicach nad Sanem, był synem Pawła, organisty, i Katarzyny, akuszerki. Do zakonu jezuitów wstąpił 18 III 1884 w Starej Wsi koło Brzozowa, gdzie odbył nowicjat (1884–5) oraz trzyletnie studia humanistyczne i retoryczne (1885–8). Filozofię studiował w instytucie zakonnym w Tarnopolu (1888–91), a teologię w Krakowie (1891–5), i tam 10 VI 1894 przyjął święcenia kapłańskie. W r. 1895 skierowano P-ego do pracy w redakcji krakowskiego „Przeglądu Powszechnego”, najpierw jako pomocnika (1895–6), a po rocznym studium prawa zakonnego (tzw. trzeciej probacji, 1896–7) w Tarnopolu, jako stałego współpracownika. Dn. 2 VIII 1902 objął naczelną redakcję tego czasopisma (poprzednio często zastępował kierującego „Przeglądem” Mariana Morawskiego). Dn. 15 VIII t. r. złożył ostatnie śluby zakonne.
Jako redaktor P. umiał nawiązywać kontakty i wyszukiwać współpracowników, głównie spośród ludzi świeckich, odznaczał się uzdolnieniami dziennikarskimi i wyczuciem aktualności, pomysłowo organizował ankiety i konkursy, nie miał jednak zdolności planowania. Uchodził za «zawołanego krytyka literackiego i pilnego obserwatora współczesności» (Stanisław Pigoń), toteż na skutek jego starań „Przegląd” już od r. 1897 żywo zajmował się problematyką piśmiennictwa Młodej Polski. Osobiście P. zachowywał się wobec nowego prądu literackiego powściągliwie. W imię zasad etycznych wystąpił w artykule Program nowej polskiej poezji („Przegl. Powsz.” 1898 t. 60 i odb.) przeciw teorii «nagiej duszy» Stanisława Przybyszewskiego, a w r. n. rozpatrzył krytycznie jego program literacki w szkicu Z estetyki krakowskiego dekadentyzmu (tamże, t. 62). Z pełnym natomiast uznaniem odnosił się P. do twórczości Stanisława Wyspiańskiego i poświęcił jej wiele miejsca na łamach „Przeglądu Powszechnego”; sam napisał obszerną i cenną recenzję „Wesela” (1901–2, t. 72–3), on także dysponował artystę na śmierć i ogłosił nazajutrz po jego zgonie relację Z ostatnich chwil Wyspiańskiego („Czas” 1907 nr 275 wyd. wieczorne). Bliskie także, chociaż tylko korespondencyjne, więzy łączyły P-ego z Elizą Orzeszkową; P. zjednał sobie wielką życzliwość pisarki, która nadsyłała do „Przeglądu” swoje utwory, wpływał na jej postawę religijną, a nawet zaproponował jej, iż przybędzie incognito do Grodna w celu dysponowania jej na śmierć.
W r. 1903 podjął P., mimo wielu trudności, próbę przeszczepienia „Przeglądu Powszechnego” w postaci „Przeglądu Uniwersalnego” na teren Król. Pol. Pismo wychodziło w l. 1904–5 (t. 1–8) i było odpowiednikiem tomu 80–88 „Przeglądu Powszechnego” w nakładzie 300 egzemplarzy. W l. 1905–18 wydał serię 50 „Broszur o chwili obecnej” stanowiącą odbitki artykułów omawiających zagadnienia społeczne, polityczne i kulturalne (w tym cztery własne). Zorganizował kilka ankiet i konkursów, m. in. o zadaniach katolicyzmu w Polsce (1905 t. 89–90) oraz o pornografii (1910 t. 105). Z rozpraw ogłaszanych w „Przeglądzie” ułożył tom „Szkiców o modernizmie” (Kr. 1911), w którym pomieścił także własny artykuł Katolicyzm a modernizm. W 300-lecie śmierci Piotra Skargi w r. 1912 zorganizował zjazd, na którym m. in. omówiono aktualne sprawy, jak organizację domów ludowych po wsiach i w miastach, potrzebę organizacji wieców katolickich, wspólnej akcji w sprawie wychodźstwa i wykształcenia duchowieństwa w kwestiach społecznych. Materiały zjazdu wydał z własnym wstępem pt. „Pamiętnik zjazdu Skargowskiego w Krakowie” (Kr. 1912). Zagadnienia społeczne i polityczne Galicji poruszał P. na łamach „Przeglądu” w wielu artykułach, ukazując tragizm akcji Stanisława Stojałowskiego (Od mogiły trybuna ludu, 1911 t. 112) czy krytycznie oceniając polityczną działalność Jana Stapińskiego (Zwiastuny nowej ery w kraju, 1914 t. 121). Prowadził też w l. 1905–8 i 1916–18 stałą rubrykę «Sprawy Kościoła» oraz ogłaszał liczne recenzje.
W okresie pierwszej wojny światowej, po zajęciu kolegium jezuickiego w Krakowie przez wojsko (3 VIII 1914), P. przebywał w Czechowicach, następnie pracował w duszpasterstwie w Kopaszewie w Poznańskiem (u Chłapowskich), a potem w Prusach (Gleifswald). Wróciwszy do Krakowa we wrześniu 1915, kierował nadal redakcją „Przeglądu Powszechnego”. Na łamach tego pisma z entuzjazmem powitał akt 5 listopada 1916 (t. 132). Złożywszy redakcję w ręce Jana Urbana w r. 1918, wyjechał do Lwowa, a w r. 1919 do Warszawy. W stolicy organizował placówkę jezuicką przy ul. Świętojańskiej i został jej wicesuperiorem (15 VII 1920), a następnie superiorem (22 VII 1921). Kierował też organizacjami katolickimi (Apostolstwo Modlitwy, Sodalicja Mariańska, Liga Katolicka, Tow. ks. Piotra Skargi), udzielał rekolekcji stanowych nauczycielom, oficerom, inteligencji i w szkołach średnich oraz współpracował przygodnie z „Przeglądem Powszechnym”. Wygłosił kazanie podczas nabożeństwa otwierającego obrady Sejmu i Senatu 28 XI 1922 (druk. w „Przegl. Powsz.” 1922 t. 155/6). Należał w zakonie do grupy, która popierała politykę obozu pomajowego. Zorganizował na 400-lecie urodzin Skargi zjazd działaczy i publicystów katolickich w Warszawie (11–13 IX 1936) i wydał jego księgę pamiątkową „Duch Skargi w Polsce współczesnej” (W. 1937). Oprócz r. 1926/7, który spędził w Lublinie, do końca życia przebywał w Warszawie. Ogłosił jeszcze broszurę „Ojcze nasz” polskiego żołnierza, z przykładami z wojny światowej (W. 1935). Nadchodząca druga wojna światowa zastała go już w stanie fizycznego, a częściowo i umysłowego niedołęstwa. Zginął, zamordowany przez Niemców w czasie powstania warszawskiego, 2 VIII 1944 przy ul. Rakowieckiej 61.
Bar, Słown. pseudonimów; Straty kultury pol. 1939–44, II; – Mysłek W., Kościół katolicki w Polsce w latach 1918–1939, W. 1966; Pigoń S., Dział historyczno-literacki w Przeglądzie Powszechnym, „Przegl. Powsz.” 1933 t. 200 s. 394–407; Rostworowski J., Pamięci trzech byłych redaktorów „Przeglądu”, „Przegl. Powsz.” 1947 t. 224 s. 17–18 (podob.); Sawicki K., Stos ofiarny, w: 50 lat prowincji wielkopolsko-mazowieckiej Tow. Jezusowego (1926–1976), Rzym 1976 s. 276, 281; Szołdrski W., Martyrologium duchowieństwa polskiego pod okupacją niemiecką w latach 1939–1945, Sacrum Poloniae Millenium, Rzym 1965 XI 197; Tuszowski J., O. Marian Morawski T. J., Kr. 1932 s. 355; Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, 1872–1972, Kr. 1972 s. 52, 211, 449 (fot., bibliogr. prac); Załęski, Jezuici, V cz. 2 s. 1198, 1211–13; – Orzeszkowa E., Listy zebrane. Do druku przygotował E. Jankowski, Wr. 1958–61, 1976 IV–V, VIII (w t. VIII 13 listów Orzeszkowej do P-ego, po s. 384 portret P-ego); Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, Oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Wr. 1973; Wyspiański w oczach współczesnych, Oprac. L. Płoszewski, Kr. 1971 I–II; – Arch. Prowincji Mpol. T. J. w Kr.: Katalogi prowincji galicyjskiej, polskiej i wielkopolskiej z lat 1885–1939, rkp. 371 (utwory literackie), rkp. 1001 I 1389, 1427 II, 2007 (listy); – Wywiady z ludnością Trzciany koło Rzeszowa, gdzie żyli rodzice P-ego.
Ludwik Grzebień