Rokita (Rokyta) Jan (zm. 1591), minister i konsenior Jednoty braci czeskich. Ur. w Litomyślu, w Czechach.
Po studiach na uniwersytecie w Wittenberdze (wpis w r. 1544) R. wrócił do rodzinnego Litomyśla. Przebywał zapewne w otoczeniu biskupa braci czeskich Jana Augusty i po jego uwięzieniu w r. 1548 był również przez krótki okres więziony, a następnie wyjechał do Królewca, a stamtąd na dalsze studia do Bazylei (1549). Po powrocie pomagał ministrowi Jednoty Jerzemu Izraelowi i prowadził w Kwidzynie szkółkę dla dzieci czeskich wygnańców. Wkrótce w ślad za Izraelem przeniósł się do Poznania, gdzie ok. r. 1554 nauczał dzieci zwolenników Jednoty. Z racji swego wykształcenia, znajomości języków obcych (polski, niemiecki, łacina) oraz uznania jakim darzyli go starsi Jednoty morawskiej (zwłaszcza Maciej Czerwonka) był używany do ważnych misji. W r. 1555 towarzyszył Izraelowi w podróży do Małopolski i uczestniczył w zjeździe w Krzcięcicach (18 III), poświęconym wstępnym rozmowom na temat zjednoczenia z Jednotą powstającego w Małopolsce Kościoła reformacyjnego. Był następnie na zjeździe w Gołuchowie (25–27 III) oraz uczestniczył w zjednoczeniowym synodzie w Koźminku (24 VIII–2 IX); został na nim ordynowany ministrem. W r. 1556 wchodził R. w skład poselstwa wysłanego do Małopolski w celu przeciwdziałania wyraźnemu już wówczas odchodzeniu różnowierców małopolskich od zasad unii i brał udział w synodzie w Pińczowie (24 IV – 1 V). W styczniu 1557 jeździł do Prus Królewskich. Był m. in. w Toruniu, gdzie spotkał się z Izraelem, a następnie wraz z nim prowadził rozmowy w Działdowie z Piotrem Pawłem Vergeriem, dążącym do wciągnięcia braci czeskich w orbitę wpływów luterańskich. T.r. posłował R. do księcia wirtemberskiego Krzysztofa, aby prosić go o wstawiennictwo u Maksymiliana Habsburga w związku ze staraniami o uwolnienie Jana Augusty.
Zaangażowany w rozmowy z przedstawicielami Kościoła małopolskiego w sprawie odnowienia unii był R. delegatem na planowane, lecz nie doszłe do skutku, spotkanie z Małopolanami w Gołuchowie (16 X 1557) i w Chodczu (8 II 1558). Na przełomie l. 1558 i 1559 towarzyszył Jakubowi Ostrorogowi w poselstwie na sejm piotrkowski. W r. 1560 był już ministrem w Koźminku. Wiosną t.r. wraz z morawskim ministrem Petrem Herbertem został R. wysłany z inicjatywy seniorów morawskich do Jana Kalwina, aby uzyskać odeń opinię o konfesji Jednoty, a przede wszystkim, jak się wydaje, wystarać się o świadectwo, iż bracia czescy nie reprezentują odbiegających od protestanckiej ortodoksji poglądów radykalnych. R. jednakże do Genewy nie dojechał. Wiadomo, że w drodze doszło do spotkania posłów z Vergeriem, który skłonił ich do zwrócenia się najpierw do ks. wirtemberskiego oraz palatyna reńskiego Wolfganga. Po przyjęciu przez książąt i po uzyskaniu 5 VI w Stuttgarcie odpowiedzi udzielonej przez teologa luterańskiego J. Brenza, który odradził wysłańcom Jednoty podróż do Genewy przekazując jednocześnie obietnicę książąt, iż zapewnią króla polskiego o zgodności konfesji Jednoty z konfesją augsburską, R. wrócił do Polski. Jak się wydaje, uległ on wówczas perswazji Vergeria, dążącego do separowania Jednoty od wpływów reformacji szwajcarskiej. W r. 1561 szukał Vergerio protekcji R-y, aby zyskać sobie przychylność Rafała Leszczyńskiego.
We wrześniu 1560 był R. jednym z delegatów Jednoty na synodzie małopolskim w Książu, w czerwcu 1561 uczestniczył w rozmowach z Małopolanami w Bużeninie. Jako jedyny przedstawiciel duchownych Jednoty (pewno z polecenia Ostroroga, któremu stale towarzyszył) brał R. udział w dyspucie kalwinów z antytrynitarzami podczas sejmu piotrkowskiego w marcu 1565. Zapewne wówczas dostał pismo Tomasza Sokołowskiego (Falconiusa), atakującego z pozycji antytrynitarskich naukę braci czeskich o Trójcy św. Ustosunkował się doń w r. 1566, pisząc Responsio ad censuram… de articulo Sacrosanctae Trinitatis (B. Narod. w Pradze: rkp. HX k. 322–337), stanowiącą w zasadzie zbiór cytatów z Pisma św. uzasadniających słuszność dogmatu o Trójcy św. Przy tej okazji wypowiedział się na temat zarzucanego braciom czeskim «papieżnictwa», stwierdzając iż najstarsi ojcowie Kościoła, których naukę Jednota przyjmuje, starsi są od «królestwa papieskiego» oraz iż nie wszystko, czego naucza Kościół rzymski, zasługuje na odrzucenie. Na synodzie w Koźminku we wrześniu 1567 należał R. do grona opiniującego napisaną przez Jana Lorenca „Responsio brevis”, broniącą konfesję Jednoty przed atakami luterańskimi. W r. 1569 został R., zatrzymując stanowisko ministra w Koźminku, konseniorem Jednoty w Polsce i rozpoczął zawiadywać dystryktem kaliskim.
W r. 1570 pojechał R. w orszaku poselskim R. Leszczyńskiego i Jana Krotoskiego do Moskwy, gdzie przebywał od początku marca do połowy lipca. Dn. 10 V odbył dysputę religijną z Iwanem Groźnym: car zadał mu dziesięć pytań dotyczących zasad wyznania ewangelickiego, a wysłuchawszy odpowiedzi R-y zażądał ich przedłożenia na piśmie. R. przygotował wówczas zwięzły traktat teologiczny. Dn. 18 VI otrzymał obszerną odpowiedź Iwana, który nie szczędząc obelg i usiłując ośmieszyć R-ę przeciwstawiał jego tezom pochwałę wyznania Cerkwi prawosławnej, jako jedynej spadkobierczyni Kościoła apostolskiego, od którego odszedł zarówno Marcin Luter oraz wszyscy ewangelicy, jak i Kościół rzymski. Dysputa z carem przyniosła R-cie wielki rozgłos. Relację o niej ogłosił Jan Łasicki w aneksie do dziełka „De Russorum, Moscovitarum et Tartarorum religione” (Spira 1582) oraz Paweł Oderborn w żywocie Iwana Groźnego (Wyd. w Wittenberdze w r. 1585).
Bezpośrednio po powrocie z Moskwy podpisał R. przyjęte na zjeździe luteranów i braci czeskich w Poznaniu w maju 1570 artykuły uzupełniające i potwierdzające zawartą t.r. w Sandomierzu zgodę wyznaniową, a 4 X t.r. uczestniczył w zjeździe poznańskim, zwołanym z powodu oskarżeń wysuwanych przez luteranów pod adresem kalwinistów o naruszanie postanowień konsensu sandomierskiego. Reprezentował R. Jednotę na synodach generalnych zjednoczonego Kościoła w Krakowie we wrześniu 1573 i w Piotrkowie w czerwcu 1578. W r. 1578 był ministrem w Gołuchowie. T.r. był przewidziany na posła na planowany przez elektora Palatynatu reńskiego Jana Kazimierza synod kalwinistów niemieckich we Frankfurcie n. Menem (15 VIII), który jednak nie doszedł do skutku. W r. 1579 powrócił R. do Koźminka, w którym pozostał już do śmierci. Zmarł 25 I 1591.
Z małżeństwa ze szlachcianką Dorotą Przespolewską miał R. córki: Katarzynę, żonę Szymona Bogumiła Turnowskiego, seniora braci czeskich, i Dorotę, żonę Andrzeja Barabasza. Zapewne synem R-y był Jan, akolita (kandydat na ministra) Jednoty w r. 1573.
Wpol. Słown. Biogr.; – Bidlo J., Bratr Jan Rokyta u cara Ivana Hrozného, „Český Časopis Hist.” 1903; tenże, Jednota bratrská, Č. 1–3; Hrejsa F., Dejiny krestanstva v Československu, Praha 1950 VI; Jelinek E., Rozmowa religijna Jana Rokity z carem Iwanem Groźnym, „Roczn. Teolog. ATK” 1972 z. 2; – Akta synodów różnowierczych w Pol., I–III; Ivan il Terrible – Jan Rokyta, Disputa sul protestantesimo, Ed. L. Ronchi De Michelis, A. Molnar, Torino 1979; Nekrologium polské vetve Jednoty Bratrské, Vyd. J. Bidlo, Praha 1897 s. 20; Tsar Ivan IV’s Reply to Jan Rokyta, Ed. V. Tumins, The Hague-Paris 1971; Węgierski A., Libri quatuor Slavoniae reformatae, W. 1973; – Arch. Państw. w P.: Poznań Grodz. 186, k. 167, Kalisz Grodz. 88, k. 1256; B. Uniw. Warsz.: rkp. 107.
Jolanta Dworzaczkowa