Smołka (Smółka) Jan, krypt S.M. pseud. konspiracyjny Zbylut (1882–1946), historyk, nauczyciel, dyrektor gimnazjum, działacz społeczny. Ur. 30 IX we wsi Świniarsko pod Nowym Sączem, w rodzinie chłopskiej, był najstarszym spośród dziewięciorga dzieci Błażeja i Karoliny ze Skoczniów.
W r. 1897 S. ukończył szkołę ludową i rozpoczął naukę w gimnazjum w Nowym Sączu, gdzie zdał maturę w r. 1904. W t.r. wstąpił na studia na Wydz. Filozoficznym UJ; w r. 1905 odbył służbę wojskową i w r. 1906 powrócił na UJ. W czerwcu 1910 przedłożył rozprawę pt. Powstanie Wielkopolski przeciw Szwedom w latach 1655–1657 i złożył egzamin uprawniający do nauczania w gimnazjach i szkołach realnych historii i geografii jako przedmiotów głównych z językiem wykładowym polskim. Dn. 27 III 1911 został zastępcą nauczyciela w II Gimnazjum w Przemyślu na Zasaniu. Uczył historii i geografii i opiekował się internatem. Jednocześnie sprawował opiekę nad drużyną harcerską i prowadził zajęcia ze strzelania. S. współpracował także z Tow. Przyjaciół Nauk (TPN), założonym w r. 1909 w Przemyślu z inicjatywy braci Kazimierza i Tadeusza Osińskich i Feliksa Przyjemskiego. W „Roczniku TPN” (t. 1: 1909–11) ukazała się praca egzaminacyjna S-i.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. powołany do wojska austro-węgierskiego służył w l. 1914–18; walczył na froncie wschodnim na Wołyniu, w Albanii i we Włoszech. Doszedł (1 VIII 1917) do stopnia porucznika. Został odznaczony Wielkim Srebrnym Medalem Waleczności, Signum Laudis i Krzyżem Karola. Do pracy wrócił w r. 1918/19 w tej samej, co poprzednio szkole, przemianowanej na II Państwowe Gimnazjum im. Kazimierza Morawskiego. W l. 1919–21 brał udział w organizowaniu polskich szkół w Przemyślu. Dn. 29 X 1919 został mianowany rzeczywistym nauczycielem, a od 5 VIII 1925 był dyrektorem tegoż gimnazjum. W czasie wojny polsko-sowieckiej 1920 r. S. jako dowódca baonu uczestniczył w obronie Przemyśla. W t.r. zaangażował się w działalność TPN. W l. 1920–3 był przewodniczącym jego Dyrekcji, a następnie, do r. 1939, dyrektorem. Zarazem w r. 1920 objął po Marii Polaczkównie kierownictwo archiwum miejskiego (będącego od r. 1917 pod pieczą TPN). Już w r. 1921 S. ogłosił Katalog Starożytnego Archiwum Miejskiego i Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu. I. (Dyplomy pergaminowe) („Roczn. TPN” t. 3 i odb.), opracowany na podstawie rękopiśmiennego katalogu sporządzonego w r. 1877 przez Mieczysława Błażowskiego. Katalog S-i szczegółowo informował o 116 dyplomach z l. 1356–1834 oraz o 22 przywilejach z l. 1448–1793. Jednocześnie S. zajmował się oprawą i konserwacją rękopisów, porządkował akta cechowe, w których braki uzupełniał, przejmując dokumenty z cechów i z rąk osób prywatnych; utworzył dział «Księgi cechowe». W r. 1923 opublikował w t. 4 „Rocznika Przemyskiego” (dawny „Roczn. TPN”, którego S. był od t. 2 redaktorem) rozprawę O herbie miasta Przemyśla. Zajął się także – na prośbę tamtejszego magistratu – zasobem archiwum w Jarosławiu i ogłosił Katalog Archiwum Aktów Dawnych miasta Jarosławia (Jarosław 1928). Dn. 23 XI 1928 został wybrany na prezesa utworzonego wówczas Oddziału Polskiego Tow. Historycznego w Przemyślu i sprawował tę funkcję do 17 III 1939. Wydał w r. 1936 wspólnie z Zofią Tymińską w serii „Pomniki dziejowe Przemyśla” (Monumenta Premislae Historica) „Księgi ławnicze z lat 1445–1452” i następnie „Księgi ławnicze z lat 1402–1445”.
W okresie międzywojennym S. nadal opiekował się harcerstwem. W l. 1920–3 był komendantem hufca męskiego harcerzy, w l. 1921–2 redaktorem miesięcznika Związku Harcerstwa Polskiego „Ku świtom”; zamieścił tam w r. 1922 (nr 9–11) obrazek sceniczny Czuj duch. Publikował też broszury poświęcone harcerstwu. Był wielkim miłośnikiem teatru, stałym bywalcem przemyskiego «Fredreum», autorem recenzji z granych tam przedstawień, zamieszczanych w prasie miejscowej pod krypt. S.M. Od r. 1936 był prezesem Tow. Dramatycznego im. Aleksandra Fredry. Sam wyreżyserował kilka sztuk, m. in. „Trafikę pani generałowej” L. Bus-Feketego (1936). Był członkiem m.in. Ligi Morskiej i Kolonialnej, Ligi Obrony Powietrznej Państwa, Koła Przyjaciół Związku Strzeleckiego, Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych.
Wybuch drugiej wojny światowej zastał S-ę na stanowisku kierownika Archiwów Aktów Dawnych m. Przemyśla przy ul. Władycze 7; ta część Przemyśla została zajęta we wrześniu 1939 przez Armię Czerwoną. W maju 1940 S. przeszedł na Zasanie pod okupację niemiecką i wyjechał do Ropczyc, do brata. Po zajęciu całego Przemyśla przez Niemców w r. 1941 wrócił tam i pracował jako archiwariusz do r. 1944. Wraz ze współpracownikami przyczynił się do przetrwania większości zbiorów archiwalnych przez okres wojny. Od r. 1943 S. uczestniczył w tajnym nauczaniu (pod pseud. Zbylut) w zakresie szkoły średniej i od października do grudnia t.r. przewodniczył tajnej maturalnej Komisji Egzaminacyjnej. W lipcu 1944, w czasie krótkotrwałej walki Armii Radzieckiej z Niemcami o Przemyśl, S. ponownie wyjechał do Ropczyc. Do Przemyśla wrócił wiosną 1945. Nadal był dyrektorem II Państwowego Gimnazjum i Liceum, przewodniczył TPN, społecznie zajmował się archiwum. Zmarł 22 XII 1946, pochowany został na cmentarzu Głównym; nagrobek zaprojektował K. Osiński. Był odznaczony za pracę w szkole przez Kuratorium Okręgu Lwowskiego dyplomem oraz Medalami Brązowym i Srebrnym za Długoletnią Służbę (1938).
S. rodziny nie założył.
Bibliogr. dramatu pol., II; Chrobaczyński J., Słownik biograficzny nauczycieli w Małopolsce w latach II wojny światowej (1939–1945), Kr. 1995 s. 465; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Słownik biograficzny archiwistów polskich, W–Ł. 1988 (W. Kaput); Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1978 I; Słown. Pracowników Książki Pol.; Cmentarze przemyskie. Przewodnik, Przemyśl 1981; Rocznik oficerski, W. 1923; Zagórowski, Spis nauczycieli; – Dziesięciolecie Polski Odrodzonej; Felczyński Z., „Fredreum” i inne teatra przemyskie w latach 1696–1960, Kr. 1966 s. 165, 215, 217, 218, 247, 323; Fenczak A., Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Przemyślu, Przemyśl 1979 s. 4; Forbot E., Jan Smołka, Przemyśl 1979; Gilewicz A., Jan Smołka, „Roczn. Przemyski” T. 9: 1957 [druk. 1958] z. 1 s. 230–6; Konieczny Z., Dzieje archiwum przemyskiego i jego zasobu, Przemyśl 1989 (fot. portretu przez Józefa Kalinowskiego); Motylewicz J., Środowisko historyczne Przemyśla, w: Polskie Towarzystwo Historyczne 1886–1986, W. 1990 s. 116–20; 100 lat Fredreum, Pod red. Z. Felczyńskiego [i in.], Kr. 1969 s. 58; Z dziejów harcerstwa przemyskiego 1911–1981, Praca zbior. pod red. S. Krakowskiego, W. 1985 s. 9, 10, 29, 83; – „Ziemia Przemyska” 1921 nr 26, 1923 nr 23; – AP w Przemyślu: Zbiór spuścizn osób prywatnych, Materiały S-i s. 3 (w odpisie metryki ur. i akcie zgonu – jako Smółka), s. 6, 16, 18, 29–30, 37, Zbiór szczątków zespołu z terenu miasta i powiatu, Relacja Romana Leśniaka, Tajne nauczania, Pow. Komisja Oświaty i Kultury Nr 13 w Przemyślu.
Elżbieta Cołta