Sobolewski Jan, przezwiska: Jan Drugi, Jan Wtóry, Joannes, Rudy, Sobol, Zybelin (1799–1829), filomata, pedagog, zesłaniec. Pochodził z rodziny szlacheckiej, ur. w majątku Grochy (pow. tykociński) dzierżawionym przez ojca, Antoniego. Z braci S-ego znani są: Józef (w r. 1823 mieszkał w Łomży) oraz młodszy – Adam (zob.).
W r. 1816 S. ukończył gimnazjum w Białymstoku i wstąpił na Wydz. Fizyczno-Matematyczny Uniw. Wil. Został przyjęty do seminarium nauczycielskiego. W r. 1817 zdobył stopień kandydata filozofii, w r. 1818 zaś władze uczelni przyznały mu nagrodę pieniężną za postępy w nauce. Przez pewien czas mieszkał na kwaterze z Adamem Mickiewiczem. W r. akad. 1820/1 złożył egzaminy wymagane do uzyskania magisterium, stopnia magisterskiego jednak nie otrzymał, gdyż nie obsadzona była katedra filozofii. Utrzymywał się z guwernerki. Dn. 1 IX 1821 władze uniwersytetu powierzyły mu obowiązki nauczyciela fizyki, nauk przyrodniczych i chemii w gimnazjum w Krożach na Żmudzi. W prowincjonalnym mieście, które w listach do kolegów określał mianem «piekła błotnistego», czuł się osamotniony. Filomaccy przyjaciele podejmowali więc próby – bezowocne – przeniesienia go do Wilna. W czerwcu 1822 Jan Chodźko, wizytujący krożskie gimnazjum z ramienia Uniw. Wil., wystawił młodemu nauczycielowi pochlebną notę.
Dn. 19 IV 1819 S. wstąpił do filomackiego Związku Przyjaciół, w którym pełnił funkcję prezydenta między 15 XI a 13 XII t.r. Spośród członków tego związku m.in. S. oraz Jan Czeczot, Teodor Łoziński i Onufry Pietraszkiewicz zostali oddelegowani do zakładania nowych towarzystw młodzieżowych. W Tow. Filomatów S. najpierw działał jako członek korespondent (od 23 XI 1819, wprowadzony razem z Ignacym Domeyką), a od 6 V 1820 jako członek czynny. Z notatki zachowanej w „Archiwum filomatów” wynika, iż przyjmowanemu do Towarzystwa S-emu postawiono zarzut «zbytniej dumy». Zastrzeżenie uchylono dzięki odczytanemu przez Tomasza Zana świadectwu Mickiewicza, umiejącego – jak głosiła notatka – poznawać dobrze charaktery ludzi». Franciszek Malewski, Mickiewicz i T. Zan wysoko oceniali postępy S-ego w nauce i wiele obiecywali sobie po jego uczestnictwie w ruchu filomackim. I. Domeyko wspominał go jako «najbieglejszego z naszych fizyków i matematyków, pięknego człowieka, piękną duszę». Z Mickiewiczem łączyły S-ego więzi «szczerej przyjaźni», jak to określił w jednym z listów powściągliwy zazwyczaj S. Uczestniczył w pracach II wydz. (filozoficzno-matematycznego) Tow. Filomatów. Przez pewien czas był jego sekretarzem. Należał również do filomackiego «Rządu». Poza wspomnianymi już filomatami bliskie kontakty utrzymywał z Domeyką i Kazimierzem Piaseckim. W l. 1820–1 wygłosił 13 referatów i raportów na posiedzeniach Tow. Filomatów oraz Związku Przyjaciół. Dotyczyły one zarówno spraw organizacyjnych (cel wileńskich towarzystw, projekt filomackiego czasopisma, przygotowywana przez filomatów ankieta na temat szkolnictwa na ziemiach zabranych), jak i niektórych problemów nauk ścisłych oraz architektury: Historia termometrów, O elektryczności, O amoniaku, O piękności w budowlach; tę ostatnią rozprawę ogłosił „Dziennik Wileński” (1823 t. 1). W dyskusji nad pracą S-ego O układach meteorologicznych („Związek Przyjaciół” 1819 nr z 14/<26> VI) uczestniczył Mickiewicz. Jedyny znany utwór wierszowany S-ego to przekład utworu francuskiego poety A. V. Arnaulta „Alcyona. Scena liryczna”, odczytany na posiedzeniu Związku Przyjaciół 3 V 1819. W ramach powołanego przez filomatów komitetu naukowego S. powtarzał dla filaretów uniwersyteckie kursy matematyki wyższej. Brał także udział w majówkach organizowanych przez promienistych. W Tow. Filaretów pełnił obowiązki przewodnika Grona Zielonego (wprowadzony 26 VI 1820), zrzeszającego adeptów fizyki. Zachowała się charakterystyka celu filareckiego towarzystwa, sformułowana przez S-ego wiosną 1821: «pracować nad dobrem człowieka moralnego i dla dobra Polski. Działanie na pierwsze może być bardziej silne i jawne, na drugie powolniejsze i skrytne». W lutym 1822 S. wraz z filomatami Józefem Jeżowskim, Łozińskim i Mickiewiczem znalazł się wśród tych, na których F. Malewski zwracał uwagę kuratora Wil. Okręgu Naukowego, ks. Adama Jerzego Czartoryskiego jako na bardzo uzdolnionych.
W związku z procesem filaretów S-ego aresztowano w Krożach nocą 18 XI 1823 i odwieziono do Wilna. Został osadzony w klasztorze Bazylianów razem z Mickiewiczem, Domeyką, Adamem Suzinem i in. Był pięciokrotnie przesłuchiwany w l. 1823–4. Nie ugiął się w śledztwie. Podkreślał praworządny, towarzyski, samokształceniowy i naukowy charakter Tow. Filomatów, Promienistych i Filaretów. Areszt opuścił po podpisaniu 24 IV 1824 zobowiązania do zachowania tajemnicy o przedmiocie śledztwa oraz dzięki poręczeniu sędziego granicznego apelacyjnego z Wilna Adama de Sztrunka. Jego uwięzienie jest powszechnie uważane za jedną z przyczyn zawiązania przez uczniów krożskiego gimnazjum w geście solidarności z filaretami tajnego związku «Czarnych Braci».
Zgodnie z wyrokiem z 14 VIII 1824 wraz z 19 innymi filomatami i filaretami został S. skazany na służbę w oddalonych od Polski guberniach i oddany do dyspozycji ministra oświecenia. W dołączonej do wyroku „Wiadomości…” o członkach wileńskich towarzystw odnotowano, iż S. «może wykładać matematykę w języku francuskim» oraz, że «jest uzdolniony do służby w korpusie inżynierów dróg i komunikacji». Wilno opuścił 24 X 1824 na jednym wozie pocztowym z Mickiewiczem. Do Petersburga przybyli 8 lub 9 XI t.r. S. wespół z innym skazanym filaretą, Janem Heydatelem, wyraził chęć służby w Korpusie Komunikacji Wodnej Głównego Zarządu Dróg w Petersburgu. W grudniu wcielono ich do tegoż korpusu. Uzyskawszy w lutym 1825 tytuł zawodowy w petersburskim Inst. Inżynierów Komunikacji oraz nominację na oficera, S. został wysłany do Witegry nad jeziorem Onega w gub. ołonieckiej. W r. 1827 przebywał w Archangielsku. Dn. 21 VI 1827 razem z Heydatelem awansował na podporucznika. Z okresu zesłania znane jest tylko jedno pisemne świadectwo S-ego – list do Cypriana Daszkiewicza z 29 I 1827. Mowa w nim o próbach wydostania się z Archangielska.
S. bezskutecznie zabiegał u władz o powrót do Petersburga. Niepowodzeniem zakończyły się też starania o przeniesienie na południe, do Gruzji. Wiosną 1828 on i Heydatel przebywali w Petersburgu. Mickiewicz donosił Zanowi: «[…] wiele oni ucierpieli, pracując w odległych guberniach; teraz i miejsca wygodniejsze, i rangę wyższą otrzymają». Ostatnia wzmianka o S-m w dokumentach rosyjskiego Min. Oświecenia pochodzi z 19 VI 1828. Domeyko przypuszczał, że S. znalazł posadę w komunikacji wodnej na jeziorze Ładoga. Zmarł jednak w Archangielsku jesienią 1829, być może – jak sugeruje Zbigniew Wójcik – wskutek tragicznego wypadku. Miejsce jego pochówku nie jest znane.
Obok Daszkiewicza i Feliksa Kołakowskiego S. był jednym z trzech «spółuczniów, spółwięźniów i spółwygańców», którym Mickiewicz dedykował III cz. „Dziadów” (1832). W tzw. scenie więziennej tego utworu poeta włożył w jego usta wstrząsającą opowieść o wywózce krożskich gimnazjalistów na Sybir. Był S. adresatem kilku wierszy Jana Czeczota i Tomasza Zana napisanych z okazji jego imienin w r. 1819 („Archiwum filomatów”, cz. 3 t. 2).
S. nie założył rodziny.
Nowy Korbut VII, IX (Filomaci, Filareci, Promieniści); Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Śliwowska W., Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku. Słownik biograficzny, W. 1998; [Giller A.], Lista wygnańców polskich do r. 1860 spisana przez Agatona Gillera na Syberii, w: Album Muzeum Narodowego w Rapperswyll, P. 1872; Mańkowska H., Rękopisy z Archiwum Filomatów w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL. Katalog, w: „Arch. Bibl. i Muz. Kośc.” T. 47: 1983; – Bazylow L., Polacy w Petersburgu, Wr. 1984; Beauvois D., Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803–1832, L. 1991 I–II; Bieliński, Uniw. Wil., I–III; Borowczyk J., „Spółwygnańcy” Adama Mickiewicza, w: Syberia w historii i kulturze narodu polskiego, Wr. 1998; Brensztejn M., „Bracia Czarni”, „Bibl. Warsz.” 1906 t. 2; tenże, Filomata w Krożach. (Jan Sobolewski) 1821–1823, w: Księga pamiątkowa ku uczczeniu 350 rocznicy założenia i 10 wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, Wil. 1929 I; Bujakowski Z., Z młodości Mickiewicza, W. 1914; Dunajówna M., Tomasz Zan. Lata uniwersyteckie 1815–1824, Wil. 1933; Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; Jewsiewicki W., Batyr. O Janie Witkiewiczu 1808–1839, W. 1983; Kleiner J., Mickiewicz, L. 1948 I; Kula W., Filomaci, w: Wokół historii, W. 1988; Mościcki H., Wilno i Warszawa w „Dziadach” Mickiewicza, W. 1908; Naruniec R., Michał Baliński jako mecenas polsko-litewskich więzi kulturowych, W. 1995; Pietraszkiewiczówna S., Dzieje filomatów w zarysie, W. 1912; Pigoń S., Głosy sprzed wieku, Wil. 1924; Sudolski Z., Narodowej sprawy męczennicy. O adresatach dedykacji „Dziadów części III”, „Pam. Liter.” 1998 z. 1; Świrko S., Z Mickiewiczem pod rękę, czyli życie i twórczość Jana Czeczota, W. 1989; Witkowska A., Mickiewicz, Słowo i czyn, W. 1983; taż, Rówieśnicy Mickiewicza, W. 1962; Wójcik Z., Ignacy Domeyko, W.–Wr. 1995; – Archiwum filomatów. Cz. I: Korespondencja filomatów 1815–1823, Wyd. J. Czubek, Kr. 1913 I–V; toż, Cz. II: Materiały do historii Towarzystwa Filomatów, Wyd. S. Szpotański, S. Pietraszkiewiczówna, Kr. 1920–1 I–II; toż, Cz. III: Poezja filomatów, Wyd. J. Czubek, Kr. 1922 I–II; toż, Listy z zesłania. Krąg Onufrego Pietraszkiewicza i Cypriana Daszkiewicza, Oprac. Z. Sudolski (przy współpracy M. Grzebień), W. 1997 I (oprócz licznych wzmianek – list S-ego do Cypriana Daszkiewicza z Archangielska z 29 I 1827); toż, Listy z zesłania, Krąg Tomasza Zana, Jana Czeczota i Adama Suzina, Oprac. tenże, W. 1999 II; toż, Listy z zesłania. Krąg Franciszka Malewskiego i Józefa Jeżowskiego, Oprac. tenże, W. 1999 III; toż, Na zesłaniu, Pod red. C. Zgorzelskiego, Wr. 1973 I; Dernałowicz M., Memoriał Franciszka Malewskiego, „Arch. Liter.” Miscellanea z okresu romantyzmu, T. 1: 1956 s. 100–5; Dernałowicz M., Kostenicz K., Makowiecka Z., Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Lata 1798–1824, W. 1957; Domeyko I., Filareci i Filomaci, w: Z filareckiego świata, Wyd. H. Mościcki, W. 1924; Gomolicki L., Dziennik pobytu Adama Mickiewicza w Rosji 1824–1829, W. 1949; Listy o Adamie Mickiewiczu i jego towarzyszach, pisane do Joachima Lelewela w latach 1819–1829, Wyd. M. Staniewicz, „Pam. Tow. Liter. im. Adama Mickiewicza” (Lw.) T. 1: 1887; Malewski F., Dziennik więzienny, w: Z filareckiego świata, Wyd. H. Mościcki, W. 1924; Malinowski M., Księga wspomnień, Wyd. J. Tretiak, Kr. 1907; Massalski E. T., Z pamiętników (1799–1824), w: Z filareckiego świata, Wyd. H. Mościcki, W. 1924; Mickiewicz A., Dziady. Cz. III, Oprac. Z. Stefanowska, w: Dzieła, Wydanie Rocznicowe, W. 1995 III; tenże, Listy. Część pierwsza 1815–1829, Oprac. M. Dernałowicz, E. Jaworska, M. Zielińska, tamże, W. 1998 XIV; Mickiewicz W., Żywot Adama Mickiewicza, P. 1890 I, Wyd. 2, P. 1929; Odyniec A. E., Listy z podróży, Oprac. M. Dernałowicz, M. Toporowski, W. 1961 I–II; Proces Filaretów w Wilnie. Dokumenty urzędowe z „Teki” rektora Twardowskiego, Oprac. [J. Bieliński] Dr Szeliga, Kr. 1888; Trojanowiczowa Z., Sybir romantyków, Kr. 1992; Wybór pism filomatów, Oprac. A. Witkowska, Wr. 1959; Zan T., Z wygnania. Dziennik z lat 1824–1832, Wyd. M. Dunajówna, Wil. 1929; Ze stosunków wileńskich w okresie 1816–1823, w: Z filareckiego świata, Wyd. H. Mościcki, W. 1924; – AGAD: Katalog mikrofilmów i fotokopii poloniców…, W. 1969 Z. II poz. 175; Lietuvos valstybes istorijos archyvas w Wil.: F. 567, op. 2, vol. 1342 – cz. 13 (akta śledcze S-ego), F. 567 op. 2 vol. 1317 – cz. 22 (akta śledcze S-ego oraz B. i I. Szemiotów), F. 721 op. 1, vol. 822 (Spis doktorów i magistrów wydz. matematyczno-fizycznego Uniw. Wil.); Rossijskij gosudarstvennyj istoričeskij archiv w S. Pet.: F. 735 op. 10 vol. 12 k. 27, 30–40, 42, 45–46, 110, 117, 126, 141–142, 145, 432–435 (informacje o przebiegu służby S-ego w Rosji); Vilniaus universiteto Mokslinės bibliotekos rankraštynas w Wil.: F. 13 vol. 175 (zielnik ucznia IV gimnazjum męskiego S-ego z 30 III 1811).
Jerzy Borowczyk