Sowiński Jan, krypt. J. S. (ok. 1803?–1862), historyk literatury, pedagog. Ur. na Wołyniu; był synem Wojciecha, miał braci: Feliksa i Ludwika.

S. kształcił się w Liceum w Krzemieńcu. Dn. 5 X 1818 został członkiem Tow. Uczniów Liceum Wołyńskiego Ćwiczących się w Porządnym Mówieniu i Pisaniu. Pierwszą jego publikacją była Mowa […] przy wprowadzeniu do kościoła licealnego zwłok śp. Alojzego Felińskiego […] miana dnia 15 lutego 1820 roku (Krzemieniec 1820). Rychło po niej ogłosił najważniejsze swoje dzieło O uczonych Polkach (W. i Krzemieniec 1821) zawierające w chronologicznym układzie ponad 50 sylwetek pisarek, w większości już zapomnianych; głównie omówił ich twórczość. Pracę tę doprowadził do czasów współczesnych, przy czym uwzględnił także autorki utworów pozostających w rękopisach. S. stale dopełniał swoje dzieło i w r. 1851 chciał je opublikować w Warszawie w znacznie poszerzonej postaci, uwzględniając także artystki, co jednakże nie doszło do skutku, a rękopis zaginął.

Po ukończeniu nauk S. pozostał w Krzemieńcu, gdzie «zajmował się wychowywaniem młodzieży» („Gaz. Pol.” 1862 nr 51), zapewne prywatnie. Był cenionym nauczycielem domowym. W r. 1830 wydał w Warszawie Śpiewy […] o kampanii tureckiej odbytej w roku 1829 – pisany klasycystyczną manierą panegiryk dedykowany rosyjskiemu feldmarszałkowi I. Dybiczowi-Zabałkańskiemu. W Krzemieńcu mieszkał jeszcze w r. 1836, później przebywał na Wołyniu i Podolu, m.in. w Sławucie jako nauczyciel Marii Sanguszkówny. W r. 1836 jako jeden z siedmiu kandydatów (obok Józefa I. Kraszewskiego) wysłał rozprawę konkursową na posadę lektora języka polskiego na uniw. kijowskim (konkurs wygrał Kraszewski). Pisywał do „Tygodnika Petersburskiego” w l. 1833–41 (pod krypt. J. S.); z kilku jego zamieszczonych tutaj artykułów należy wspomnieć Wzmiankę o nowożytnych poetach polskich (1833 nr 45), gdzie m.in. krytycznie zrecenzował I i II tom „Poezji” Juliusza Słowackiego, parafrazując opinię Adama Mickiewicza o «kościele bez Boga», List do p. Fryderyka Clossiusa, profesora prawa w Uniwersytecie Dorpatskim, zawierający wiadomości o polskich księgozbiorach, klasztornych i prywatnych, w zachodnich prowincjach Rosji (1835 nr 55), List do Zofii S. (1837 nr 2) – apel o nowe wydanie historii literatury polskiej Feliksa Bentkowskiego, Fabrykę fortepianów w Krzemieńcu (1840 nr 45), nekrolog Wincentego Korzeniowskiego (1841 nr 2), Kilka słów o Malinowskim (aktorze Sewerynie, 1840 nr 99), Metodę mnemoniczną A. Jaźwińskiego udoskonaloną (1841 nr 7). Z kolei na łamach „Biblioteki Warszawskiej” (1843 t. 2, 4) polemizował z poglądami literackimi Ignacego Hołowińskiego i koterii petersburskiej (Uwagi nad recenzjami Pseudonima Kostrowca…). Miał sporą bibliotekę złożoną głównie z dzieł z zakresu pedagogiki.

W l. czterdziestych S. przeniósł się do Odessy, gdzie wraz z żoną «utrzymywał lat kilkanaście pensję wyższą» („Gaz. Pol.” 1862 nr 51), która została zamknięta na skutek rozporządzenia gubernatora, zabraniającego Polakom tego rodzaju działalności. Zapewne w l. 1846–51 uczniem pensji Sowińskich w Odessie był Józef Dunin-Karwicki; wspominał on S-ego jako «sumiennego bardzo pedagoga», który starał się wpoić uczniom zamiłowanie do języka polskiego. Dom Sowińskich odwiedzali w tym czasie pisarz Józef Korzeniowski i Ewa Felińska z synem Zygmuntem Szczęsnym. Przez jakiś czas S. przebywał w Żytomierzu. W r. 1858 wydał w Odessie broszurkę Memorandum do gramatyki języka polskiego złożoną ze szkiców: O głosce x, O złym używaniu j (joty), Jak pisać: w Polszcze czy w Polsce?. Był też stałym korespondentem z Odessy warszawskiego dziennika „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych”, znano go jako amatora muzyki. Pod koniec życia zapadł na długotrwałą chorobę. Zmarł w Odessie w lutym 1862.

W rękopisie S. pozostawił: Pamiętnik o szkole krzemienieckiej (2 t.), Treściwe dzieje Polski, przekłady polskie greckiego poematu heroikomicznego „Batrachomyomachia” (ok. 1846) i poematu Lukrecjusza „De rerum natura” (ok. 1860). Spuścizna ta (czy też jej część) była w posiadaniu krewnego S-ego, historyka i bibliotekarza Józefa Korzeniowskiego (zob.).

S. ożenił się (z końcem r. 1822) z siostrą pisarza Józefa Korzeniowskiego (zob.), Eleonorą (1803–1863), która prowadziła przez jakiś czas pensjonat dla dziewcząt w Teofilpolu; była bliską znajomą Salomei Słowackiej-Bécu. W l. 1842–5 korespondowała z J. Słowackim, o czym wspominał poeta w listach do matki, a jeden z listów – z 2. poł. listopada 1839, wysłał na adres Eleonory Sowińskiej. S. miał z nią sześcioro dzieci: Zofię, Eleonorę, Helenę, Jana Alberta, Wincentego Józefa i Józefa Henryka Felicjana. Z nich Wincenty (zm. 1905), był oficerem w armii rosyjskiej, uczestniczył w powstaniu 1863 r., następnie zesłany do Usola i Irkucka, po powrocie pracował w magistracie warszawskim; Jan Albert (ok. 1827 – 1885) był proboszczem parafii Malin (diec. łucko-żytomierska), Józef (1833–1903), również ksiądz, jako katecheta w gimnazjum w Białej Cerkwi odmówił w r.1863 prowadzenia katechezy w języku rosyjskim, działał w organizacji cywilnej powstania, był dziekanem krzemienieckim, potem wyjechał do Galicji, gdzie od r. 1884 pełnił po arcybiskupie Zygmuncie Sz. Felińskim funkcję kapelana w kaplicy dworskiej Koziebrodzkich w Dźwiniaczce, potem w Jazłowcu i Niżniowie przy klasztorach niepokalanek.

Estreicher w. XIX.; – Enc. Org.; Janowski, Słownik bio-bibliogr. Uniw. Wil.; [Sowiński A.], Les musiciens polonais et slaves…, Paris 1857; tenże, Słown. muzyków; – Spisok dvorjan volynskoj gubernii, Žitomir 1906; Wołczański J., Katalog grobów duchowieństwa rzymskokatolickiego, ormiańskiego i greckokatolickiego oraz sióstr zakonnych na cmentarzach w Żytomierzu, Czerniowcach i Odessie, „Nasza Przeszłość” T. 95: 2001 s. 375; – Chmielowski P., Autorki polskie wieku XIX, S. 1. W. 1885 s. 7; Danilewiczowa M., Towarzystwo Uczniów Liceum Wołyńskiego Ćwiczących się w Porządnym Mówieniu i Pisaniu, Równe 1933 (odb. z „Roczn. Wołyńskiego” t. 3) s. 21, 28–9; Dybiec J., Michał Wiszniewski. Życie i twórczość, Wr. 1970; Kantecki K., Dwaj Krzemieńczanie, Lw. 1879 s. 202, 252; Kaupuż A., Dzieje konkursu na Uniwersytecie Kijowskim…, „Przegl. Human.” R. 8: 1964 nr 6 s. 75–96; Matywiecki P., O kościele bez Boga, „Pam. Liter.” 1999 z. 4; Rolle M., Ateny wołyńskie, Lw. 1923; Wiszniewski, Hist. liter. pol., I 142; – Dunin-Karwicki J., Wspomnienia Wołyniaka, Lw. 1897 s. 107–8, 117–21, 123–5, 131, 135, 173; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 6; [Iwański A.] sen., Pamiętniki 1832–1876, Oprac. W. Zawadzki, W. 1968; Kaczkowski K., Wspomnienia o Krzemieńcu, „Gwiazda” 1848 III 264, 266–7; Korespondencja Juliusza Słowackiego, Oprac. E. Sawrymowicz, Wr. 1962–3 I–II; Listy Juliusza Słowackiego…, Wyd. L. Meyet, Lw. 1899 II 191; W kręgu bliskich poety. Listy rodziny Słowackiego, Oprac. S. Makowski, Z. Sudolski, Red. E. Sawrymowicz, W. 1960; – „Gaz. Pol.” 1862 nr 51 (nekrolog S-ego); – B. Jag.: rkp. 4435 t. 5 (list S-ego do J. Lelewela), rkp. 6479 (listy S-ego i jego żony do J. I. Kraszewskiego), rkp. 7862.

Bibliogr. dot. synów S-ego: Chołodecki, Księga pamiątkowa; Śliwowska W., Syberia w życiu i pamięci Gieysztorów – zesłańców postyczniowych, W. 2000; Wyczawski H. E., Arcybiskup Zygmunt Szczęsny Feliński 1822–1895, W. 1975; – Brzeziński E., Wspomnienia z mojego życia, „Niepodległość” T. 4: 1931; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, [Wyd.] M. Janik, F. Kopera, Kr. 1934 II; – „Czas” 1903 nr 67; „Warta” 1881 nr 36; – B. Narod.: rkp. IV 9907 t. 4 k. 28.

Rościsław Skręt