Sprengel von Röbern Jan h. własnego (1517–1602), profesor gimnazjum w Elblągu, burgrabia i burmistrz Elbląga. Ur. w Elblągu w rodzinie patrycjuszy, był synem Walentego i Anny z domu Kantelberg.
S. kształcił się początkowo w Elblągu, w r. 1535 rozpoczął studia w Wittenberdze. Po roku wrócił do Elbląga i objął posadę nauczyciela w otwartym wówczas gimnazjum, gdzie uczył prawdopodobnie języka łacińskiego w najmłodszych klasach. Po odejściu z gimnazjum Wilhelma Gnapheusa pomagał Krzysztofowi Heyllowi w kierowaniu szkołą. W r. 1541 zrezygnował z gimnazjum i przeszedł do pracy w radzie miejskiej, początkowo jako pisarz, później jako sekretarz. Wysłany wkrótce na koszt miasta na dokończenie studiów do Wittenbergi, w r. 1546 uzyskał tam stopień magistra. Po powrocie do Elbląga był w l. 1546–8 rektorem gimnazjum jako następca Heyla. W r. 1549 po raz drugi zrezygnował z pracy w gimnazjum i objął urząd sekretarza rady miejskiej w Elblągu, jeszcze przez rok pełniąc zastępczo obowiązki rektora.
Jako wyznawca luteranizmu niechętnie przyjął S. objęcie w r. 1551 kierownictwa elbląskiego gimnazjum przez Mikołaja Śmieszkowicza (Gelasinusa), którego mianował bp warmiński Stanisław Hozjusz, pragnąc powstrzymać rozwój reformacji. Dopóki Hozjusz miał nadzieję na pozyskanie S-a dla katolicyzmu, stosunki między nimi układały się poprawnie, lecz gdy S. zdecydowanie opowiedział się po stronie reformacji, stał się jednym z głównych wrogów biskupa. W l. 1555–6 bezskutecznie bronił S. przed wydaleniem z Elbląga luterańskiego kaznodziei Walentego Sarceriusza. Stanowisko S-a umocniło się po uzyskaniu przez Elbląg w r. 1558 przywileju wyznaniowego. S. twardo bronił jego przestrzegania i w r. 1565 przyczynił się do udaremnienia próby osadzenia jezuitów przy kościele św. Mikołaja. W r.n. został S. wybrany do rady miejskiej. Prawnik Michał Friedwald, aspirujący do godności rajcy, w okresie swych konfliktów z radą miasta Elbląga (1559–68), często wymieniał nazwisko S-a wśród członków, których pomawiał o nadużycia. Dn. 14 X 1568 w Elblągu oskarżył S-a o fałszowanie testamentów i inne wykroczenia w czasie pełnienia urzędu sekretarza przed komisją królewską bpa Stanisława Karnkowskiego, wysłaną przez Zygmunta Augusta do Gdańska i Elbląga w związku z oporem stawianym przez wielkie miasta Prus Królewskich przeciw unii z Koroną.
W r. 1576 został S. wybrany do grona burmistrzów Elbląga i urząd ten pełnił do śmierci, wybierany siedmiokrotnie w l. 1579–97 na burmistrza prezydującego i siedemnaście razy w l. 1575–1601 na burgrabiego królewskiego. Mając dobre rozeznanie w sprawach miejskich, lokalnych pruskich i ogólnopolskich, faktycznie kształtował politykę miasta ostatniej ćwierci XVI w. Jeszcze jako sekretarz, a potem jako rajca, uczestniczył nieprzerwanie od r. 1567 w delegacjach rady miejskiej na obrady sejmików pruskich i sejmów koronnych; po raz ostatni w r. 1598, kiedy wystąpił jako zwolennik tradycyjnej współpracy z radą m. Gdańska i Torunia w obronie pruskich odrębności.
Podczas pierwszej elekcji (1573), razem z delegatami Gdańska i Torunia, S. opowiedział się w imieniu miasta za wyborem Henryka Walezego i zabiegał o potwierdzenie przez elekta przywilejów Prus Królewskich. W czasie drugiej elekcji (1575) popierał początkowo kandydaturę cesarza Maksymiliana II. Jednak po wyborze na tron polski Stefana Batorego i przybyciu nowego króla do Prus Królewskich, S. w imieniu władz elbląskich opowiedział się po jego stronie; 10 IX 1576 Elbląg złożył na ręce królewskich komisarzy hołd i potem w Malborku przysięgę wierności. W nagrodę S. został na sejmie w Toruniu 27 XI t.r. nobilitowany przez króla i odtąd używał nazwiska Sprengel von Röbern (od swej posiadłości podmiejskiej Gross Röbern ). Na tymże sejmie uzyskał dla miasta potwierdzenie wszystkich dawnych przywilejów oraz nowe, m.in. prawo pieczętowania dokumentów czerwonym woskiem. W czasie konfliktu Stefana Batorego z Gdańskiem (1576–7) stanął S. po stronie króla i poparł jego plany przeniesienia polskiego handlu morskiego i budownictwa okrętów z Gdańska do Elbląga. Zgodził się na nałożenie opłat celnych w porcie elbląskim oraz na handel obcych kupców bez pośrednictwa miejscowych, łamiąc w ten sposób tradycję hanzeatycką. Aktywnie uczestniczył w rozbudowie portu elbląskiego i jego adaptacji do nowych potrzeb, ściśle współpracując w tym zakresie z przysłanymi przez króla do Elbląga kaszt. wiślickim Mikołajem Firlejem i sekretarzem królewskim Piotrem Kłoczowskim. Razem z nimi poszukiwał dla portu nowego wyjścia na morze, aby ominąć należącą do książąt pruskich komorę celną w Piławie. Rozważano wówczas przekopanie Mierzei Wiślanej w okolicy dzisiejszych Skowronek. S. aktywnie pomagał obu wysłańcom króla w lipcu i sierpniu 1577 przy organizowaniu w Elblągu floty polskiej, która miała blokować port gdański i chronić miasto od strony morza. Zaprowiantował wówczas sześć przygotowanych do służby królewskiej okrętów. Licząc się z możliwością ataku połączonej floty gdańskiej i duńskiej na Elbląg i jego port, zainicjował postawienie blockhauzu u ujścia rzeki Elblążki i obstawienie żołnierzami szlaku morskiego od portu do Piławy. W czasie napadu floty gdańsko-duńskiej na Elbląg (16–18 IX 1577) jako burgrabia królewski kierował obroną miasta. Z pomocą oddziału wojsk królewskich odparł atak, ale nie zapobiegł zniszczeniom w mieście i jego dobrach oraz zablokowaniu portu. Zorganizował następnie szybką odbudowę miasta i portu. Król przyznał na ten cel trzyletnie dochody z cła palowego oraz trzy raty przyszłej kontrybucji wojennej. S. otrzymał też od niego 1500 złp. na odbudowę zniszczeń w dobrach Gross Röbern.
Po zakończeniu wojny Stefana Batorego z Gdańskiem (12 XII 1577) i otwarciu portu gdańskiego, S. starał się utrzymać osiągniętą w l. 1576–7 pozycję Elbląga w handlu morskim, zabiegając o osadzenie w mieście angielskich kupców z Kompanii Wschodniej. Z końcem 1578 rozpoczął z nimi rokowania, a po ich zakończeniu 24 XI 1579 układem handlowym, podjął zabiegi o jego potwierdzenie przez króla. Sprzeciw Gdańska uniemożliwił osiągnięcie tego celu. S. jednak nie ustępował. Po rokowaniach w Warszawie w r. 1581 pertraktował z Anglikami już osobno w Elblągu w r. 1583 i doprowadził do układu, na mocy którego kupcy elbląscy uzyskali od królowej Elżbiety I zrównanie praw na terenie Anglii z kupcami tamtejszymi, a Anglicy przenieśli swój skład z Gdańska do Elbląga. W r.n. S. ponownie zabiegał u króla o potwierdzenie zawartych układów. W wyniku przeciwdziałań Gdańska, który zdobył poparcie kanclerza Jana Zamoyskiego, Stefan Batory w marcu 1585 odmówił potwierdzenia układu elblążan z Kompanią Wschodnią. W dalszym ciągu S. – już na własną rękę – doprowadził do nowego układu Elbląga z Anglikami 3 V t.r., a następnie prosił Batorego o jego potwierdzenie. Bronił potem układu przed komisją senacką, popierany przez Firleja (wówczas już kaszt. rawskiego). Wszystkie te zabiegi nie przyniosły skutku; król nie uznał kantoru angielskiego w Elblągu. Pomimo to, S. ostatecznie doprowadził do osiedlenia się kupców angielskich po śmierci Stefana Batorego, a Kompania Wschodnia działała w Elblągu do r. 1628.
S. nadal odgrywał dużą rolę w życiu religijnym i umysłowym miasta, broniąc go przed próbami jego rekatolicyzacji, zwłaszcza przed Hozjuszem i jego następcą Marcinem Kromerem (nieustanny spór o kościół św. Mikołaja). Przez długi czas faktycznie kierował sprawami szkolnictwa w Elblągu. W radzie miejskiej prowadził w l. 1564–79 rachunki szkolne, a od r. 1567 sprawował urząd scholarchy, potem protoscholarchy – zwierzchnika z ramienia rady nad szkołami, w tym nad gimnazjum. Miał wpływ na obsadę w nim nauczycieli, włącznie z rektorem, na program nauczania i jego realizację. Sprowadził do Elbląga w r. 1597 Jana Myliusa, któremu powierzył urząd rektora gimnazjum i bronił potem przed napaściami ortodoksyjnych pastorów. Popierał jego dążenia do poszerzenia programu nauczania w gimnazjum i przekształcenia go z gramatyczno-retorycznej szkoły średniej w gimnazjum typu akademickiego. S. zainicjował też i przeprowadził w radzie miejskiej 12 III 1599 uchwałę o budowie nowego gmachu gimnazjum i nadzorował wraz z innymi prace budowlane. Zmarł w Elblągu 5 IX 1602 w czasie zarazy. Pochowany został najpewniej w elbląskim kościele NMP, gdzie umieszczono poświęcone mu epitafium (obecnie nie istnieje).
S. był dwukrotnie żonaty: z Justyną, córką mieszczanina elbląskiego Henryka Röberna, a po owdowieniu – z Anną, córką Michała Brauna. Pozostawił z pierwszej żony córkę Justynę, żonę burmistrza elbląskiego Jana Neodicusa-Jungschultza (ich ślub w r. 1575 uczcił Piotr Himmelreich utworem „Daphnis ecloga nupitalis in honorem Joannis Neodici et Justinae Joh. Sprenglii filiae”, Danzig 1576), zaś z drugiej – syna Henryka (1588–1602), ucznia gimnazjum elbląskiego. Wnukiem S-a był Jan Jungschultz v. Röbern (zob.).
Portret olej. S-a na drewnie znajdował się do r. 1939 w B. Miejskiej w Elblągu; – Estreicher, XVIII 198; – Altpreuss. Biogr., II (bibliogr.); Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1997 IV (M. Pawlak, bibliogr.); Zasłużeni ludzie dawnego Elbląga, Red. M. Biskup, Wr.–L. 1987 (W. Szczuczko, bibliogr.); – Abs H., Die Matrikel des Gymnasiums zu Elbing (1598–1786), w: Quellen und Darstellung zur Geschichte Westpreussens, Danzig 1936 XIX; – Carstenn E., Geschichte der Hansestadt Elbing, Elbing 1937; Historia Elbląga, Red. A. Groth, Gd. 1966 II/1; Kostecki R., Jungschultz, „Głos Pasłęka” 1996 nr 1 s. 10; tenże, Sprengel, tamże 1995 nr 12; Michta J., Nobilitacje i indygenaty w Rzeczypospolitej 1434–1794, Kielce 1991 z. 4 przypis 76; Pawlak M., Dzieje Gimnazjum Elbląskiego w latach 1535–1772, Olsztyn 1972; tenże, Nauczyciele Gimnazjum Elbląskiego w latach 1535–1772, „Roczn. Elbląski” T. 5–6: 1972–3 s. 170–1; – Elementa ad fontium editiones, LXVII; Hosii epistolae, II; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, II–IV; Tolckemit A. N., Elbingischer Lehrer Gedächtnis, Danzig 1753 s. 300–3; – AP w Gd.: sygn. 300 R/Uu nr 11, Recesy stanów Prus Król., sygn. 29, 300/ nr 17–18, 20, 22, 27–28, 30–31, 33–9a-c, 41–63, sygn. III/225 nr 313 s. 492–8, sygn. III/225 nr 1629 s. 1–3, sygn. 492/517 s. 59–72 (przywilej nobilitacyjny S-a), sygn. 492/677 s. 108, 116.
Witold Szczuczko