Spychalski Jan (1893–1946), malarz, bibliotekarz. Ur. 3 IV w Czeszewie (pow. wągrowiecki), był synem Franciszka, nauczyciela, i jego drugiej żony Marcjanny ze Stańczyków.
S. podjął naukę w gimnazjum w Wągrowcu, dokąd przenieśli się jego rodzice. W okresie gimnazjalnym należał do aktywnych członków tajnego Tow. im. Tomasza Zana: był członkiem zarządu, później prezesem (1911–12). Po zakończeniu nauki w gimnazjum w r. 1914 podjął studia jako wolny słuchacz na Wydz. Filozoficznym UJ. Po pierwszym semestrze w r. 1915 przeniósł się na uniw. w Berlinie, gdzie przez cztery lata uczęszczał na wykłady z filozofii, literatury powszechnej, historii sztuki i muzykologii. Jednocześnie żywo interesował się niemieckim ruchem ekspresjonistycznym skupionym wokół ugrupowań «Die Aktion» i «Der Sturm», a także poznawał inne awangardowe kierunki w sztuce. W październiku 1918 osiedlił się w Poznaniu i podjął pracę w Spółce Wydawniczej «Ostoja», prowadzonej przez braci Hulewiczów – Jerzego i Witolda. W tym czasie zbliżył się do kręgów poznańskiej ekspresjonistycznej grupy «Bunt» oraz czasopisma „Zdrój” (1917–22), wydawanego przez «Ostoję»; bywał u Stanisława Przybyszewskiego w Poznaniu i u Hulewiczów w Kościankach koło Wrześni. Brał udział w dyskusjach i spotkaniach «buntowców» i «zdrojowców», nawiązał przyjacielskie stosunki z Adamem Bederskim, Stanisławem Helsztyńskim, J. Hulewiczem, Zenonem Kosidowskim, Władysławem Skotarkiem, Stefanem Szmajem, Kazimierzem Wierzyńskim oraz z Janem Jerzym Wronieckim. W r. 1919 podpisał ogłoszony na łamach „Zdroju” zbiorowy List otwarty do pana Ministra Sztuki i Kultury w sprawie obrony Stanisława Przybyszewskiego przed atakami części prasy codziennej w Poznaniu (t. 9 z. 1 s. 22).
Dn. 1 III 1920 rozpoczął S. pracę w Bibliotece Uniwersyteckiej (BU) w Poznaniu, najpierw jako praktykant, a po zdaniu w lipcu t.r. państwowego egzaminu bibliotekarskiego stały pracownik. W r.n. nie skorzystał z propozycji Michała Sobeskiego, by podjąć pracę naukową i napisać rozprawę doktorską w katedrze filozofii Uniw. Pozn. Od r. 1925 pełnił funkcję kierownika Katalogu BU. Zajął się opracowywaniem bibliografii, m.in. dla Inst. Bałtyckiego przygotowywał Bibliografię pomorsko-pruską za lata 1918–1928 (nie wyd.). Opublikował m.in. Spis prac niemieckich z zakresu spraw polsko-niemieckich („Strażnica Zachodnia” 1927 nr 6) i Zarys bibliografii pomorsko-pruskiej za I kwartał 1929 („Mestwin”, dod. do „Słowa Pomor.” 1929). Ponadto pisał o sztuce, literaturze francuskiej oraz zajmował się tłumaczeniami różnych utworów i dzieł literackich, m.in. z języka francuskiego i łaciny. Współpracował z wydawnictwem «Aurion», założonym w Warszawie przez W. Hulewicza, oraz od r. 1925 z „Tygodnikiem Wileńskim” (red. przez W. Hulewicza i Jana Nepomucena Millera); opublikował w nim m.in. artykuł o Marcelu Proust’cie (R. 1: 1925 nr 9). Ogłaszał także artykuły na łamach „Dziennika Poznańskiego” z zakresu sztuki i literatury, m.in. O malarstwie narodowym (1926 nr 106), Stendhal na rozdrożu (1937 nr 45), Jana Rozwadowskiego prawda życia (1937 nr 69) i Sygnał do odwrotu (1937 nr 86). Tłumaczył m.in. w r. 1919 „Soliloquia” św. Augustyna, niektóre utwory Ch. Baudelaire’a i A. Gide’a, ok. r. 1937 „La Farce de l’art vivante” C. Mauclaire’a, „Histoire de la peinture en Italie” H. Beyle’a (Stendhala) i w l. okupacji „Vie des formes” H. Focillona (tłumaczenia niepublikowane).
Do własnej twórczości artystycznej, malarskiej i graficznej przystąpił S. jako człowiek dojrzały, o szerokich humanistycznych horyzontach. Pobierał krótko lekcje rysunku i malarstwa u Władysława Lama, który w r. 1922 osiedlił się w Poznaniu. Przez kilka lat doskonalił swoją technikę artystyczną, studiował malarstwo starych mistrzów i – niekiedy wspólnie z Lamem – podejmował eksperymenty warsztatowe. Niemal wszystkie obrazy z l. 1927–39 (zachowało się ich ponad 70; z wcześniejszych znany jest jedynie Pejzaż z kościołem z r. 1923) powstały w technice olejnej na niewielkich sklejkach. W malarstwie S-ego widoczne są wpływy kubizmu, formizmu i surrealizmu, ma jednak swój styl indywidualny. Kameralne motywy zaczerpnięte z codziennej rzeczywistości, poddane swoistej deformacji i syntezie tworzą nastrój zadumy i melancholii. Świetlisty, bądź stonowany kolor, gładka powierzchnia, wespół ze statyczną harmonią kompozycji przytłumiają jakości zmysłowe obrazu na rzecz jego metafizycznych odniesień. W dorobku malarskim S-ego znajdują się pejzaże z Poznania, Wielkopolski i terenów nadmorskich, np. Domek na wzgórzu (1932), Domy miasteczka, Domy na Dębcu, Pagóry i Morze w Chłapowie (1933), Z okna biblioteki (ok. 1934), Karuzela (1935), Dachy Sierakowa (1936) i Plaża (1938), martwe natury i kwiaty, np. Tulipan (ok. 1928), Wazon i flet (1932), Martwa natura z butelką i kieliszkiem (1933), Nasturcje (1935), kameralne wnętrza domu i fragmenty architektury, np. Sztalugi i wazon (1935), Podwórze (1936), Biały mur (1938) oraz kompozycje figuralne i portrety, np. Pierrot (1927), Portret żony (1929), Dzieci (1933), Portret chorej matki (1936), Dziewczę w kapeluszu (1937), Głowa Chrystusa (1938). Uprawiał również malarstwo akwarelowe, w tej technice zachowały się prace z l. 1925–46, m.in. Portret Czesława Jankowskiego (karykatura, 1925), Widok z Kozieńca (1926), Widok ze skalistego wierchu (1926), Portret własny i Uliczka (ok. 1931), Krajobraz z fabryką, Fragment portu, Motyw z Gdyni i Wieś Żelazno (1934), Dom nad morzem (ok. 1934), Krajobraz z Gniezna (1935), Krajobraz z Bydgoszczy (ok. 1935), Dziewczynka i Szkuty w Starołęce (1936), Widok kościoła w Gostyniu (1937), Most, Łodzie na brzegu, Most na Warcie, Maszty i Łodzie rybackie (przed 1939).
W dziedzinie grafiki artystycznej uprawiał S. wyłącznie linoryt, który dla artystów o orientacji ekspresjonistycznej stanowił, obok drzeworytu, jedną z ważniejszych form wypowiedzi artystycznej. Pierwsze zachowane prace w tej technice pochodzą z ok. l. 1924–5: Kompozycja I, IV, Krajobraz fantastyczny, Dwie kobiety I–II, Głowa I–II, następne z l. trzydziestych: ilustracja do Koheleta I–II, Kompozycja III, Postać z kozami (wszystkie z ok. 1934) oraz Korona cierniowa (ok. 1938), Kompozycja II, V, Turoń, Architektura, Popiersie Orlando di Lasso (wszystkie przed r. 1939). S. jest również autorem kilkudziesięciu rysunków wykonanych w różnych technikach w l. 1920–46, m.in. Akt (ok. 1924), Portret karykaturalny (1925), Pejzaż górski (1926), Wypoczynek w górach (1926), Portret własny I–II (ok. 1934), W porcie (ok. 1934), Fabryka i Luboń (przed 1939). W maju 1936, z inicjatywy Wacława Taranczewskiego, w «Salonie 35» w Poznaniu odbyła się pierwsza wystawa indywidualna S-ego, na której zaprezentował ponad 40 obrazów z l. 1928–36. Wystawa zyskała duże uznanie krytyki i t.r. został S. przyjęty do Zawodowego Związku Polskich Artystów Plastyków (ZZPAP). Brał udział w wystawach zbiorowych tego Związku organizowanych również w l. 1936–8 w «Salonie 35». W l. 1936 i 1937 wziął udział w dwóch edycjach wystaw Sztuka – Kwiaty – Wnętrze w Poznaniu.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, we wrześniu 1939 został S. usunięty przez Niemców z pracy w BU i dopiero wiosną 1940 otrzymał posadę w Staatsarchiv Posen, gdzie był zatrudniony prawie do końca 1941. Następnie, aż do zakończenia wojny pracował w niemieckiej spółce elektryfikacyjnej w Poznaniu (Elektrizitätswerke G. W.). Trudne warunki materialne S-ego w czasie okupacji bardzo ograniczyły jego twórczość artystyczną. Jednak właśnie wówczas próbował nowej dla siebie techniki tempery i często używał pastelu, zwłaszcza dla motywów rodzinnych, jak Chora czytająca, Śpiąca żona czy Wnętrze (z sylwetkami czytających dzieci). Wśród rysunków i obrazów S-ego, obok martwych natur (np. Wojenna święconka, Hiacynt czy Martwa natura na stole i widok z okna) i najbliższych, przydomowych widoków (np. Drzwi otwarte), pojawiły się także dzieła inspirowane aktualną sytuacją polityczną jak Jeńcy czy Kompozycja czerwono-błękitna. W l. wojny S. skończył także rozpoczęte wcześniej obrazy jak np. Czerwony fotel (1944) i pracował nad rozpoczętym w r. 1939 ekspresyjnym cyklem opartym o symbolikę motywów biblijnych, do którego należały przede wszystkim Sen Jakubowy i Walka Jakuba z Aniołem (oba ukończone w r. 1946) oraz Kompozycja z namiotem (1945). Cykl ten rozbudowany o takie kompozycje jak Sąd czy Uczta, kontynuował jeszcze po r. 1945.
Po wojnie, w r. 1945, powrócił S. do pracy w BU w Poznaniu. Z tego okresu pochodzi kilka obrazów, wiążących się z zalecaną wówczas przez władze problematyką społeczno-polityczną (np. Rewolucja, Kompozycja z postacią czy Człowiek wołający do tłumu). Brał udział w wystawach ZZPAP Okręgu Poznańskiego (OP): Wystawie gwiazdkowej poznańskich artystów plastyków (1945), Wystawie wiosennej ZZPAP OP w Muz. Wielkopolskim (1946), Wystawie ZZPAP OP w Bydgoszczy (1946), Wystawie poznańskich plastyków z okazji otwarcia Salonu Sztuki ZZPAP w Poznaniu (1946), jak również w «Salonie wiosennym» w Muz. Narodowym w Warszawie (1946). S. zmarł 31 X 1946 w Poznaniu i pochowany został na tamtejszym cmentarzu przy ul. Bluszczowej.
S. był żonaty (ślub w sierpniu 1927) z Antoniną Różańską, bibliotekarką, zatrudnioną również w BU w Poznaniu, z którą miał czworo dzieci: Marka (ur. 1928), Joannę (1930–1995), malarkę, Różę (ur. 1932), zamężną Kąsinowską, historyka sztuki, i Agnieszkę (ur. 1935), zamężną Ławniczakową, historyka sztuki, wieloletniego pracownika, kustosza i wicedyrektora Muz. Narodowego w Poznaniu.
Po śmierci S-ego jego obrazy zaprezentowano na wystawie pośmiertnej poznańskich artystów plastyków w Poznaniu w r. 1947. W późniejszym okresie prace S-ego, nie mieszczące się w obowiązującej doktrynie realizmu socjalistycznego, nie były wystawiane. Dopiero w r. 1956 pokazano je na zbiorowej wystawie awangardowej Grupy «4 F + R» w Centralnym Biurze Wystaw Artystycznych (CBWA) w Poznaniu. Również po r. 1956 zostały zorganizowane retrospektywne wystawy S-ego: w Poznaniu (1956/7), Szczecinie (1957), podczas Festiwalu Sztuk Plastycznych w Sopocie (1958), w Zachęcie w Warszawie (1958), Budapeszcie (1959), Görlitz (1959), Berlinie (1959), Zwickau (1959) i Berlinie Zachodnim (1959/60). Prace S-ego były prezentowane na wystawach sztuki polskiej poza granicami: 50 lat malarstwa polskiego w Brukseli, Sztokholmie (1959) i w Genewie (1960), wystawie współczesnego malarstwa polskiego na XXX Biennale Sztuki w Wenecji (1960) i „Simbolo Espressione Metafora. Quattro pittori Polacchi. Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Jan Spychalski” w Rzymie (1981). W l. 1973–90 odbywał się w Poznaniu doroczny Ogólnopolski Konkurs Malarski na Obraz im. Jana Spychalskiego.
Większość prac S-ego jest w posiadaniu rodziny w Poznaniu. Ponadto jego obrazy znajdują się w Muz. Narodowym w Poznaniu: Ukrzyżowany (1933), Szkło (1934), Ku stoczni (1935), Przy Bramie Dębińskiej w Poznaniu (1935), Most w Starołęce (1935), Stary fort (1936), Kwiaty (1937), Uczta (1944), Czerwony fotel (1944), Kompozycja z leżącym aktem (ok. 1945), Walka Jakuba z Aniołem (1946), Sąd (1946) i Sen Jakubowy (1946, depozyt), w Muz. Narodowym w Warszawie: Nad torem do Starołęki (1929), Bamberki (1933), Ciekawi (1933), Wiszący płaszcz (1942), w Muz. Narodowym w Krakowie: Szkuty (1931), Ostróżki i róże (1939), w Muz. Narodowym w Szczecinie: Autoportret w kapeluszu (1944), Stojąca przy oknie (ok. 1941), w Muz. Sztuki w Łodzi: Spoczywająca (1932), Karuzela (1935), Topole (1942), Rewolucja (1945) oraz w polskich zbiorach prywatnych.
Autoportret w kapeluszu, 1944, olej., w Muz. Narod. w Szczecinie; Portret własny, 1932, olej., wł. Muz. Narod. w W.; Portrety własne z r. 1930 i 1933, olej., w posiadaniu rodziny w R; Fot. S-ego w zbiorach rodziny w P.; – Pol. Bibliogr. Sztuki; – Chrzanowska-Pieńkos J., Pieńkos A., Leksykon sztuki polskiej XX wieku. Sztuki plastyczne, P. 1996; Mulczyński J., Słownik grafików Poznania i Wielkopolski XX wieku, urodzonych do 1939 roku, P. 1996 (bibliogr.); Paluszkiewicz M., Szews J., Słownik biograficzny członków tajnych towarzystw gimnazjalnych w Wielkim Księstwie Poznańskim 1850–1918, P. 2000 (bibliogr.); Słownik malarzy polskich, W. 2001 II (I. Kossowska); Wpol. Słown. Biogr. (A. Ławniczakowa); – Ekspresjonizm w sztuce polskiej, Muz. Narod. we Wr., katalog, Oprac. P. Łukaszewicz, J. Malinowski, Wr. 1980; Jan Spychalski. Retrospektywna wystawa obrazów, Poznań – CBWA, 1956, katalog, Wstęp: W. Taranczewski, P. 1956; Jan Spychalski 1893–1946. Wystawa retrospektywna, Sopot – Festiwal Sztuk Plastycznych i Warszawa–Zachęta, 1958, katalog, Wstęp: R. Stanisławski, W. 1958 (bibliogr., fot.); Wystawa pośmiertna poznańskich artystów-plastyków, Poznań 5 I – 2 II 1947, katalog, P. 1947; – Czyżewski T., Artyści plastycy Poznania, „Prosto z Mostu” 1939 nr 19; Dalbor W., Jan Spychalski w „Salonie 35”, „Dzien. Pozn.” 1936 nr z 24 V; Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., III; [eta], Stulecie urodzin Jana Spychalskiego, „Głos Wpol.” 1993 nr z 5 IV; Garztecka E., Liryka koloru, „Trybuna Ludu” 1958 nr z 6 XI; Helsztyński S., Meteory Młodej Polski, Kr. 1969 s. 167–91; Juszczak W., W stronę asymbolizmu, w: Tessera. Sztuka jako przedmiot badań, Kr. 1981 s. 100–5; Kostyrko T., Obraz i jego konteksty. Esej o malarstwie Jana Spychalskiego, W. 1997 (bibliogr.); Kostyrkowie T. i K., Problemy sztuki współczesnej, P. 1972 s. 44–67; Ławniczakowa A., Jan Spychalski (1893–1946), w: Artyści Poznania 1945–1985. Wybrane zagadnienia sztuki Poznania w latach 1945–1985, Muz. Narod. w Poznaniu i BWA w Poznaniu, luty–marzec 1986, katalog, P. 1986; taż, Jan Spychalski 1893–1946, „Przegl. Artyst.” 1958 nr 6 s. 42–4; taż, Malowanie ciszy, „Art & Business” 1995 nr 10 s. 27–30; taż, Sposób widzenia, „Polska” 1970 nr 11; taż, Twórczość Jana Spychalskiego (mszp. pracy magisterskiej w Inst. Hist. Sztuki Uniw. Pozn., bibliogr.); Łubieński K., Na marginesie wystawy Jana Spychalskiego, „Tyg. Zachodni” R. 2: 1957 nr 4; Majewska B., Intymność, „Przegl. Kult.” 1958 nr z 30 X; Michałowski P., Galeria Malarstwa Polskiego, w: Arcydzieła malarstwa w Muzeum Narodowym w Poznaniu, P. 1971; Mulczyński J., Pracownie artystów poznańskich XX wieku, „Kron. M. Poznania” 1994 nr 1–2 s. 215, 230; Olszewski A. K., Dzieje sztuki polskiej w zarysie 1890–1980, W. 1988; Pollakówna J., Malarstwo polskie. Między wojnami 1918–1939, W. 1982; taż, Malarz ciszy. O malarstwie Jana Spychalskiego (1893–1946), „Res Publica” R. 2: 1988 nr 6 s. 61–71; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Pol. życie artyst. w l. 1945–60; Poprzęcka M., Arcydzieła malarstwa polskiego, W. 2000; Sztuki plastyczne w Poznaniu 1945–1980, Red. T. Kostyrko, P. 1987 s. 68; Stajuda J., Uwagi o malarstwie Jana Spychalskiego, „Przegl. Artyst.” 1958 nr 6 s.41; Stanisławski R., Jan Spychalski, W. 1962; Strzałko M., Rezydencja Hulewiczów w Kościankach, „Kron. Wpol.” 1995 nr 3 s. 75–84; Sztuka dwudziestolecia międzywojennego. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, W. 1982 s. 71, 87, 90; Wielka Księga Miasta Poznania, P. 1994; – Katalog zbiorowej wystawy obrazów Jana Spychalskiego, Poznań „Salon 35”, 3–30 Maja 1936, Wstęp: W. Taranczewski; – Helsztyński S., Ze wspomnień o Janie Spychalskim, „Nurt” 1965 nr 5 s. 45– 50; Mroziński J., Zakonspirowany talent, „Kur. Pozn.” 1936 nr z 13 V; Romanowski P., Z wystaw poznańskich. Wystawa zbiorowa obrazów Jana Spychalskiego, „Kultura” (P.) R. 1: 1936 nr 7; – Wspomnienia pośmiertne: „Głos Wpol.” 1946 nr z 10 XI, „Przegl. Bibliot.” R. 15: 1947 nr 1–2 s. 129–30 (Kawecka Z.), „Przegl. Wpol.” R. 2: 1946 nr 12 (Baumgart J.); – IS PAN: Pracowania Plastyki Współcz.; – Informacje córki S-ego, Agnieszki Ławniczakowej z P.
Jarosław Mulczyński