Sawinicz (Sulima Sawinicz) Jan, krypt.: J.S., J. Sa, Prof. J.S. (1811 – zm. po 1883), pedagog, publicysta, tłumacz. Ur. w Wieliżu (gub. witebska), był synem Szymona, prałata unickiego, asesora w Kolegium Duchownym Rzymskokatolickim w Petersburgu.
Od 17 VIII 1819 do 13 IX 1828 uczył się S. w seminarium unickim w Połocku (było to w tym czasie właściwie gimnazjum z klasą przygotowawczą i dwuletnim kursem teologicznym). W r. 1828 rozpoczął studia na wydz. filozoficznym (kierunek filologiczny) uniwersytetu w Moskwie; dn. 7 X 1829 otrzymał stypendium «skarbowe». Uczył się średnio, dał się natomiast poznać jako zdolny tłumacz z języka polskiego. Współpracował m.in. z czasopismami: „Listok”, ,,Mołva”, „Teleskop”, w których w l. 1831–2 opublikował kilka przekładów (np. „Listy Józefa Kowalewskiego o Buriatach”). Omówienie S-a „Historii prawodawstw słowiańskich” Wacława Maciejewskiego ukazało się w czasopiśmie „Žurnal Ministerstva narodnogo prosveščenija” w r. 1832, a w r. 1831 Moskiewski Komitet Cenzury wydał S-owi zgodę na opublikowanie rosyjskiego przekładu komedii „Henryk VI na łowach” Wojciecha Bogusławskiego; później przełożył także „Damy i huzary” Aleksandra Fredry dla dyrekcji teatrów w Moskwie. W r. 1833 wydał po rosyjsku krótką gramatykę polską: Pols’kaja grammatika (S. Pet.); we wstępie pisał o potrzebie polsko-rosyjskiego zbliżenia kulturalnego i wzajemnego zaznajamiania się ze swą literaturą i historią. Zapewne spod jego pióra wyszła także notatka o rosyjskich przekładach poezji Adama Mickiewicza w piśmie „Galatea” (1830 nr 2 i 3).
W czasie studiów zbliżył się S. do kółka W. Bielińskiego, zwanego Stow. Literackim Pokoju Jedenastego, które rozgromione zostało w r. 1832, kiedy to Bielińskiego usunięto z uniwersytetu. S. był także jednym z organizatorów polskiego Stow. Miłośników Literatury Ojczystej na przełomie l. 1832 i 1833. W myśl statutu, którego był autorem, stowarzyszenie miało na celu doskonalenie znajomości języka polskiego i wspólne studia literackie. Zamierzano także wydawać almanach. Stowarzyszenie wykryte zostało w związku ze znalezieniem w Witebsku antycarskich wierszy jego członka Tadeusza Łady Zabłockiego. Jesienią 1833 przeprowadzono u S-a rewizję, nie znaleziono jednak niczego podejrzanego i mimo niepochlebnej opinii inspektora uniwersyteckiego P.S. Nachimowa, który zaliczył go do studentów «podejrzanych i niebezpiecznych» i określił jego zachowanie jako «budzące sporo wątpliwości», nie został usunięty z uczelni. Jednakże studiów nie ukończył i w r. 1835 opuścił uniwersytet «na własną prośbę». W czasie pobytu w Moskwie nawiązał S. stosunki z intelektualistami rosyjskimi (M. Kaczenowski, N. Nadieżdin, N. Polewoj, M. Pogodin, N. Stankiewicz, który pod jego wpływem zaczął się uczyć polskiego, i in.). Utrzymywał też kontakty z Polakami przebywającymi w Moskwie – dobrowolnie lub pod nadzorem, jak filomaci: Józef Jeżewski, Onufry Pietraszkiewicz, Jan Wiernikowski, Kacper Szaniawski. Jak wynika z listu S-a do Antoniego Edwarda Odyńca (4 VII 1880), w młodości poznał też osobiście Jana Czeczota.
W marcu 1835 S. został mianowany nauczycielem na Białorusi, jednakże z nieznanych powodów pojechał do gub. tomskiej, gdzie był przez pięć lat nauczycielem w jełatomskiej szkole powiatowej. Przesłał stąd tłumaczenie „Diariusza” Jana Piotra Sapiehy do „Syna otečestwa” (1837). Dn. 30 XI 1841 otrzymał przeniesienie do Moskwy jako nadetatowy nauczyciel w Gimnazjum Drugim. Od lutego 1842 był równocześnie nauczycielem w moskiewskiej szkole powiatowej. W czasie drugiego pobytu w Moskwie odnowił dawne znajomości i zawarł nowe. Przygotował do druku przekłady „Dziejów Polski…” Joachima Lelewela oraz „Historii prawodawstw słowiańskich” Maciejewskiego, z dopełnieniami wprowadzonymi przez autora w czasie jego bytności w Moskwie w r. 1842 (wyd. drukiem pracy uniemożliwiła śmierć nakładcy D.A. Wałujewa). Poczynaniom S-a patronował slawista O. Bodianski, u którego pozostawił swoje rękopisy.
W r. 1843 S. przeniesiony został do Król. Pol., gdzie był nauczycielem w l. 1843–4 języka rosyjskiego w Warszawie, w r. 1844 w Łukowie i w l. 1844–5 w Siedlcach. W l. 1851–4 był członkiem Komisji Egzaminacyjnej w Okręgu Naukowym Warszawskim. Od r. 1855 wykładał także historię powszechną w Szkole Sztuk Pięknych. Po przyjeździe do Królestwa S. nawiązał kontakt z Piotrem Dubrowskim i jego „Jutrzenką” (opublikował tu artykuł o P.J. Šafáriku, 1843 t. 3 s. 109–13). Po r. 1862 uczył w różnych gimnazjach warszawskich i szkołach żeńskich języka rosyjskiego, a także łaciny, historii powszechnej, historii i geografii Rosji.
W r. 1863 S. został mianowany lektorem języka rosyjskiego w Szkole Głównej (wykładał fonetykę, morfologię, etymologię, składnię oraz historię literatury rosyjskiej), pozostając nadal nauczycielem przedmiotów filologiczno-historycznych w Gimnazjum Pierwszym, a od r. 1865 w Gimnazjum Drugim w Warszawie. Dn. 29 I 1868 na lektora języka rosyjskiego w Szkole Głównej wyznaczono N. Berga, zaś S-a mianowano «lektorem narzeczy słowiańskich» z zaleceniem wykładania «gramatyki języka rosyjskiego wraz z ćwiczeniami praktycznymi studentom wydziałów lekarskiego i matematyczno-fizycznego». Mimo iż nie angażował się nigdy w działalność społeczno-polityczną, a niekiedy uchodził nawet za Rosjanina, wraz z nasileniem rusyfikacji stracił posadę: zwolniono go 1 VIII 1869 przy przekształceniu Szkoły Głównej w Uniwersytet Cesarski.
W l. 1859–68 S. był współpracownikiem „Encyklopedii Powszechnej S. Orgelbranda”, dla której, wedle słów Franciszka M. Sobieszczańskiego, opracował «wszystkie niemal artykuły w dziale geografii, historii i literatury rosyjskiej». Wiele własnych prac z historii i literatury narodów słowiańskich (głównie ukraińskiej i czeskiej) oraz tłumaczeń ogłosił w l. 1859–63 w „Księdze Świata”. Tłumaczył na język polski I. Turgieniewa („Lekarz powiatowy” i „Hamlet powiatu szczygrowskiego”, ustęp „Pamiętników myśliwca” oraz „Notatki doktora z placu boju”, „Bluszcz” 1870 nr 43–50, 52). Był wielbicielem prozy N. Gogola i poezji A. Majkowa. Pisał także do „Gazety Warszawskiej”, „Kuriera Warszawskiego” i „Tygodnika Ilustrowanego”, zaś na łamach „Dziennika Powszechnego” ogłosił w l. 1861–3 obszerne sprawozdania z prac rosyjskich tow. naukowych. Większość swych artykułów i przekładów ogłaszał anonimowo, tylko niektóre podpisywał inicjałami. W wyniku wieloletniej pracy ogłosił Słownik rusko-polski podług Dahla i innych źródeł wypracowany, który zamierzał wydać w czterech tomach (40 zeszytach); ukazały się jednakże tylko pierwsze 2 zeszyty (W. 1870).
Po przejściu na emeryturę w październiku 1871 S. osiadł na wsi pod Warszawą i nie przejawiał już aktywności twórczej, w każdym razie nie wspomina o niej autor najobszerniejszego życiorysu S-a, Szymon Tadeusz Włoszek, który pisząc o Wydz. Filologiczno-Historycznym w książce „Szkoła Główna Warszawska” najpewniej otrzymał informacje bibliograficzne od samego S-a bądź od jego rodziny. S. zmarł po r. 1883.
S. był żonaty, miał czterech synów i cztery córki.
Estreicher w. XIX; Kołodziejczyk E., Bibliografia słowianoznawstwa polskiego, Kr. 1911; Enc. Org., X, XII, XXIII (F.M. Sobieszczański); Bar, Słown. pseudonimów; Gurjanov V., Sorokin V., Biografičeskij slovar universitetskich tovariščej Belinskogo, w: Literaturnoe nasledstvo, Moskva 1950 t. 56 s. 433–4; Petrova K., Spisok studentov slovesnogo otdelenija Moskovskogo universiteta, tamże 1950 t. 56; – Bas I., Storonki drużby, „Połymja” 1959 nr 10 s. 177; Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1807–1915, W. 1981; Francev V., K biografii V. A. Maceevskogo, W. 1909; Gurjanov V.P., V.G. Belinskij i tajnoe obščestvo studentov Moskovskogo universiteta, „Učenye zapiski Moskovskogo universiteta” 1952 nr 156; Pisarze i krytycy. Z recepcji nowożytnej literatury rosyjskiej w Polsce, Wr. 1975; Poljakov M., Studenčeskie gody Belinskogo, w: Literaturnoe nasledstvo, Moskva 1950 t. 56 s. 367–8, 384; Smirnow A.F., Więzi rewolucyjne narodów Rosji i Polski w l. 30–60 XIX w., W. 1972; Szyszko T., Z dziejów Turgieniewa w Polsce (1858–1918), „Mies. Liter.” 1969 nr 5 s. 85–8; Śliwowska W., Jan Sulima Sawinicz – pierwszy rusycysta z wykształcenia i powołania na ziemiach polskich, „Slavia Orientalis” T. 41: 1992 nr 2; taż, Mikołaj I i jego czasy (1825–1855), W. 1965; – Adres-kalendar’ na 1868 god, č. 1 s. 465; Djakow W. A., T. Łada-Zabłocki a studenckie polskie towarzystwo literackie w Moskwie w świetle nowych materiałów archiwalnych, „Pam. Liter.” 1978 z. 2 s. 171–8; Kalendarzyk polityczny F. Radziszewskiego za l. 1844–9 (W.); Perepiska N.V. Stankeviča, Moskva 1914 s. 262; Rocznik urzędowy Król. Pol. za l. 1850–66; Sawinicz J., Do Redakcji Kłosów, „Kłosy” 1883 nr 923 s. 154; Szkoła Gł. Warsz. Mater., I 76, 79, 82, 86, 237–40; V. G. Belinskij v vospominanijach sovremennikov, Moskva 1948 s. 72–3; Walka caratu ze szkołą polską w Królestwie Polskim w latach 1831–1870. Materiały źródłowe, Wybór, wstęp i opracowanie K. Poznański, W. 1993; – „Gaz. Warsz.” 1857 nr 218; – Arch. MGU w Moskwie: RD 1834 vol. 73; B. im. W.I. Lenina w Moskwie: Arch. M. Pogodina, listy S-a do Pogodina; B. Narod.: rkp. III 2847 k. 71–72 (list S-a do A. E. Odyńca z 4 VII 1880); Centr. gosudarstvennyj archiv Oktiabr’skoj revolucii w Moskwie: zesp. 109, I ekspedycja 1833, vol. 183; Centr. gosudarstvennyj istoričeskij archiv w Pet.: zesp. 733, inw. 62 1834, vol. 699 k. 188–189; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara), Słown. pseudonimów pisarzy pol. (kartoteka i mszp.); – Informacje Adama Massalskiego z Kielc.
Wiktoria Śliwowska
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.