Szatowski (Szatowski-Szatyński) Jan, pseud.: Zagończyk, Kowal, Burian, Dziryt, Stopa, Jemioła, Józef, Wrzos, Janusz, Czyngiz, Zygmunt, krypt. A-1, przybrane nazwiska: Jan Szatyński, Jan Góra, Janusz Goral, Józef Stopa (1907–1988), oficer Wojska Polskiego, Armii Krajowej, Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj oraz Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość.
Ur. 23 I w miejscowości Murafa koło Jampola na Podolu, był synem Albina Macieja, farmaceuty, i Elżbiety z Morozowiczów; miał siostry Anielę i Kazimierę.
Rodzina S-ego została podczas pierwszej wojny światowej ewakuowana do Jekaterynosławia, gdzie S. uczył się w szkole początkowej. W r. 1918 przyjechał z rodziną do Polski i po ukończeniu szkoły powszechnej w Radomiu kształcił się w Gimnazjum im. Vetterów w Lublinie. W r. 1928 zdał maturę i t.r. wstąpił do Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty w Różanie nad Narwią, a w r. 1929 do Szkoły Podchorążych Piechoty w Komorowie–Ostrowi Maz. Po jej ukończeniu w r. 1931 został mianowany podporucznikiem (ze starszeństwem z 15 VIII t.r.) i otrzymał przydział do 5. pp Legionów w Wilnie; był tam kolejno dowódcą plutonu i dowódcą
3. komp. w 1. baonie. Awansował na porucznika (ze starszeństwem z 1 I 1934), następnie 19 III 1939 na kapitana.
W czasie kampanii wrześniowej 1939 r. dowodził S. kompanią zwiadowczą 5. pp 1. DP Legionów, wchodzącej w skład Grupy Operacyjnej «Wyszków». Dn. 7 IX t.r. uczestniczył w walkach o Pułtusk i Gnojno, a następnie 8–9 IX bronił linii Bugu między Kamieńczykiem a Wyszkowem. Mimo odniesionych 10 IX ran, brał udział w walkach o Kałuszyn (11 IX) oraz w przebijaniu się z okrążenia niemieckiego (12–13 IX); ponownie ranny pod Wolą Wodyńską (pow. Łuków), leczył się w szpitalach w Zamościu i Chełmie, skąd zbiegł i przedostał się do wsi Kurówka koło Tłuszcza, gdzie mieszkali jego rodzice. Podczas próby meldunku pobytu w urzędzie niemieckim został zatrzymany jako jeniec wojenny; był więziony w obozach w Łodzi i Norymberdze, a następnie w oflagach: VI C Laufen, II B Arnswalde oraz II C Woldenberg (Dobiegniewo). Kilkakrotnie, z różnych miejsc, podejmował próby ucieczki, a w Woldenbergu był dowódcą konspiracyjnej kompanii. Dn. 26 XII 1942, wraz z por. Karolem Żywocińskim, uciekł z Woldenbergu; doszli obaj w pobliże Poznania, a następnie w tenderze lokomotywy przekroczyli granicę Generalnego Gubernatorstwa i 17 I 1943 dotarli do Warszawy. S. złożył wówczas raport dla Komendy Głównej AK, w którym zamieścił m.in. nazwiska więzionych w Woldenbergu oficerów sztabowych oraz informacje o możliwościach odbicia tamtejszych jeńców i sposobie przekazania tam radiostacji nadawczo-odbiorczej.
Pod koniec stycznia 1943 wstąpił S. do AK, przybrał pseud. Zagończyk i w lutym t.r. został skierowany do Okręgu Wołyńskiego AK, do dyspozycji jego komendanta, płk. Kazimierza Bąbińskiego («Lubonia»). Przybył do Kowla 7 III i tego dnia, pod pseud. Kowal, został inspektorem Inspektoratu Rejonowego Kowel (krypt.: Kuźnia, Gromada), któremu podlegały obwody: Kowel, Luboml i samodzielny – Sarny. Zorganizował sieć konspiracyjną Inspektoratu oraz rozwinął działalność partyzancką przeciw Niemcom i Ukraińcom, m.in. skierował w teren oddziały por. Władysława Czermińskiego («Jastrzębia»), por. Stanisława Kądzielawy («Kani») i por. Michała Fijałki («Sokoła») z zadaniem ochrony ludności polskiej. Dn. 2 IX został odznaczony Orderem Virtuti Militari V kl., a na wniosek Bąbińskiego awansował 11 XI do stopnia majora. Po wejściu na terytorium Polski Armii Czerwonej i rozpoczęciu przez AK akcji «Burza» nadzorował w poł. stycznia 1944 koncentrację sił zbrojnych okręgu w rejonie Kowla oraz dowodził zgrupowaniem pułkowym o krypt. Gromada (50. pp, którym dowodził bezpośrednio, 43. pp, szwadron kawalerii 21. Pułku Ułanów Nadwiślańskich, kompanie: łączności, saperów, gospodarcza oraz plutony zwiadu i żandarmerii), formującej się wówczas 27. Wołyńskiej DP AK. Kierował walkami «Gromady» w rejonie Kowla, m.in. w Zasmykach, Turzysku, Szczurzynie, Świnarzynie i Ośmigowiczach. Uczestniczył w rozmowach z oficerami Armii Czerwonej 17 III t.r. w Radomlu, Zasmykach i Lubitowie oraz 18 III w Zadybach. W kwietniu dowodził walkami pod Sztuniem i Stawkami oraz w atakach na Maszów i Hołoby. Po śmierci dowódcy dywizji ppłk. Jana Wojciecha Kiwerskiego («Oliwy») w czasie walk w lasach mosurskich przejął 18 IV jej dowództwo i wydał rozkaz przebicia się w kierunku Polesia. Dowodził nocą z 20 na 21 IV udaną akcją wyjścia z okrążenia niemieckiego pod Jagodzinem, a nocą z 24 na 25 IV przejściem z lasów smolarskich w stronę lasów szackich. Na rozkaz Komendy Głównej AK przekazał 3 V dowodzenie dywizją mjr. Tadeuszowi Sztumberk-Rychterowi («Żegocie»), a sam został ponownie dowódcą «Gromady», liczącej wówczas ok. 1600 żołnierzy. Po przebiciu się z okrążenia w lasach szackich koło Kamienia Koszyrskiego (20–21 V), razem z częścią dywizyjnej kolumny sztabowej, dowodzonej przez kpt. Tadeusza Klimowskiego («Ostoję»), sforsował nocą z 9 na 10 VI Bug, przechodząc na teren Obwodów Biała Podlaska i Włodawa w Inspektoracie Rejonowym AK Radzyń Podlaski. Nawiązał wtedy kontakt z komendantem tego inspektoratu, ppłk. Stefanem Drewnowskim («Romanem»), i na początku 2. dekady czerwca na spotkaniu w Sosnówce uzgodnił z nim zasady współdziałania. Dn. 18 VI dowodził wspólnymi siłami baonu por. M. Fijałki («Sokoła») i siłami VII Rejonu por. Zbigniewa Peruckiego («Jelenia») podczas likwidacji niemieckiego garnizonu w miejscowości Wisznice (zdobyto wówczas żywność i zaopatrzenie).
Pod nieobecność Sztumberk-Rychtera, przebywającego przez pewien czas w Warszawie, S. sprawował dowództwo nad rozproszonymi oddziałami 27. Wołyńskiej DP AK. Faktycznym dowódcą pozostał również po objęciu 16 VII 1944 dowództwa dywizji przez płk. dypl. Jana Stefana Kotowicza («Twardego»). Koncentrując oddziały w lasach parczewskich, rozkazał 18 VII t.r., wobec groźby niemieckiego okrążenia, przebić się do lasów lubartowskich. Po sforsowaniu torów kolejowych koło stacji Gródek na linii Lubartów–Parczew przeszedł z częścią oddziałów w rejon Kolonii Dębica, gdzie 19 VII połączył się z kolumną dowodzoną przez Kotowicza i 20 VII dotarł do lasów lubartowskich. W rejonie leśniczówki Budy przekazał dowodzenie dywizją Kotowiczowi, a sam ponownie objął dowództwo «Gromady», z którą 22 VII zajął Lubartów, a następnie Kamionkę, Kock i Skrobów. Dn. 23 VII uczestniczył w spotkaniu z komendantem II obwodu AL, ppłk. Grzegorzem Korczyńskim (właśc. Stefan Kilanowicz), który wkroczył do Lubartowa z jednostkami Armii Czerwonej i zażądał opuszczenia miasta przez AK. Na rozkaz Kotowicza został S. tego dnia dowódcą piechoty dywizyjnej 27. DP AK. Był obecny 25 VII w Skrobowie podczas rozbrojenia oddziałów dywizji przez dowództwo sowieckie, po czym z Kotowiczem, Sztumberk-Rychterem i kapelanem kpt. Antonim Piotrowskim («Prawdzicem») wyruszył przez Lublin i Otwock (gdzie NKWD aresztowało Sztumberk-Rychtera i Piotrowskiego) na pomoc walczącej Warszawie. Nie mogąc przedrzeć się do zablokowanego miasta, udał się do rodziców do Kurówki. Po aresztowaniu przez NKWD Kotowicza wyjechał w lutym 1945 do Łukowa, gdzie nawiązał kontakt z kpt. Wacławem Rejmakiem («Ostoją») i oficjalnie zatrudnił się jako technik mierniczy. Pod nowymi pseudonimami: Wrzos i Jemioła objął w marcu 1945 funkcję zastępcy inspektora mjr. Wilhelma Szczepankiewicza («Drugaka») w Inspektoracie Rejonowym Radzyń Podlaski rozwiązującej się AK (obwody: Radzyń Podlaski, Biała Podlaska i Łuków). Zorganizował w lasach Jata konspiracyjną szkołę podchorążych.
Po powstaniu w maju 1945 Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj i objęciu w niej funkcji komendanta Okręgu Lublin przez mjr./ppłk. Szczepankiewicza został S. mianowany komendantem Inspektoratu Rejonowego Radzyń Podlaski (krypt.: Starostwo Garwolin, Dyrekcja Lasów Państwowych). Posługiwał się pseudonimami: Jemioła, Burian, Dziryt, Józef i Zagończyk oraz przybranymi nazwiskami: Jan Góra i Józef Stopa. Na terenie Inspektoratu zorganizował oddziały samoobrony (pod dowództwem m.in. por. Roberta Domańskiego «Jaracha» i kaprala pchor. Stanisława Bogdanowicza «Toma»), które prowadziły akcje zbrojne na areszty i więzienia, m.in. w Białej Podlaskiej (9 III 1945), na Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (UBP) w Łukowie (styczeń 1946) oraz na posterunki Milicji Obywatelskiej. S. zarządzał likwidację współpracowników władz Polski lubelskiej oraz konfidentów NKWD, a równocześnie zwalczał bandy dokonujące napadów na ludność cywilną, dewastujące lasy i zajmujące się bimbrownictwem. Zorganizował konspiracyjną drukarnię, w której m.in. odbijano tygodnik „Reduta”; w jego numerze osiemnastym (z 26 VI 1945) ogłosił jako Józef Stopa rozkaz nr 1, krytykujący szefa Sztabu Komendy Okręgu Lublin kpt. Konrada Bartoszewskiego («Wira») za wzywanie do ujawnienia się oraz zabraniał żołnierzom byłej AK dekonspiracji i wstępowania do WP. Po rozwiązaniu w sierpniu t.r. Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj i utworzeniu 2 IX Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość (WiN) pełnił w nim nadal dotychczasową funkcję. Na początku października nawiązał kontakt z Ukraińską Powstańczą Armią (UPA) i 27 X spotkał się w Kolonii Horoszczynka (pow. Biała Podlaska) z jej przedstawicielem «Kryhą». Podpisał porozumienie z UPA o zawieszeniu broni, wzajemnej pomocy i wspólnej walce z władzami komunistycznymi. W grudniu przejął pod swe zwierzchnictwo 2 tys. żołnierzy z placówek i oddziałów Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ) z pow. siedleckiego. Po aresztowaniu przez UBP w styczniu 1946 zastępcy komendanta Okręgu Lublin WiN, kpt. Mariana Gołębiewskiego (pseud.: Ster, Korab, Swoboda), objął w marcu jego funkcję. W tym miesiącu awansował do stopnia podpułkownika.
W wyniku zeznań aresztowanego 6 XI 1946 inspektora Inspektoratu Lublin kpt. Franciszka Abraszewskiego («Boruty»), S. został 9 XI t.r. aresztowany przez UBP w lokalu kontaktowym w Warszawie przy ul. Górnośląskiej (wg innych źródeł we własnym mieszkaniu przy ul. Uroczej 23 w Wawrze koło Warszawy). Był więziony w Warszawie na Mokotowie i na zamku w Lublinie. Mimo tortur, nie przyznał się do działalności w WiN oraz kontaktów z NSZ i UPA, odmówił też współpracy z UBP. Akt oskarżenia zatwierdzono 27 VI 1947. W procesie przed Wojskowym Rejonowym Sądem w Lublinie 23–24 I 1948 pod przewodnictwem kpt. Floriana Kirschke został S. skazany na siedem lat więzienia (z zastosowaniem amnestii). Na początku więziony był nadal na Zamku Lubelskim, a od 30 VI t.r. we Wronkach. Po krótkim (10 VII – 13 VII 1953) pobycie w Centralnym Więzieniu Karnym w Rawiczu pracował w Zakładzie Pracy Przymusowej Ośrodka Pracy Więźniów w Mielęcinie koło Włocławka.
Dn. 9 XI 1953 wyszedł S. na wolność. Osiedlił się w Janowcu Wpol. (woj. bydgoskie), gdzie zakupił czterohektarowe gospodarstwo rolne. Mimo unikania kontaktów ze środowiskiem AK, był inwigilowany przez UBP w Bydgoszczy (sprawa o krypt. Zaginiony, P-57 i P-64), Gdańsku i Żninie (sprawa o krypt. Samotny). W l. 1962–72 jego inwigilację prowadziła Służba Bezpieczeństwa. W l. siedemdziesiątych S. nawiązał kontakt ze środowiskiem AK; współpracował z Komisją Środowiskowo-Historyczną byłych żołnierzy 27. DP AK oraz brał udział w odtwarzaniu historii dywizji. Na uroczystościach w Lubartowie w r. 1984 odsłonił tablicę poświęconą towarzyszom broni. Nie przyjął złożonych przez MON ofert weryfikacji stopnia podpułkownika i 13 IV 1967 Orderu Virtuti Militari V kl. Pod koniec życia przebywał na rencie inwalidzkiej. Zmarł 8 IX 1988 w Poznaniu, został pochowany 14 IX na cmentarzu w Janowcu Wpol. Oprócz przyznanego w czasie wojny Orderu Virtuti Militari V kl. (zweryfikowanego przez władze emigracyjne w r. 1980), był odznaczony Krzyżem Walecznych, Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami oraz Brązowym Krzyżem Zasługi. Większość akt dotyczących S-ego zniszczyła Służba Bezpieczeństwa 16 IX 1989.
S. rodziny nie założył.
Tablice pamiątkowe poświęcone S-emu odsłonięto w kościołach: w Janowcu Wpol. (11 XI 1989) oraz p. wezw. Bł. Jadwigi Królowej w Krakowie (29 XI 1992). Jego imieniem nazwano Szkołę Podstawową w Świerżach.
Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, L. 2008; Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1944–1956, W. 1964; Kawalerowie Virtuti Militari. Wykazy; – Armia Krajowa. Dramatyczny epilog, Red. K. Komorowski, W. 1994; Bakuniak E. M. „Jeż”, „Osnowa”: Zgrupowanie pułkowe 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, W. 2004; Caban I., Ludzie Lubelskiego Okręgu Armii Krajowej, L. 1995; Caban I., Mańkowski Z., Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w Okręgu Lubelskim 1939–1944, L. 1971 I–II; Cybulski H., Czerwone noce, W. 1972; Domański R., Kpt./ppłk. Jan Szatowski-Szatyński. Nieugięty żołnierz Rzeczypospolitej. Zarys drogi życiowej, L. 1994 (fot.); Faszcza D., Skazany na zapomnienie. Płk. Kazimierz Bąbiński „Luboń”-„Wiktor”, Pułtusk 2008; Fedorowski G., Leśne ognie, W. 1983; Fijałka M., 27 Wołyńska Dywizja Piechoty AK, W. 1986 (fot.); Filar W., Burza na Wołyniu, W. 1997 (fot.); tenże, „Hora”, Kalendarz walk OP „Sokół”, W. 1969 (mszp.); Garliński J., Politycy i żołnierze, Londyn 1966; Głowacki A., W imię prawdy o „Zaporze” (Na marginesie książki Ewy Kurek), „Zesz. Hist. WiN-u” 1996 nr 9; Kardas M., Generał Jan Wojciech Kiwerski. Dowódca 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej, Ł. 1995; Kijewska J., Sanojca A., Schemat organizacyjny SZP-ZWZ-AK 1939–1945, „Najnowsze Dzieje Polski” R. 12: 1980; Klimowski T., Walki 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty w czasie „Burzy”, „Bellona” 1954 z. 4, 1955 z. 4 cz. 1, 1956 z. 1–2 cz. 2; Kopiński J., Inspektorat Radzyń Podlaski AK-ROAKWiN, „Zesz. Hist. WiN-u” 1998 nr 11; tenże, Relacje WiN–UPA w Inspektoracie WiN Biała Podlaska w latach 1945–1947, tamże 1996 nr 9; Kucharski R., „Krwawa Łuna”, W. 1997; Motyka G., Wnuk R., Pany i Rezuny. Współpraca AK-WiN i UPA 1945–1947, W. 1997; Ney-Krwawicz M., Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945, W. 1990; Pająk H., Zbrodnie UB–NKWD, L. 1991; Pełczyński G., Geneza i przebieg „Burzy”, „Bellona” 1949 z. 3; Piotrowski C., Wojskowe i historyczne tradycje 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej, W. 1993 s. 54–5, 57, 61–5, 148, 240–1 (fot.); Polska–Ukraina: trudna odpowiedź. Dokumentacja spotkań historyków (1994–2001), W. 2003; Polska–Ukraina: trudne pytania, W. 1998–2002 I–IX; Romanowski W., ZWZ-AK na Wołyniu 1939–1944, L. 1993 (fot.); Sroka J., Podlaska Dywizja Piechoty Armii Krajowej, Biała Podlaska 1995; Sulewski W., Lasy w ogniu, W. 1965; Tochman K. A., Michał Fijałka. W obronie Wołynia, Zwierzyniec–Rzeszów 2004; Turowski J., Pożoga, W. 1990; Wnuk R., Lubelski Okręg AK-DSZ i WiN 1944–1947, W. 2000; Woźniczka Z., Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” 1945–1952, W. 1992; Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość na Lubelszczyźnie w l. 1944–1947 w opracowaniu funkcjonariuszy MSW, Red. P. Mirski, J. Twardowski, L. 2002; Żołnierze Wołynia: działalność powojenna żołnierzy 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, W. 2002 s. 62–3, 66 (fot.); – Borysiuk Z., Wspomnienie o ppłk. dypl. Janie Wojciechu Kiwerskim „Oliwie”, „W marszu 1939–1945” (Kr.) 1981; Cybulski H., Czerwone noce, W. 1972; Lachowicz M. „Bratek”, Wspomnienia, Płock 1970 (mszp.); Pol. Siły Zbrojne, III; Rocznik oficerski, W. 1932; Rybak C. „Brzytewka”, Po bezdrożach, Zamość [b.r.w.] (mszp.); R y bka R., Stepan K., Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939, Kr. 2003; ciż, Rocznik oficerski 1939, Kr. 2006; Skrzybalski A. „Jemioł”, Trudne dni, Łeba 1977 (mszp.); tenże, Partyzanckie wspomnienia, Łeba [b.r.w.] (mszp.); Sztumberk-Rychter T., Artylerzysta piechurem, W. 1966; Świąder T., Gen. Sikorski i jego żołnierze, „W marszu 1939–1945” (Kr.) 1981; Wójcik J. „Zgrzyt”, Przebieg służby w AK, Bydgoszcz 1968 (mszp.); – „Biul. Inform. Żołnierzy Środowiska 27. Dyw. Wołyńskiej AK” 1988 nr 4 (Opinie majora „Kowala”, Cz. 1. Aresztowanie inspektora); – Nekrologi z r. 1988: „Głos Wpol.” nr 213, „Życie Warszawy” nr 212; – Arch. WIH w W.: AK na Wołyniu, sygn. III/49/120, III/49/126; IPN w Bydgoszczy: Inwentarz arch. akt o sygn. „II” b. Woj. Urzędu Spraw Wewnętrznych Bydgoszcz, sygn. IPN BY 00143/17, Sprawa krypt. Zaginiony, „P-57”, i „P-64”, sygn. IPN BY 077/956 t. 3; IPN w L.: Wojsk. Sąd Rejonowy w L., akta sprawy S-a, Sr. 964/47, sygn. IPN Lu 159/1 t. 1–2, Inwentarz E, sygn. IPN Lu 0232/7, Dzien. arch. III WUSW L., sygn. IPN Lu 0395/23, Marian Tułacz i in., sygn. IPN Lu 06/719; IPN w W.: Charakterystyka nr 88 i kwestionariusze osobowe na członków nielegalnej organizacji WiN Okręg Lublin, sygn. IPN BU 0187/86 t. 1; – Informacje Stanisława Maślanki z W. i Zenona Dudka ze Szczytnej.
Krzysztof A. Tochman