INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu

Jan Teodor Schlieben  

 
 
1638-12-26 - 1695-01-10
Biogram został opublikowany w 1994 r. w XXXV tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Schlieben Jan Teodor, h. własnego (1638–1695), wojewoda inflancki. Ur. 26 XII w Birkenfeld (Brzeźnicy) w Prusach Książęcych. Pochodził z zamożnej rodziny pruskiej, spokrewnionej z rodami Lehndorffów i Truchsess-Wetzhausenów, które od dawna znane były z propolskich sympatii. Był synem Albrechta (1600–1656), pułkownika w służbie polskiej, i Elżbiety Truchsess von Wetzhausen.

W młodości służył S. w gwardii przybocznej elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma. Dzięki koneksjom swego stryja Eberharda Ferdynanda Truchsess von Wetzhausen, pozostającego w służbie cesarskiej, otrzymał 11 I 1660 od cesarza Leopolda I tytuł hrabiego Rzeszy. Zapewne za pośrednictwem tegoż stryja został przedstawiony na początku r. 1660 królowi Janowi Kazimierzowi, przebywającemu w Gdańsku podczas rozmów pokojowych polsko-szwedzkich. Przypuszczalnie wówczas król przyjął go na dworzanina pokojowego, a wkrótce (za 30 tys. złp. pożyczki na organizację kampanii moskiewskiej) dał mu zgodę na przejęcie dzierżawy rogozińskiej w woj. chełmińskim na lat 6 (od 1 VII 1660 do 1 VII 1666), przy czym ze względu na olbrzymie spustoszenie tych dóbr otrzymał S. zwolnienie na pierwsze trzy lata od wnoszenia jakichkolwiek opłat do skarbu (kontrakt spisano w Gdańsku 25 III 1660, potwierdził go sejm walny warszawski w r. 1661). Latem 1660 na polecenie króla prowadził S. w Prusach Książęcych zaciągi do wojska i organizował oddziały zbrojne. Rząd pruski, obawiając się wybuchu antyelektorskiego powstania, zaalarmował o tym brandenburską tajną radę. Dn. 9 VIII t.r. poleciła ona nadradcom pruskim uwięzić i stracić S-a, jeśli upewnią się, iż akcja werbunkowa odbywa się bez wiedzy Jana Kazimierza. W tym samym czasie dowódca lejbregimentu królewskiej gwardii konnej Ernest Jan Korff popadł w niełaskę u Jana Kazimierza, a na jego miejsce S. został mianowany oberszterem lejbgwardii. Uniwersałem z Sambora 20 IX 1660 nakazano mu, aby poprowadził żołnierzy na Ukrainę pod komendę hetmanów. Nie objął wszakże tego dowództwa, gdyż już w październiku t.r. król przywrócił do służby J. E. Korffa, nakazując mu pospieszny marsz na Ukrainę. S. wziął jednak udział w kampanii cudnowskiej i przyprowadził do obozu królewskiego z Prus Książęcych 400 konnych i 200 dragonów wystawionych własnym sumptem.

Powróciwszy do księstwa pruskiego zaangażował się S. w działalność antyelektorską. We wrześniu 1661 za sprawą agentów nadprezydenta tajnej rady O. Schwerina wytoczono mu proces o pokaleczenie adiutanta dopominającego się wypłaty zaległego żołdu z okresu służby w armii polskiej. Wyeliminowano przez to S-a z udziału w życiu politycznym na czas trwania landtagu, który zadecydował o uznaniu przez stany suwerennej władzy (dominium supremum) Hohenzollernów brandenburskich w Prusach Książęcych. S. nie pogodził się z tym rozstrzygnięciem. Obecny 18 X 1663 w Królewcu podczas uroczystego hołdu stanów pruskich, uchylił się od uczestnictwa w tej ceremonii. Restrykcje władz pruskich podjęte wobec osób ociągających się z wykonaniem homagium nie zastały już S-a w Prusach. S. zaciągnął się bowiem ponownie do armii polskiej i brał udział w kampanii zadnieprzańskiej 1663/64 r. Do Prus Książęcych powrócił w r. 1666 i dopiero wówczas złożył w urzędzie starościńskim w Tapiawie przysięgę elektorowi jako władcy suwerennemu. W t.r. nie odnowiono S-owi umowy dzierżawnej na ekonomię rogozińską (choć przewidywano taką możliwość w kontrakcie z r. 1661), zarzucając mu złe gospodarowanie tymi dobrami. S. nabył tymczasem posiadłości w Prusach Królewskich (w woj. malborskim), uzyskując tym samym prawo do aktywnego uczestniczenia w życiu politycznym Rzpltej.

W r. 1668, po abdykacji Jana Kazimierza, S. torpedował plany elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma, który zamierzał osadzić na tronie polskim ks. neuburskiego Filipa Wilhelma. S. przybył w tym celu na sejmik generalny ziem pruskich zwołany na 11 II 1669 do Grudziądza, gdzie odradzał szlachcie tego kandydata i agitował za ks. lotaryńskim Karolem. Antybrandenburska działalność S-a odnotowana została w sprawozdaniach komisarza szwedzkiego w Królewcu S. Dörfflera i ambasadora austriackiego w Berlinie J. von Goessa z marca t.r. Ten ostatni donosił cesarzowi, iż «postępowanie S-a rozgniewało mocno elektora». W czerwcu 1669 na elekcji porzucił S. kandydaturę Lotaryńczyka i z województwem malborskim oddał głos na Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Wkrótce zacieśnił kontakty z opozycją antyelektorską w Prusach Książęcych. Utrzymywał również związki ze zbiegłym do Polski Ludwikiem Chrystianem Kalksteinem i nakłonił go do wystąpienia na sejmie w Warszawie (13 X 1670) z supliką stanów pruskich przeciw rządom elektorskim w Prusach Książęcych. Z tego powodu był pod stałą obserwacją urzędników elektorskich, m.in. namiestnika księstwa pruskiego ks. Ernesta Bogusława Croya, który w swym dzienniku wiele miejsca poświęcał kontaktom S-a z opozycją. W listopadzie 1670 agenci Croya zawiadomili namiestnika o przybyciu S-a z zakończonego sejmu warszawskiego (S. posłował nań zapewne z woj. malborskiego) do Prus Książęcych. S. zabawił tam jednak bardzo krótko. Na wieść o porwaniu Kalksteina z Warszawy przez rezydenta brandenburskiego E. Brandta (28 XI 1670) opuścił Prusy i przybył na dwór królewski do Warszawy. O ucieczce S-a i jego rodziny poinformował namiestnika Croya pułkownik brandenburski H. von Flemming, donosząc (w liście z 7 XII t.r.), iż S. ostrzeżony został przed grożącym mu niebezpieczeństwem już 30 XI przez jezuitów z warmińskiego Reszla. Mimo zeznań Kalksteina obciążających S-a, rząd elektorski nie zdecydował się na wytoczenie mu procesu o zdradę stanu i nie skonfiskował jego dóbr w Prusach Książęcych. S. składał tam dzięki temu nadal częste wizyty, m.in. w l. 1674 i 1675, podczas których kontaktował się z jezuicką placówką misyjną w Królewcu.

W r. 1674 S. uczestniczył w elekcji i oddał głos na Jana Sobieskiego z woj. malborskim. Brał udział w kampaniach Jana III przeciw Turkom i Tatarom w l. 1672–6. Posiadał wówczas tytuł królewskiego dworzanina pokojowego. Zasługi wojenne i wierność dla tronu podkreślono w przywileju nadającym S-owi woj. inflanckie. Otrzymał je dn. 3 X 1677 w Gdańsku jako pierwszy woj. inflancki po przeprowadzeniu nowej ordynacji polskich Inflant na mocy konstytucji sejmu warszawskiego 1677 r. Był już w tym czasie katolikiem. Data jego przejścia z luteranizmu na katolicyzm nie jest znana, wiadomo tylko, iż nastąpiło to przed r. 1659. Kolegium jezuickie w Reszlu, które miało udział w tej konwersji, wydało w r. 1677 panegiryk na jego cześć z okazji mianowania go wojewodą. Wraz z Hieronimem Rothem młodszym odgrywał wówczas S. istotną rolę w planach bałtyckich Jana III skierowanych przeciw elektorowi Fryderykowi Wilhelmowi. Dwór berliński, jak świadczy korespondencja elektora z rządem pruskim z końca 1677 r. i z początku 1678 r., obawiał się szczególnie powiązań S-a z niechętną kurfirstowi szlachtą pruską.

W Prusach Książęcych posiadał S. wspólnie z kuzynem Wolfem Krzysztofem Schliebenem dwa starostwa dziedziczne – Gierdauen (Gierdawy) i Nordenburg (Nordenbork), a także Bejmuny Małe, Zastawno koło Pasłęka, Birkenfeld, Glaubitten (Głowbity) i in. posiadłości położone w pobliżu granicy z Warmią oraz na północ od obecnych Barcian i Węgorzewa. Po teściu baronie von Eulenburgu (zm. 5 XI 1667) uzyskał S. na własność star. dziedziczne w Schönbergu (Szymbarku) w Prusach Górnych, obejmujące 6 wsi i 449 łanów ziemi uprawnej. Umowa zawarta w tej sprawie przez S-a 28 VII 1668 w Królewcu z Heleną Dorotą z domu von Brandt, wdową po zmarłym baronie, nie zakończyła jednak sporów o podział majątków. Doszło do długoletniego procesu w kwestii spłat odszkodowań finansowych, który ciągnął się aż do śmierci teściowej S-a (1692 r.). Zniecierpliwiony powolnością wymiaru sprawiedliwości S. podjął wiosną 1686 nieudaną próbę wyegzekwowania swych roszczeń przy użyciu siły. Akcja wywłaszczenia Heleny Doroty z sąsiadujących z Schönbergiem dóbr Habersdorf spotkała się bowiem ze zbrojnym oporem strony przeciwnej. S. miał również pewne majętności w woj. chełmińskim. Przebywał głównie w kupionych w r. 1681 Kadynach koło Elbląga, w Rehbergu elbląskim, folwarku należącym do Kadyn oraz w Birkenfeld. Po upadku planów bałtyckich Jana III odsunął się S. od polityki.

S. był fundatorem klasztoru Bernardynów w Kadynach. Już 7 XII 1682 uzyskał zgodę bpa warmińskiego Michała Radziejowskiego na tę fundację i w t.r. rozpoczął prace przy budowie kaplicy św. Antoniego z Padwy. Przekazanie drewnianego klasztoru i kaplicy odbyło się 17 VIII 1683 podczas nieobecności S-a, zajętego sprawami majątkowymi w Toruniu. Budowę drewnianego kościoła zakończono w r. 1688. S. przebywał wówczas głównie w Kadynach, dozorując prace budowlane i przy wyposażeniu wnętrza. Utrzymywał również kontakty z jezuitami ze Świętej Lipki, dla których poczynił liczne zapisy. W r. 1683 został wyznaczony na sejmie warszawskim na senatora rezydenta na czwarty kwartał t.r.

S. był żonaty z luteranką Heleną Elżbietą, najstarszą córką star. pokarmińskiego barona Jonasza Kazimierza von Eulenburga (ślub 24 IX 1659 w Gallingen koło Bartoszyc). W kontrakcie małżeńskim zawartym 2 V t.r. zobowiązał się S. pod karą 30 tys. talarów do poszanowania praktyk religijnych swej żony i wychowywania przyszłych dzieci w wierze luterańskiej. Umowa ta, odnowiona 7 XII 1662 i potwierdzona przez elektora Fryderyka Wilhelma 20 XII t.r., została jednak złamana. Mimo elektorskiego zakazu wydanego 8 IX 1664 S. ochrzcił swą pierwszą córkę w wyznaniu katolickim. Skazany przez pruski Sąd Nadworny na zapłacenie wadium w wysokości 30 tys. talarów, uzyskał zwolnienie od uiszczenia tej kwoty dzięki zabiegom małżonki. W r. 1669 po katolickim chrzcie swej drugiej córki obciążony został ponownie karą pieniężną. Zlekceważenie tego wyroku doprowadziło do wytoczenia S-owi kolejnego procesu, który zakończył się 16 III 1674. Mimo zasądzenia kary pieniężnej i nakazu respektowania kontraktu małżeńskiego S., korzystając z protekcji króla polskiego, nie zmienił swego postępowania i wychowywał swe córki nadal w wyznaniu katolickim. Zmarł 10 I 1695. Żona długo ociągała się z wypełnieniem ostatniej woli S-a, planując złożenie zwłok męża w rodzinnym grobowcu w Langheim (Łankiejmach) koło Rastemborka (Kętrzyn). Dopiero 17 VIII 1696 odbył się uroczysty pogrzeb w Malborku, a następnie pochowano go w Świętej Lipce u jezuitów.

Z małżeństwa z Heleną Elżbietą von Eulenburg miał S. synów: Ernesta Zygmunta i Jana Wilhelma oraz trzy córki: Marię (Mariannę) Eleonorę, żonę pruskiego ministra stanu Ch. A. von Ostau (która w testamencie zapisała m.in. dobra kadyńskie swej bratanicy Eleonorze Barbarze, córce Jana Wilhelma), Joannę, zamężną od 10 VI 1685 za Kazimierzem Zawadzkim, kaszt. chełmińskim, i Ludwikę Katarzynę.

Syn Ernest Zygmunt (1677–1741), dziedzic Brzeźnicy i starosta Kętrzyna, wkrótce po śmierci ojca sprzedał Kadyny Stanisławowi Działyńskiemu. Podobnie uczynił ze star. dziedzicznym w Schönbergu, które 4 III 1699 odstąpił za kwotę 85 tys. guldenów elektorskiemu szambelanowi Ernstowi Finckowi von Finckenstein. Kadyny wróciły na krótko do Schliebenów dzięki staraniom młodszego syna Jana Wilhelma (Wilhelma) (1682–1737), właściciela Ostrowitego w woj. chełmińskim, generała-lejtnanta w służbie polskiej. Jeszcze w r. 1730 występował on jako sukcesor ojca o zwrot pewnej kwoty «na ekonomii rogozińskiej leżącej». Posłował z Prus Królewskich na sejm w r. 1730 i sejm konwokacyjny w r. 1733, na którym wyznaczony został do grona deputatów przy prymasie na okres bezkrólewia. Należał do stronników Stanisława Leszczyńskiego i był jednym z przywódców konfederacji zawiązanej w jego obronie w Grudziądzu (24 XI 1733). Dowodził oddziałem konfederackim, który walczył w Prusach Królewskich z wojskami carskimi gen. P. Lacy aż do kapitulacji Gdańska (7 VII 1734). W listopadzie t.r. przystąpił do konfederacji generalnej kor. zawiązanej w Dzikowie. W gronie zwolenników króla Stanisława znajdował się jeszcze w lutym 1735.

 

Estreicher; Altpreuss. Biogr., II; Oracki, Słown. Warmii, Prus Ks., II; Słown. Geogr. (Gierdawy, Kadyny); Niesiecki, VIII, X (Zawadzcy); Święcki, Historyczne pamiątki, II 73; Czaplewski, Senatorowie Prus Król., s. 171; Elektorowie; Elektorów poczet; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Achremczyk S., Konfederacja grudziądzka szlachty Prus Królewskich 1733–1734, „Zap. Hist.” T. 48: 1983 z. 1–2 s. 113 i n., 123, 126, 128 i n.; tenże, Życie polityczne Prus Królewskich i Warmii w latach 1660–1703, Olsztyn 1991 s. 44, 60; Ciara S., Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wr. 1990; Dittrich F., Geschichte des Katholicismus in Altpreussen von 1525 bis zum Ausgange des 18. Jahrhunderts, „Zeitschr. für die Gesch. der Alterthumskunde Ermlands” T. 13: 1901 s. 206–7, 214, 223; Droysen J. G., Geschichte der preussischen Politik, Leipzig 1863–5 Th. 3 Ab. 2 s. 533, 551, 555, 572, Ab. 3 s. 310; Forst de Battaglia O., Jan Sobieski, król Polski, W. 1983 s. 113; Jarochowski K., Sprawa Kalksteina 1670–1672, W. 1883 s. 88, 117; Kętrzyn. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1978 s. 208; Kętrzyński W., O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, Lw. 1882 s. 585; Klasztory bernardyńskie w Polsce, Kr. 1985; Kopiczko A., Ustrój i organizacja diecezji warmińskiej w latach 1525–1772, Olsztyn 1993 s. 202; Krzepela J., Rody ziem pruskich, Kr. 1927; Mączyński T., Kazimierz Rogala Zawadzki, Tor. 1928 s. 79; Mülverstedt G. A., Sammlung von Ehestiftungen und Leibgedingsbriefen ritterschaftlicher Geschlechter der Provinzen Sachsen, Brandenburg, Pommern und Preussen nach archivalischen Quellen, Magdeburg 1863 s. 307; Nagielski M., Liczebność i organizacja gwardii przybocznej i komputowej za ostatniego Wazy (1648–1668), W. 1989 s. 127–8, 163, 191; Paczkowski J., Der Grosse Kurfürst und Christian Ludwig von Kalckstein, „Forschungen zur brandenburgischen und preuss. Gesch.” Bd. 2: 1889 s. 511–12; Philippson M., Der Grosse Kurfürst Friedrich Wilhelm von Brandenburg, Berlin 1902 Th. 2 s. 170; Piwarski K., Dzieje polityczne Prus Wschodnich (1621–1772), Gdynia 1938 s. 79 (mjr Schlieben), 88; tenże, Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gdynia 1946; tenże, Polityka bałtycka Jana III w latach 1676–1679, Cieszyn 1932 s. 3, 34; Schlieffen M. E. von, Nachricht von einigen Häusern des Geschlechts der von Schlieffen oder Schlieben vor Alters Sliwin oder Sliwingen, Cassel 1784 s. 172–7, 389–401; Sommerfeldt G., Zur Geschichte der ehemaligen Habersdorffschen, jetzt Finckensteinschen Güter im Kreise Rosenberg Westpr. von 1653–1782, „Oberländische Geschichtsblätter” H. 4 1902 s. 134–8; Wagner M., Kadra oficerska armii koronnej w drugiej połowie XVII wieku, Tor. 1992 s. 183; – Protokolle und Relationen des Branderburgischen Geheimen Rathes aus der Zeit des Kurfürsten Friedrich Wilhelm, Hrsg. v. O. Meinardus, Leipzig 1917 VI 151; Sarnecki K., Pamiętnik z czasów Jana Sobieskiego, Wyd. J. Woliński, Wr. 1958; Urkunden u. Actenstücke, XV 414–15, XVI 886 (indeks do obu tomów w t. XVI, zob. pod mjr Bernhard Graf Schlieben auf Birkenfeld); Vol. leg., IV 713, V 674, VI 595 (Jan Wilhelm); – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 14036, 14037 (korespondencja S-a), Metryka Kor. t. 211 k. 214–215, Sigillaty t. 3 k. 32v., 114, t. 4 k. 37, t. 5 k. 111, 135v, t. 8 k. 29, t. 9 k. 25, Lustracje Dz. XVIII, nr 78 k. 156v.–157v. (umowa z S-em o ekonomię rogozińską), 325–327; AP w Gd.: rkp. 300,52 (korespondencja rodziny Schliebenów z miastem Gdańskiem – teczka Schlieben, k. 39–42); B. IH Uniw. A. Mickiewicza w P.: Kamieński A., Stany Prus Książęcych wobec rządów brandenburskich w drugiej połowie XVII wieku, P. 1994 s. 187, 196, 198, 207–8, 210–11, 213–15, 218, 244 (mszp. pracy doktorskiej); B. IH Uniw. Warsz.: Nagielski M., Gwardia przyboczna i komputowa za dwóch ostatnich Wazów (1632–1668), W. 1981 s. 223, 277–8 (mszp. pracy doktorskiej); B. Narod.: rkp. 3199 nr 16 17 k. 24–26v. (ślub Joanny Schlieben z Zawadzkim); B. Ossol.: rkp. 14644/III nr 4 k. 23–26; B. des Vereins Herold w Berlinie: sygn. VS 775 k. 18–20 (Platen E. von, Zur Geschichte der reichsgräflichen Familie von Schlieben-Birkenfeld); Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem: Adelsarchiv Nr. 1130 (von Schlieben) VII k. 1–8, 94, 108–111, XX HA, Ostpreussische Folianten Nr. 669/III k. 1092–1095.

Andrzej Kamieński i Mirosław Nagielski

 
 
 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.