Schlieben Jan Teodor, h. własnego (1638–1695), wojewoda inflancki. Ur. 26 XII w Birkenfeld (Brzeźnicy) w Prusach Książęcych. Pochodził z zamożnej rodziny pruskiej, spokrewnionej z rodami Lehndorffów i Truchsess-Wetzhausenów, które od dawna znane były z propolskich sympatii. Był synem Albrechta (1600–1656), pułkownika w służbie polskiej, i Elżbiety Truchsess von Wetzhausen.
W młodości służył S. w gwardii przybocznej elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma. Dzięki koneksjom swego stryja Eberharda Ferdynanda Truchsess von Wetzhausen, pozostającego w służbie cesarskiej, otrzymał 11 I 1660 od cesarza Leopolda I tytuł hrabiego Rzeszy. Zapewne za pośrednictwem tegoż stryja został przedstawiony na początku r. 1660 królowi Janowi Kazimierzowi, przebywającemu w Gdańsku podczas rozmów pokojowych polsko-szwedzkich. Przypuszczalnie wówczas król przyjął go na dworzanina pokojowego, a wkrótce (za 30 tys. złp. pożyczki na organizację kampanii moskiewskiej) dał mu zgodę na przejęcie dzierżawy rogozińskiej w woj. chełmińskim na lat 6 (od 1 VII 1660 do 1 VII 1666), przy czym ze względu na olbrzymie spustoszenie tych dóbr otrzymał S. zwolnienie na pierwsze trzy lata od wnoszenia jakichkolwiek opłat do skarbu (kontrakt spisano w Gdańsku 25 III 1660, potwierdził go sejm walny warszawski w r. 1661). Latem 1660 na polecenie króla prowadził S. w Prusach Książęcych zaciągi do wojska i organizował oddziały zbrojne. Rząd pruski, obawiając się wybuchu antyelektorskiego powstania, zaalarmował o tym brandenburską tajną radę. Dn. 9 VIII t.r. poleciła ona nadradcom pruskim uwięzić i stracić S-a, jeśli upewnią się, iż akcja werbunkowa odbywa się bez wiedzy Jana Kazimierza. W tym samym czasie dowódca lejbregimentu królewskiej gwardii konnej Ernest Jan Korff popadł w niełaskę u Jana Kazimierza, a na jego miejsce S. został mianowany oberszterem lejbgwardii. Uniwersałem z Sambora 20 IX 1660 nakazano mu, aby poprowadził żołnierzy na Ukrainę pod komendę hetmanów. Nie objął wszakże tego dowództwa, gdyż już w październiku t.r. król przywrócił do służby J. E. Korffa, nakazując mu pospieszny marsz na Ukrainę. S. wziął jednak udział w kampanii cudnowskiej i przyprowadził do obozu królewskiego z Prus Książęcych 400 konnych i 200 dragonów wystawionych własnym sumptem.
Powróciwszy do księstwa pruskiego zaangażował się S. w działalność antyelektorską. We wrześniu 1661 za sprawą agentów nadprezydenta tajnej rady O. Schwerina wytoczono mu proces o pokaleczenie adiutanta dopominającego się wypłaty zaległego żołdu z okresu służby w armii polskiej. Wyeliminowano przez to S-a z udziału w życiu politycznym na czas trwania landtagu, który zadecydował o uznaniu przez stany suwerennej władzy (dominium supremum) Hohenzollernów brandenburskich w Prusach Książęcych. S. nie pogodził się z tym rozstrzygnięciem. Obecny 18 X 1663 w Królewcu podczas uroczystego hołdu stanów pruskich, uchylił się od uczestnictwa w tej ceremonii. Restrykcje władz pruskich podjęte wobec osób ociągających się z wykonaniem homagium nie zastały już S-a w Prusach. S. zaciągnął się bowiem ponownie do armii polskiej i brał udział w kampanii zadnieprzańskiej 1663/64 r. Do Prus Książęcych powrócił w r. 1666 i dopiero wówczas złożył w urzędzie starościńskim w Tapiawie przysięgę elektorowi jako władcy suwerennemu. W t.r. nie odnowiono S-owi umowy dzierżawnej na ekonomię rogozińską (choć przewidywano taką możliwość w kontrakcie z r. 1661), zarzucając mu złe gospodarowanie tymi dobrami. S. nabył tymczasem posiadłości w Prusach Królewskich (w woj. malborskim), uzyskując tym samym prawo do aktywnego uczestniczenia w życiu politycznym Rzpltej.
W r. 1668, po abdykacji Jana Kazimierza, S. torpedował plany elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma, który zamierzał osadzić na tronie polskim ks. neuburskiego Filipa Wilhelma. S. przybył w tym celu na sejmik generalny ziem pruskich zwołany na 11 II 1669 do Grudziądza, gdzie odradzał szlachcie tego kandydata i agitował za ks. lotaryńskim Karolem. Antybrandenburska działalność S-a odnotowana została w sprawozdaniach komisarza szwedzkiego w Królewcu S. Dörfflera i ambasadora austriackiego w Berlinie J. von Goessa z marca t.r. Ten ostatni donosił cesarzowi, iż «postępowanie S-a rozgniewało mocno elektora». W czerwcu 1669 na elekcji porzucił S. kandydaturę Lotaryńczyka i z województwem malborskim oddał głos na Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Wkrótce zacieśnił kontakty z opozycją antyelektorską w Prusach Książęcych. Utrzymywał również związki ze zbiegłym do Polski Ludwikiem Chrystianem Kalksteinem i nakłonił go do wystąpienia na sejmie w Warszawie (13 X 1670) z supliką stanów pruskich przeciw rządom elektorskim w Prusach Książęcych. Z tego powodu był pod stałą obserwacją urzędników elektorskich, m.in. namiestnika księstwa pruskiego ks. Ernesta Bogusława Croya, który w swym dzienniku wiele miejsca poświęcał kontaktom S-a z opozycją. W listopadzie 1670 agenci Croya zawiadomili namiestnika o przybyciu S-a z zakończonego sejmu warszawskiego (S. posłował nań zapewne z woj. malborskiego) do Prus Książęcych. S. zabawił tam jednak bardzo krótko. Na wieść o porwaniu Kalksteina z Warszawy przez rezydenta brandenburskiego E. Brandta (28 XI 1670) opuścił Prusy i przybył na dwór królewski do Warszawy. O ucieczce S-a i jego rodziny poinformował namiestnika Croya pułkownik brandenburski H. von Flemming, donosząc (w liście z 7 XII t.r.), iż S. ostrzeżony został przed grożącym mu niebezpieczeństwem już 30 XI przez jezuitów z warmińskiego Reszla. Mimo zeznań Kalksteina obciążających S-a, rząd elektorski nie zdecydował się na wytoczenie mu procesu o zdradę stanu i nie skonfiskował jego dóbr w Prusach Książęcych. S. składał tam dzięki temu nadal częste wizyty, m.in. w l. 1674 i 1675, podczas których kontaktował się z jezuicką placówką misyjną w Królewcu.
W r. 1674 S. uczestniczył w elekcji i oddał głos na Jana Sobieskiego z woj. malborskim. Brał udział w kampaniach Jana III przeciw Turkom i Tatarom w l. 1672–6. Posiadał wówczas tytuł królewskiego dworzanina pokojowego. Zasługi wojenne i wierność dla tronu podkreślono w przywileju nadającym S-owi woj. inflanckie. Otrzymał je dn. 3 X 1677 w Gdańsku jako pierwszy woj. inflancki po przeprowadzeniu nowej ordynacji polskich Inflant na mocy konstytucji sejmu warszawskiego 1677 r. Był już w tym czasie katolikiem. Data jego przejścia z luteranizmu na katolicyzm nie jest znana, wiadomo tylko, iż nastąpiło to przed r. 1659. Kolegium jezuickie w Reszlu, które miało udział w tej konwersji, wydało w r. 1677 panegiryk na jego cześć z okazji mianowania go wojewodą. Wraz z Hieronimem Rothem młodszym odgrywał wówczas S. istotną rolę w planach bałtyckich Jana III skierowanych przeciw elektorowi Fryderykowi Wilhelmowi. Dwór berliński, jak świadczy korespondencja elektora z rządem pruskim z końca 1677 r. i z początku 1678 r., obawiał się szczególnie powiązań S-a z niechętną kurfirstowi szlachtą pruską.
W Prusach Książęcych posiadał S. wspólnie z kuzynem Wolfem Krzysztofem Schliebenem dwa starostwa dziedziczne – Gierdauen (Gierdawy) i Nordenburg (Nordenbork), a także Bejmuny Małe, Zastawno koło Pasłęka, Birkenfeld, Glaubitten (Głowbity) i in. posiadłości położone w pobliżu granicy z Warmią oraz na północ od obecnych Barcian i Węgorzewa. Po teściu baronie von Eulenburgu (zm. 5 XI 1667) uzyskał S. na własność star. dziedziczne w Schönbergu (Szymbarku) w Prusach Górnych, obejmujące 6 wsi i 449 łanów ziemi uprawnej. Umowa zawarta w tej sprawie przez S-a 28 VII 1668 w Królewcu z Heleną Dorotą z domu von Brandt, wdową po zmarłym baronie, nie zakończyła jednak sporów o podział majątków. Doszło do długoletniego procesu w kwestii spłat odszkodowań finansowych, który ciągnął się aż do śmierci teściowej S-a (1692 r.). Zniecierpliwiony powolnością wymiaru sprawiedliwości S. podjął wiosną 1686 nieudaną próbę wyegzekwowania swych roszczeń przy użyciu siły. Akcja wywłaszczenia Heleny Doroty z sąsiadujących z Schönbergiem dóbr Habersdorf spotkała się bowiem ze zbrojnym oporem strony przeciwnej. S. miał również pewne majętności w woj. chełmińskim. Przebywał głównie w kupionych w r. 1681 Kadynach koło Elbląga, w Rehbergu elbląskim, folwarku należącym do Kadyn oraz w Birkenfeld. Po upadku planów bałtyckich Jana III odsunął się S. od polityki.
S. był fundatorem klasztoru Bernardynów w Kadynach. Już 7 XII 1682 uzyskał zgodę bpa warmińskiego Michała Radziejowskiego na tę fundację i w t.r. rozpoczął prace przy budowie kaplicy św. Antoniego z Padwy. Przekazanie drewnianego klasztoru i kaplicy odbyło się 17 VIII 1683 podczas nieobecności S-a, zajętego sprawami majątkowymi w Toruniu. Budowę drewnianego kościoła zakończono w r. 1688. S. przebywał wówczas głównie w Kadynach, dozorując prace budowlane i przy wyposażeniu wnętrza. Utrzymywał również kontakty z jezuitami ze Świętej Lipki, dla których poczynił liczne zapisy. W r. 1683 został wyznaczony na sejmie warszawskim na senatora rezydenta na czwarty kwartał t.r.
S. był żonaty z luteranką Heleną Elżbietą, najstarszą córką star. pokarmińskiego barona Jonasza Kazimierza von Eulenburga (ślub 24 IX 1659 w Gallingen koło Bartoszyc). W kontrakcie małżeńskim zawartym 2 V t.r. zobowiązał się S. pod karą 30 tys. talarów do poszanowania praktyk religijnych swej żony i wychowywania przyszłych dzieci w wierze luterańskiej. Umowa ta, odnowiona 7 XII 1662 i potwierdzona przez elektora Fryderyka Wilhelma 20 XII t.r., została jednak złamana. Mimo elektorskiego zakazu wydanego 8 IX 1664 S. ochrzcił swą pierwszą córkę w wyznaniu katolickim. Skazany przez pruski Sąd Nadworny na zapłacenie wadium w wysokości 30 tys. talarów, uzyskał zwolnienie od uiszczenia tej kwoty dzięki zabiegom małżonki. W r. 1669 po katolickim chrzcie swej drugiej córki obciążony został ponownie karą pieniężną. Zlekceważenie tego wyroku doprowadziło do wytoczenia S-owi kolejnego procesu, który zakończył się 16 III 1674. Mimo zasądzenia kary pieniężnej i nakazu respektowania kontraktu małżeńskiego S., korzystając z protekcji króla polskiego, nie zmienił swego postępowania i wychowywał swe córki nadal w wyznaniu katolickim. Zmarł 10 I 1695. Żona długo ociągała się z wypełnieniem ostatniej woli S-a, planując złożenie zwłok męża w rodzinnym grobowcu w Langheim (Łankiejmach) koło Rastemborka (Kętrzyn). Dopiero 17 VIII 1696 odbył się uroczysty pogrzeb w Malborku, a następnie pochowano go w Świętej Lipce u jezuitów.
Z małżeństwa z Heleną Elżbietą von Eulenburg miał S. synów: Ernesta Zygmunta i Jana Wilhelma oraz trzy córki: Marię (Mariannę) Eleonorę, żonę pruskiego ministra stanu Ch. A. von Ostau (która w testamencie zapisała m.in. dobra kadyńskie swej bratanicy Eleonorze Barbarze, córce Jana Wilhelma), Joannę, zamężną od 10 VI 1685 za Kazimierzem Zawadzkim, kaszt. chełmińskim, i Ludwikę Katarzynę.
Syn Ernest Zygmunt (1677–1741), dziedzic Brzeźnicy i starosta Kętrzyna, wkrótce po śmierci ojca sprzedał Kadyny Stanisławowi Działyńskiemu. Podobnie uczynił ze star. dziedzicznym w Schönbergu, które 4 III 1699 odstąpił za kwotę 85 tys. guldenów elektorskiemu szambelanowi Ernstowi Finckowi von Finckenstein. Kadyny wróciły na krótko do Schliebenów dzięki staraniom młodszego syna Jana Wilhelma (Wilhelma) (1682–1737), właściciela Ostrowitego w woj. chełmińskim, generała-lejtnanta w służbie polskiej. Jeszcze w r. 1730 występował on jako sukcesor ojca o zwrot pewnej kwoty «na ekonomii rogozińskiej leżącej». Posłował z Prus Królewskich na sejm w r. 1730 i sejm konwokacyjny w r. 1733, na którym wyznaczony został do grona deputatów przy prymasie na okres bezkrólewia. Należał do stronników Stanisława Leszczyńskiego i był jednym z przywódców konfederacji zawiązanej w jego obronie w Grudziądzu (24 XI 1733). Dowodził oddziałem konfederackim, który walczył w Prusach Królewskich z wojskami carskimi gen. P. Lacy aż do kapitulacji Gdańska (7 VII 1734). W listopadzie t.r. przystąpił do konfederacji generalnej kor. zawiązanej w Dzikowie. W gronie zwolenników króla Stanisława znajdował się jeszcze w lutym 1735.
Estreicher; Altpreuss. Biogr., II; Oracki, Słown. Warmii, Prus Ks., II; Słown. Geogr. (Gierdawy, Kadyny); Niesiecki, VIII, X (Zawadzcy); Święcki, Historyczne pamiątki, II 73; Czaplewski, Senatorowie Prus Król., s. 171; Elektorowie; Elektorów poczet; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Achremczyk S., Konfederacja grudziądzka szlachty Prus Królewskich 1733–1734, „Zap. Hist.” T. 48: 1983 z. 1–2 s. 113 i n., 123, 126, 128 i n.; tenże, Życie polityczne Prus Królewskich i Warmii w latach 1660–1703, Olsztyn 1991 s. 44, 60; Ciara S., Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wr. 1990; Dittrich F., Geschichte des Katholicismus in Altpreussen von 1525 bis zum Ausgange des 18. Jahrhunderts, „Zeitschr. für die Gesch. der Alterthumskunde Ermlands” T. 13: 1901 s. 206–7, 214, 223; Droysen J. G., Geschichte der preussischen Politik, Leipzig 1863–5 Th. 3 Ab. 2 s. 533, 551, 555, 572, Ab. 3 s. 310; Forst de Battaglia O., Jan Sobieski, król Polski, W. 1983 s. 113; Jarochowski K., Sprawa Kalksteina 1670–1672, W. 1883 s. 88, 117; Kętrzyn. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1978 s. 208; Kętrzyński W., O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, Lw. 1882 s. 585; Klasztory bernardyńskie w Polsce, Kr. 1985; Kopiczko A., Ustrój i organizacja diecezji warmińskiej w latach 1525–1772, Olsztyn 1993 s. 202; Krzepela J., Rody ziem pruskich, Kr. 1927; Mączyński T., Kazimierz Rogala Zawadzki, Tor. 1928 s. 79; Mülverstedt G. A., Sammlung von Ehestiftungen und Leibgedingsbriefen ritterschaftlicher Geschlechter der Provinzen Sachsen, Brandenburg, Pommern und Preussen nach archivalischen Quellen, Magdeburg 1863 s. 307; Nagielski M., Liczebność i organizacja gwardii przybocznej i komputowej za ostatniego Wazy (1648–1668), W. 1989 s. 127–8, 163, 191; Paczkowski J., Der Grosse Kurfürst und Christian Ludwig von Kalckstein, „Forschungen zur brandenburgischen und preuss. Gesch.” Bd. 2: 1889 s. 511–12; Philippson M., Der Grosse Kurfürst Friedrich Wilhelm von Brandenburg, Berlin 1902 Th. 2 s. 170; Piwarski K., Dzieje polityczne Prus Wschodnich (1621–1772), Gdynia 1938 s. 79 (mjr Schlieben), 88; tenże, Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gdynia 1946; tenże, Polityka bałtycka Jana III w latach 1676–1679, Cieszyn 1932 s. 3, 34; Schlieffen M. E. von, Nachricht von einigen Häusern des Geschlechts der von Schlieffen oder Schlieben vor Alters Sliwin oder Sliwingen, Cassel 1784 s. 172–7, 389–401; Sommerfeldt G., Zur Geschichte der ehemaligen Habersdorffschen, jetzt Finckensteinschen Güter im Kreise Rosenberg Westpr. von 1653–1782, „Oberländische Geschichtsblätter” H. 4 1902 s. 134–8; Wagner M., Kadra oficerska armii koronnej w drugiej połowie XVII wieku, Tor. 1992 s. 183; – Protokolle und Relationen des Branderburgischen Geheimen Rathes aus der Zeit des Kurfürsten Friedrich Wilhelm, Hrsg. v. O. Meinardus, Leipzig 1917 VI 151; Sarnecki K., Pamiętnik z czasów Jana Sobieskiego, Wyd. J. Woliński, Wr. 1958; Urkunden u. Actenstücke, XV 414–15, XVI 886 (indeks do obu tomów w t. XVI, zob. pod mjr Bernhard Graf Schlieben auf Birkenfeld); Vol. leg., IV 713, V 674, VI 595 (Jan Wilhelm); – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 14036, 14037 (korespondencja S-a), Metryka Kor. t. 211 k. 214–215, Sigillaty t. 3 k. 32v., 114, t. 4 k. 37, t. 5 k. 111, 135v, t. 8 k. 29, t. 9 k. 25, Lustracje Dz. XVIII, nr 78 k. 156v.–157v. (umowa z S-em o ekonomię rogozińską), 325–327; AP w Gd.: rkp. 300,52 (korespondencja rodziny Schliebenów z miastem Gdańskiem – teczka Schlieben, k. 39–42); B. IH Uniw. A. Mickiewicza w P.: Kamieński A., Stany Prus Książęcych wobec rządów brandenburskich w drugiej połowie XVII wieku, P. 1994 s. 187, 196, 198, 207–8, 210–11, 213–15, 218, 244 (mszp. pracy doktorskiej); B. IH Uniw. Warsz.: Nagielski M., Gwardia przyboczna i komputowa za dwóch ostatnich Wazów (1632–1668), W. 1981 s. 223, 277–8 (mszp. pracy doktorskiej); B. Narod.: rkp. 3199 nr 16 17 k. 24–26v. (ślub Joanny Schlieben z Zawadzkim); B. Ossol.: rkp. 14644/III nr 4 k. 23–26; B. des Vereins Herold w Berlinie: sygn. VS 775 k. 18–20 (Platen E. von, Zur Geschichte der reichsgräflichen Familie von Schlieben-Birkenfeld); Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem: Adelsarchiv Nr. 1130 (von Schlieben) VII k. 1–8, 94, 108–111, XX HA, Ostpreussische Folianten Nr. 669/III k. 1092–1095.
Andrzej Kamieński i Mirosław Nagielski