Jan ze  Svenkenfeldu (de Swenkenfeld, de Swenkinfeldt, de Swenhenfélt, de Schwenkenfeld, de Schwenckenfelt, de Schwenkefelt, de Schwengfeld, de Schwentenfeld, J. Swidnicensis, J. Wratislaviensis), (zm. 1341), dominikanin, inkwizytor generalny na Śląsku. Ur. we wsi Schwengfeld (Makowice); pochodził prawdopodobnie z rodu rycerskiego. Do zakonu wstąpił w pobliskiej Świdnicy. W dokumencie bpa wrocławskiego, Nankera, z r. 1336 występuje J. jako lektor, a w 1339 z tytułem doktora Pisma Św., ściśle «magister in Sacra Pagina». Stopnie naukowe mógł zdobyć za granicą lub w Krakowie, gdzie dominikanie od r. 1304 posiadali własne Studium Generale. Na skutek rozporządzenia papieża Jana XXII z 1 IV 1327 r., aby biskupi archidiecezji gnieźnieńskiej powołali dominikanów do tępienia sekt waldeńskich nadciągających z Czech i Niemiec, J. został mianowany inkwizytorem diecezji wrocławskiej. Papież Benedykt XII rozszerzył w r. 1339 jego władzę na cały Śląsk. J., otrzymawszy (23 XI 1330) od bpa Nankera skierowany do duchowieństwa nakaz poparcia inkwizytora w wykonywaniu jego czynności, działał jako inkwizytor najpierw w Świdnicy, gdzie prowadził śledztwo przeciwko beginkom (1332), a następnie przeniósł się do Wrocławia. Toczący się tam spór Nankera z królem czeskim Janem Luksemburskim pociągnął za sobą klątwę rzuconą na króla czeskiego, a interdykt na miasto. Miejscowy starosta (Kunad de Falkenhain) oraz siedmiu radnych opowiedzieli się za królem i zaczęli usuwać kler wierny Nankerowi. W styczniu 1340 r. wypędzili z kościoła Św. Marii Magdaleny proboszcza, a na jego miejsce osadzili byłego cystersa, Marcina z Grysowa. Podobnie postąpiono z klerem w kościołach Św. Elżbiety i Św. Ducha. Kiedy Marcin zaczął głosić naukę zbliżoną do doktryny Piotra z Oliwy (zm. 1297) i m. in. twierdził, że do istoty odpuszczenia grzechów wystarczy samo ich wyznanie przed jakimkolwiek stworzeniem, J., wraz ze scholastykiem Apeczką z Ząbkowic (późniejszym bpem lubuskim), kazał Marcina uwięzić, a jego obrońcom, tj. staroście i rajcom, wytoczył proces o popieranie herezji. Wystąpiono również przeciw innym osadzonym przez rajców duchownym. W odpowiedzi radni uwięzili kilka osób związanych z duchowieństwem, a dwom rajcom zmarłym w czasie interdyktu kazali urządzić mimo tego pogrzeb religijny wśród bicia dzwonów. Kiedy zaś J. zażądał od nich publicznego oczyszczenia się z zarzutu herezji drogą przysięgi, spotkał się z odmową (listopad–grudzień 1340). Niezależnie od postępowania sądowego J. przemawiał na rynku wrocławskim do zgromadzonych tłumów, nawołując do posłuszeństwa Kościołowi. Udało mu się wprawdzie wprowadzić z powrotem do kościoła Św. Marii Magdaleny wypędzonego proboszcza i uwolnić uwięzionych przez Radę zakładników, ale radni, zawiedzeni w nadziei wydobycia z więzienia Marcina, wnieśli na inkwizytorów zażalenie do Rzymu (marzec 1341). W wyniku tych zajść J. i Apeczko wyrokiem z 27 VIII 1341 r. orzekli, jakoby oskarżeni popadli ipso facto w klątwę, są zatem pozbawieni urzędów, ich podwładni zwolnieni od należnego im posłuszeństwa, a od króla zażądali przeprowadzenia konfiskaty ich dóbr. Jan Luksemburski, któremu było na rękę mieszanie się w sprawy dopiero co nabytych terenów, chętnie zajął się tą sprawą, zwłaszcza że i Rada zwróciła się do niego ze skargą na inkwizytorów. Wezwawszy obie strony do Pragi, rozpoczął przesłuchiwanie. J. przybył pod ochroną wojska królewskiego i zamieszkał u dominikanów w klasztorze św. Klemensa, gdzie 28 IX 1341 r. został zamordowany przez ludzi nasłanych przez rajców wrocławskich. Sprawców ujęto pół roku później w Legnicy.

Fresk z podobizną J-a z XIV w. znajdował się w Pradze, w kościele Św. Klemensa, a portret w klasztorze dominikanów w Świdnicy; – Barącz S., Rys dziejów Zakonu Kaznodziejskiego w Pol., Lw. 1861 I 152; Birkowski F., Kazania na niedziele y święta doroczne, Kr. 1620 s. 112; Blasel K., Geschichte von Kirche und Kloster St. Adalbert zu Breslau, Breslau 1912; Bzowski A., Annalium ecclesiasticorum, Coloniae 1618 XIV 894–5; tenże, Propago, Venetiis 1606 s. 68–9; tenże, Tutelaris Silesiae, Wyd. 3., Wratislaviae 1862 s. 28; Dobrowolski K., Pierwsze sekty religijne w Polsce, W. 1925 s. 25–7, 41–4; Grünhagen C., Koenig Johann v. Boehmen und Bischof Nanker von Breslau, Wien 1864 s. 81 i n.; Heyne J., Dokumentierte Geschichte des Bistums und Hochstiftes Breslau, Breslau 1860 I 732–50, 852; Kłoczowski J., Dominikanie polscy na Śląsku w XIII–XIV w., Lublin 1956; Lewański J., Biskup Apeczko, „Zaranie Śląskie” 1959; Maleczyńska E., Ruch husycki w Czechach i w Polsce, W. 1959; Schulte W., Die politische Tendenz d. Cronica princ. Pol., Darstellungen u. Quellen z. Schlesichen Geschichte, Wr. 1906 I; Siejkowski M., Dni roczne, Kr. 1743; Silnicki T., Biskup Nanker, W. 1953 s. 106, 109; tenże, Dzieje i ustrój Kościoła katolickiego na Śląsku do końca w. XIV, W. 1953 s. 248–51; – Cod. Sil., XXX nr 4982, 5146, 6301, 6307, 6312, 6340, 6365, 6417, 6441, 6520, 6554, 6654, 6675–77, 6780, 6803; Examen testium… per inquisitorem… in Seveydnitz a. 1332 factum, Wyd. B. Ulanowski, Script. Rer. Pol., XIII s. 232; Das Formelbuch des Domherrn Arnold v. Protzan, Hrsg. v. W. Wittenbach, Cod. Sil., V; Kronika książąt polskich, Mon. Pol. Hist., III 123–7; Monumenta dominicana, Wyd. V. Fontana, Romae 1675 s. 212; Urkunden d. Bisthums Breslau, Hrsg. v. C. Grünhagen i G. Korn, Wr. 1864 I nr 166, Regesta Episcopatus Wratislaviensis; Urkunden z. Geschichte d. Bisthums Breslau im Mittelalter, Hrsg. v. G. A. Stenzel, Breslau 1845 s. 283 i nn.; – Na podstawie materiałów ks. R. Świętochowskiego oprac.

Red.