Nowakowski Janusz Ferdynand (imiona chrzestne: Jan Ferdynand), (1832–1883), lekarz, pisarz i redaktor. Ur. 21 XII w Skale w Kieleckiem, był synem Maksymiliana, propinatora, i Ludwiki (nazwiska panieńskiego nie udało się ustalić). Do szkół uczęszczał (1842–8) w Pińczowie i Kielcach. W r. 1848 wstąpił do służby rządowej w sądzie pokoju okręgu lelowskiego. W r. 1850 przeniósł się do Warszawy i pracował w kancelarii sądu apelacyjnego Król. Pol., a od r. 1852 w kancelarii IX Departamentu Rządzącego Senatu jako pomocnik bibliotekarza senatu, którym wówczas był Kazimierz Władysław Wójcicki. Skatalogował bibliotekę, którą później włączono do biblioteki głównej Uniw. Warsz. W r. 1854 złożył egzamin z kursu nauk i praw obowiązujących, a w r. 1856 uzyskał patent Komisji Rządowej Sprawiedliwości, na podstawie którego odbył aplikację sądową w ważniejszych Wydziałach Sądownictwa i został przedstawiony na rejenta okręgowego. Podczas wycieczki za granicę w r. 1857 poznał w Wiedniu Teodora Tripplina i zachęcony przez niego zapisał się do Akademii Medyko-Chirurgicznej w Warszawie. Naukę kontynuował w Szkole Głównej Warszawskiej, pełniąc cały czas obowiązki pomocnika bibliotekarza senatu aż do końca 1864 r. Dn. 17 II 1864 otrzymał stopień lekarza i rozpoczął wolną praktykę lekarską, a w marcu t. r. praktykę lekarską w Szpitalu Św. Ducha. Mianowany następnie nadetatowytn ordynatorem, pracował tu bezpłatnie 12 lat i na własne żądanie został zwolniony. Dn. 28 VI 1866 wybrany przez Radę Wydziału Lekarskiego na asystenta kliniki chirurgicznej Aleksandra Le Bruna, mieszczącej się w Szpitalu Św. Ducha, pracował w tym charakterze do końca 1868 r. W r. 1870 mianowany młodszym nauczycielem anatomii w Szkole Felczerów Cywilnych w Warszawie, a 5 I 1872 lekarzem miasta Warszawy, pełnił obie te funkcje aż do śmierci. Z Aleksandrem Przystańskim założył 23 IV 1869 w Warszawie pierwszy w Europie zakład leczenia kumysem z mleka krowiego, będący wzorem dla podobnych powstających później za granicą.

Jeszcze przed studiami lekarskimi zajmował się także pracą literacką i publicystyczną. Od r. 1856 pisywał do „Gazety Codziennej”i wielu ówczesnych pism utwory beletrystyczne i artykuły naukowe. Pod kierunkiem Franciszka Bolemira Květa, lektora języka czeskiego przy byłej Szkole Głównej, ćwiczył się w języku i poznawał literaturę czeską. Był w Czechach w l. 1860 i 1869 i położył duże zasługi w nawiązywaniu i podtrzymywaniu kontaktów polsko-czeskich. Ogłosił ok. 60 prac biograficznych, literackich, sądowo-lekarskich drukowanych w „Bibliotece Warszawskiej”, „Gazecie Polskiej”, „Gazecie Warszawskiej”, „Gazecie Lekarskiej”, „Kółku Domowym”, „Noworoczniku Ilustrowanym dla Polek”, „Tygodniku Illustrowanym”, „Tygodniku Lekarskim”, „Pamiętniku Tow. Lekarskiego Warszawskiego”. Był współpracownikiem „Encyklopedii” Orgelbranda. Z Ludwikiem A. Neugebauerem przełożył „Anatomię opisową ciała ludzkiego podług Hyrtla” (W. 1865–8 I–II). Prace N-ego były tłumaczone na język czeski, chorwacki, niemiecki i rosyjski. Ważniejsze prace to: Wycieczka na Litwę („Bibl. Warsz.” 1857), Chłopi w Czechach („Tyg. Illustr.” 1860), życiorysy Józefa Majera, Franciszka Groera i Hilarego Filipa Czajewskiego („Tyg. Illustr.” 1860, 1876, 1878) oraz ośmiu znakomitych Czechów („Tyg. Illustr.” i „Noworoczn. dla Kobiet”), Odwiedziny u Józefa Lompy, pisarza ludowego na Szląsku (Wil. 1861), Życie i prace naukowe fizyologa D-ra Jana Purkynie’go („Bibl. Warsz.” 1861), gdzie pisał również o dziejach fizjologii, nauki o dźwiękach i o literaturze czeskiej, Opis choroby śp. D-ra filozofii Franciszka Kwieta (W. 1864), Ks. Wacław Sztulc (W. 1862), Życie i prace naukowe D-ra Aleksandra Lebruna („Pam. Tow. Lek. Warsz.” 1868), Ambroży Grabowski. Wspomnienie z Krakowa (W. 1869), O kumysie wyrabianym z mleka krowiego („Gaz. Lek.” 1869), Kumys w leczeniu katarów dróg oddechowych („Pam. Tow. Lek. Warsz.” 1870), Kąpiele morskie na północno-fryzyjskich wyspach Föhr i Sylt („Tyg. Illustr.” 1875). Od r. 1864 był członkiem Tow. Lekarskiego Warszawskiego, w r. 1866 współredaktorem, a w l. 1867–8 głównym redaktorem „Pamiętnika Tow. Lekarskiego Warszawskiego”. Był członkiem korespondentem Tow. Lekarskich: Krakowskiego, Wileńskiego, w Charkowie, Pradze Czeskiej, i Tow. Naukowego w Krakowie. Uporządkował i bezimiennie wydał po śmierci Apolinarego Zagórskiego 2 tomy jego „Gawęd Naukowych” z portretem i życiorysem pióra J. I. Kraszewskiego w Warszawie w r. 1859. Był inicjatorem złożenia serca Polikarpa Girsztowta w podziemiach kościoła Św. Krzyża i uczczenia pomnikiem jego pamięci.

N. zmarł w Warszawie 10 IV 1883 po krótkiej chorobie, pozostawiając żonę i syna (prawdopodobnie był nim Aleksy Ludwik, zm. w r. 1910 w wieku lat 33, pochowany z N-m we wspólnym grobie na Powązkach).

Estreicher w. XIX; Enc. Org.; Enc. Org. (1884); W. Enc. Ilustr.; Album zasłużonych lekarzy polskich, W. 1925 s. 73; Kośmiński, Słown. lekarzów, (spis prac); – Bartkiewicz B., Szkoła Główna Warszawska Kr. 1901 II 513–16 (spis prac); Gajsler J. F., Dr Janusz Ferdynand Nowakowski, „Kłosy” R. 36: 1883 nr 929 s. 255; toż, „Tyg. Illustr.” 1883 t. 1 nr 16 s. 247; Ostrowska T., Polskie czasopiśmiennictwo lekarskie XIX wieku (1800–1900), Wr. 1973; – „Arch. Hist. Med.” T. 29: 1966 nr 4 s. 449; „Gaz. Lek.” R. 18: 1883 nr 15 s. 296; „Kłosy” T. 38: 1884 nr 991 s. 411; „Kur. Warsz.” 1864 nr 77 s. 474, 1883 nr 84; „Medycyna” T. 11: 1883 nr 16 s. 271; „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 60: 1868 nr 4 s. 224, T. 80: 1884 nr 2 s. 171–5 (Przystański A., Śp. Janusz Ferdynand Nowakowski); – PAP w Chrzanowie: sygn. USCO XXIV (SK) – 35 s. 16.

Teresa Ostrowska