Izrael (Israel) Jerzy (Jiři, Jiřik), (ok. 1505–1588), pierwszy senior braci czeskich w Polsce. Data urodzin I-a podawana jest bardzo rozmaicie (od 12 IX 1500 do 1510). Ur. w mieście Uherský Brod na tzw. Morawskim Słowacku, był synem zamożnego kowala należącego do Jednoty braci czeskich. W młodości pracował fizycznie w ojcowskiej kuźni, a przed r. 1530 uzyskał zezwolenie ojca na rozpoczęcie studiów potrzebnych, aby zostać ministrem. Naukę pobierał w szkole braterskiej w Mladej Boleslavi (odtąd przeniósł się z Moraw do właściwych Czech) i kontynuował ją w Litomyślu przy boku biskupa Jednoty, Jana Augusty, który nadał mu zapewne biblijne miano Izraela. W r. 1531 został diakonem przy boku Augusty w Brandysie, a wyświęcony 15 VI 1540 r. na ministra, objął kierownictwo ważnego zboru w Turnowie. W l. 1535, 1536, 1538 i 1542 towarzyszył Auguście w jego podróżach do Wittenbergi, które miały na celu nawiązanie ściślejszych kontaktów z luteranizmem. W r. 1547 przygotowywał do druku wraz z Machem Sionskim nowy kancjonał, którego rozpowszechnienie zostało jednak uniemożliwione przez władze. Po skonfiskowaniu Turnowa na rzecz cesarza prześladowano I-a i chociaż nie brał aktywnego udziału w zaburzeniach 1547 r., w połowie n. r. więziono go na zamku praskim. Świecił tam przykładem niezłomności przekonań i nakłonił wielu turnowskich zborowników do wytrwania we wierze i pójścia na wygnanie. Sam zbiegł niebawem z więzienia i w sierpniu 1548 r. dotarł do Wielkopolski.
W grudniu 1548 r. brał I. udział w rokowaniach z luteranami w Królewcu, na które został delegowany mimo nieznajomości języka niemieckiego i słabego opanowania łaciny. Na «egzaminie» królewieckim porozumiewał się z teologami pruskimi po polsku i w ogóle słynął wśród braci z dobrej znajomości tego języka. W l. 1549–53 sprawował obowiązki ministra w Kwidzyniu i pobliskiej Gardeji, prowadząc także dorywczo pracę kaznodziejską w Toruniu i dojeżdżając od zimy 1550/1 do zboru poznańskiego. Lata pięćdziesiąte były okresem największej aktywności I-a; podróżował on wówczas stale po Wielkopolsce (podróże misyjne), Morawach (wyjazdy na zebrania starszyzny braterskiej, do których był obowiązany jako – od r. 1550 – członek «ścisłej rady»), Prusach oraz Małopolsce. Dzięki swej gorliwości religijnej, która szła w parze z tolerancyjnością wobec innych wyznań, oraz zdolnościom zdobył miano apostoła ewangelii w Wielkopolsce. Pozyskał tu dla swego wyznania wielu spośród mieszczan i szlachty, a nawet pojedynczych chłopów i już w r. 1550 rozpoczął nakłaniać do Jednoty potężną magnacką rodzinę Ostrorogów. W r. 1551 pozyskał dla swego wyznania swą późniejszą dozgonną przyjaciółkę, Katarzynę Ostrorożankę, a w r. 1553, po konkurencyjnej walce z przedstawicielami innych kierunków protestantyzmu, najznaczniejszego członka tego rodu, starostę wielkopolskiego, Jakuba. W styczniu 1553 r. przesiedlił się I. na stałe do Poznania, ale już w listopadzie przeniósł się z powodu prześladowań do miasteczka Ostroróg, siedziby starosty Jakuba, zachowując oficjalnie nadal pieczę nad zborem poznańskim. I. posługiwał się w swej pracy duszpasterskiej licznymi pomocnikami, szczególnie gdy chodziło o wygłaszanie niemieckich kazań. W Ostrorogu odznaczył się dbałością o zbór (powiększył m. in. i tak bogate już jego uposażenie oraz założył szkołę) i dobrym stosunkiem do plebejskiej ludności, której pomagał szczególnie po pożarze 1555 r. W ogóle, choć trudno nazwać I-a radykałem, miał on wiele zrozumienia dla ludu, a niechęci do szlachty. Faktycznie już ok. r. 1555 sprawował funkcję seniora braci czeskich w Polsce, a w sierpniu 1557 r. obrano go nim formalnie. W styczniu n. r. mianowany został dodatkowo sędzią polskich gmin Jednoty. Związany dawniej z kierunkiem sprzyjającym luteranizmowi, trzymał się teraz pośrednich między nim a kalwinizmem poglądów brata Łukasza i w r. 1561 zajął nieprzychylne stanowisko wobec swego dawnego mistrza Augusty, którego (przebywającego w więzieniu cesarskim) pozbawiono faktycznie kierownictwa Jednoty.
I. był jednym z najaktywniejszych zwolenników współpracy wszystkich odłamów protestantyzmu, choć pragnął zachować odrębność organizacyjną Jednoty. W r. 1555 uczestniczył w rokowaniach z protestantami małopolskimi w Krzcięcicach, Gołuchowie i Koźminku, w kwietniu 1556 r. był posłem braci czeskich na synodzie w Pińczowie, a od listopada 1556 do Nowego Roku 1557 przebywał w Małopolsce, usiłując podtrzymać unię zawartą przed dwoma laty za jego sprawą w Koźminku. Zdobył sobie szacunek niektórych różnowierców małopolskich (szczególnie mieszczan krakowskich i najgorliwszych ministrów), ale wielu innym nie podobał się z racji swego bardzo krytycznego spojrzenia na szlachecką reformację w Małopolsce. Ganił w niej zamęt dogmatyczny, niski poziom etyczny członków zboru, samowolę szlachty, oddalenie ministrów od prostego ludu, nietolerancję wyznaniową wobec poddanych itd. Mimo pewnej ustępliwości I-a niepowodzenie jego poselstwa przypieczętowała rozmowa odbyta 16 XII w Rabsztynie z Janem Łaskim, w której doszło do rozdźwięku głównie na tle rozumienia sakramentu ołtarza. Z pełnym wzajemnym zrozumieniem rozmawiał natomiast w styczniu 1557 r. w Działdowie z luteraninem P. P. Vergerio. Ok. 1560 r. ciężkie choroby uniemożliwiły na pewien czas I-owi działalność ireniczną, ale później powrócił znów do niej mimo stałych dolegliwości ischiatycznych, podagrycznych itp. W lipcu 1563 r. dysputował w Krakowie z antytrynitarzami, przez co jednota chciała odzyskać zaufanie kalwinów małopolskich. Gdy próba ta nie przyniosła większych rezultatów, zawarł 18 IX 1565 r. w Liszkowie realną unię z kalwinami kujawskimi. W l. 1567–70 wniósł duży wkład do przygotowania zgody sandomierskiej (przy jej zawieraniu w r. 1570 nie był obecny z powodu choroby), przy czym przeważnie osobiście kierował rokowaniami z luteranami, prowadzonymi na synodach w Poznaniu. Początkową nieustępliwość wielkopolskich luteran wobec Jednoty przełamał przez pozyskanie sobie w r. 1568 poparcia melanchtoniańskich teologów wittenberskich i w r. 1570 przyczynił się do oficjalnego pogodzenia tych dwu najznaczniejszych odłamów reformacji wielkopolskiej.
W r. 1573 uczestniczył I. w generalnym synodzie protestantów polskich w Krakowie. Coraz mniej jednak mógł podołać obowiązkom, które spadały na niego z racji kierowania polskim odłamem Jednoty, zwłaszcza że w r. 1571 został jej najwyższym sędzią, a w r. 1572 pierwszym biskupem. W sprawach społecznych zbliżał się coraz bardziej (wraz z resztą Jednoty) do pozostającego pod hegemonią szlachty protestantyzmu polskiego, nie mógł się jednak pogodzić z zawieraniem małżeństw przez ministrów braterskich i ze wzrostem wpływów młodszych duchownych na rządy zborem (jemu samemu znowuż zarzucano uleganie wpływom Katarzyny Ostrorożanki). Wymienione tu kwestie stały się ostatecznym powodem tego, iż złożywszy po burzliwym synodzie, odbytym ok. 1 X 1579 r., wszystkie posiadane w Polsce godności, wyjechał na Morawy, gdzie mieszkał przeważnie w Lipniku, i w miarę swych sił brał udział w kierowaniu Jednotą (22 VI 1582 był nawet na synodzie w Poznaniu). Tamże umarł 8 lub 15 VII 1588 r. i został uroczyście pochowany. Jego wychowankiem i długoletnim współpracownikiem był Szymon Bogumił Turnowski.
I. był wybitnym kaznodzieją i pozostawił po sobie polskie kazania. Spora była jego spuścizna dziejopisarska obejmująca zaginioną pracę Historia de origine et progresu ecclesiae Maioris Poloniae confessionis Bohemicae (korzystali z niej M. Gracjan Gertych i A. Węgierski), zachowane w X t. „Acta Unitatis Fratrum” opisy rokowań z innymi odłamami protestantyzmu (zwłaszcza z różnowiercami małopolskimi) oraz fragmenty pamiętnikarskie. Z innego rodzaju pism I-a warto wymienić obfitą korespondencję oraz drobne prace z dziedziny teologii praktycznej (m. in. po polsku). Prawie nic z jego spuścizny nie było drukowane.
Estreicher; Ottüv slovník naučný, Praha 1897 XII 969–70; W. Enc. Ilustr.; – Bidlo J., Jednota bratrská v prvním vyhnanství, Praha 1900–32 I–IV; Callier E., Ostroróg, monografia w głównych zarysach, „Rocz. Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 18: 1891 1 s. 108, 139–141; Gindely A., Geschichte der Böhmischen Brüder, Praga 1857–68 I 333, 336–7, 340–1, 356, 397–8, 400–1, 403–6, 415, 417, 435, 453, II 75, 78–82, 84, 87, 95, 252, 262, 308, 475; Henschel A., Evangelische Lebenszeugen des Posener Landes aus alter u. neuer Zeit, P. 1891 s. 43–74; Hrejsa F., Dějiny křestanstvi v Československu, Praha 1948–50 V 88 i in., VI; tenże, Sborové Jednoty bratrské, Reformačni sbornik, Praha 1934–9 V 35, 69, VI 14, 57–8, VII 13–4, 46–7, 49–50, 57, 60–2, 77; Kruske J., Georg Israel, erster Senior und Pastor der Unität in Grosspolen, Wr. 1894; Lochner G. W. K., Entstehung und erste Schiksale der Brüdergemeinde in Böhmen und Mähren und Leben des Georg Israel, Nürnberg 1832 s. 42 i n.; Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, P. 1853 s. 21, 23, 40, 60, 67 i n., 107 i n., 169, 173–5, 179, 185, 187, 210–1, 227; tenże, O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiej Polsce, P. 1835 s. 32, 35–6, 39–41, 49–50, 60–1, 65, 69, 74, 111, 330, 332, 338, 362–4; tenże, Wiadomości historyczne o dysydentach w mieście Poznaniu, P. 1838 s. 23–7, 29–31, 33, 35–41, 48–51, 57, 78, 80–1, 101–2, 174–6; Müller J. T., Geschichte der Böhmischen Brüder, Herrnhut 1931 II 56, 307, 311 i n., III 58–69, 397 i n., 408 i n.; Řičan R., Dějiny Jednoty bratrské, Praha 1957; Śliziński J., Z działalności literackiej braci czeskich w Polsce (XVI–XVIII w.), Wr.–W. 1959; – Dekrety Jednoty bratrské, Wyd. A. Gindely, Praha 1865 s. 184–5, 201, 212, 228, 272; Lasciana nebst den ältesten Synodalprotokollen Polens 1555–1561, Wyd. H. Dalton, Berlin 1898 s. 409, 426, 427, 528 i in.; [Łasicki J.], Johannis Lasitii… Historiae de origine et rebus Fratrum Bohemorum liber octavus, (Leszno) 1649 s. 225, 239, 276, 356, 364–74, 381–2; Nekrologium polské větve Jednoty bratrské, Wyd. J. Bidlo, „Věstnik král. české společnosti nauk” (Praha) T. 2: 1897 s. 9, 20; Ordo antistitum in unitate Fratrum, Wyd. J. Śliziński, „Slavia” (Praha) T. 20: 1951 s. 388–90; Rękopisy braci czeskich, Oprac. J. Śliziński, Wr. 1958 s. 148, 152, 156, 174, 188, 293; Die Synoden der Kirche Augsburgischer Konfession in Grosspolen im 16., 17. und 18. Jahrhundert, Wyd. G. Smend, „Jahrbuch des Theologischen Seminars der Unierten Evangelischen Kirche in Polen” (P.) T. 3: 1930; Węgierski A., Systema historico-chronologicum ecclesiarum Slavonicarum…, Traiectini ad Rhenum 1652 s. 58–9, 61, 100–10, 218–9, 221–2, 318, 323, 382–3; – B. Uniw. w P.: rkp. dawnej Biblioteki Raczyńskich nr 50; Arch. Min. Vnitra w Pradze: fotokopie „Acta Unitatis Fratrum” t. X; Narodni Museum w Pradze: Ms 1 E b 1, č. 1 („Metryka ostrorocka … ab 1554 ad 1586”), Ms II D 8, k. 310 i n.; – Liczne wzmianki o I-u znajdują się też w innych pracach z historii braci czeskich, wyliczonych w cytowanych książkach Řičana i Ślizińskiego.
Wacław Urban