Rhete Jerzy (1600–1647), drukarz i nakładca w Gdańsku i Szczecinie. Ur. 16 I w Szczecinie, w rodzinie drukarzy. Jego dziad Jerzy (zm. 15 II 1586), duchowny protestancki i astronom, założył drukarnię w Szczecinie w r. 1577. Ojciec Joachim (2 II 1566 – 10 II 1611) odziedziczył ten warsztat i prowadził w l. 1591–1611. Matka Elżbieta z domu Cradell była córką książęcego mennika w Szczecinie. Z małżeństwa tego urodziło się 6 synów, z których dwóch zostało drukarzami, nabywając umiejętności w zakresie sztuki typograficznej w oficynie ojca. Młodszy z nich Dawid (ok. 1605 – 30 VIII 1638) przejął po śmierci rodziców drukarnię szczecińską i kierował nią w l. 1624–38.
R. w r. 1619 przybył do Gdańska w momencie, gdy pierwsza stała oficyna typograficzna w tym mieście, prowadzona wówczas przez Jakuba Rhodego, chyliła się ku upadkowi, nie mogąc sprostać konkurencyjnej działalności energicznego Andrzeja Hünefelda. Rada Miejska nie godziła się jednak na prośby Hünefelda, aby jemu odstąpić tłocznię Rhodów, chcąc zapewne utrzymać w mieście dwie drukarnie, jedną służącą luteranom, drugą dla kalwinistów. Wyraziła więc zgodę na zakup tej oficyny przez przybyłego ze Szczecina R-ego, którzy nabył ją 31 X 1619 za 750 fl. Drukarnia mieściła się w budynku miejskim na Przedmieściu, przy dzisiejszej ul. Rzeźnickiej, w pobliżu Gimnazjum Akademickiego. Ponieważ miała ona służyć, podobnie jak jej poprzedniczka za czasów Rhodów, potrzebom miasta i gimnazjum, już 22 XI 1619 Rada wydała zarządzenie określające prawa i obowiązki nowego właściciela drukarni. Za lokal miał on płacić czynsz w wysokości 100 fl. rocznie, a dla gimnazjum miał tłoczyć bezpłatnie tezy dysertacji i programy nauczania w rozmiarze 1 arkusza na miesiąc. Oficjalny tytuł drukarza miejskiego i gimnazjalnego («Reipublicae et Gymnasii Typographus») otrzymał R. 18 IV 1629, z czym wiązało się zwolnienie od czynszu, podatków i kwaterunku wojskowego. Zarządzenia Rady regulowały też sprawy cenzury (zakaz tłoczenia pism socyniańskich i mennonickich, obowiązek przedkładania każdej książki cenzorowi), opłat za usługi typograficzne i uprawnień drukarza do własnego nakładu i jego sprzedaży.
Działalność typograficzna R-ego w Gdańsku zakłócona była sporami z konkurencyjną oficyną A. Hünefelda. Obaj drukarze składali w Radzie Miejskiej skargi i zażalenia, obwiniając się nawzajem o przekraczanie uprawnień. Spory te dotyczyły głównie druku bardzo popłatnych podręczników szkolnych, zwłaszcza pióra Jana Amosa Komeńskiego. R. toczył też spory z władzami miasta: jeden z nich zakończył się 9 III 1638 skazaniem R-go na trzydniowy areszt. Gdy 30 VIII 1638 zmarł w Szczecinie brat R-ego Dawid, Jerzy został jego spadkobiercą i przejął w Szczecinie drukarnię wraz z księgarnią. W związku z tym częściej przebywał w Szczecinie niż w Gdańsku. Repertuar wydawniczy oficyny szczecińskiej obejmował przede wszystkim różnego rodzaju publikacje szkolne. Do znacznych osiągnięć R-go w Szczecinie należy wydanie w r. 1639 obszernego dzieła J. Meareliusa z zakresu historii Pomorza.
W l. 1619–47 wydrukował R. w Gdańsku ponad 100 pozycji o łącznej objętości ok. 1 000 arkuszy. W repertuarze wydawniczym jego oficyny dominowały publikacje wynikające z obowiązku służenia potrzebom gimnazjum: programy nauczania, dysertacje, dysputacje, rozprawy naukowe profesorów, m. in. Jana Mochingera, Henryka Nicolai’ego, Joachima Oelhafa, Wawrzyńca Eichstadta, Abrahama Caloviusa, Jana Botsacka. Kontynuował też wydawanie podręczników do nauki języka polskiego, w opracowaniu Jakuba Gadebuscha, Jana Gulińskiego Śniatowskiego i Krzysztofa Liebrudera. Dla potrzeb Rady Miejskiej tłoczył liczne zarządzenia regulujące wewnętrzne sprawy miasta. Na uwagę zasługują drukowane przez R-ego utwory okolicznościowe poświęcone sprawom polskim: śmierci króla Zygmunta III, elekcji króla Władysława IV, czynom wojennym tych monarchów. Wśród tych pism wyróżnia się relacja z wjazdu Ludwiki Marii Gonzagi do Gdańska w r. 1646, pióra Adama J. Martiniego, ozdobiona rycinami miedziorytowymi, w tym portretami Władysława IV i jego przyszłej żony. Do ciekawszych poloników zalicza się ponadto „Sławośpiew z zwycięstwa otrzymanego z Moskwy przez Władysława IV”, pióra Andrzeja z Konojad Dębołęckiego (1634) oraz przeznaczony dla ludności kaszubskiej „Mały Catechizm D. Marcina Luthera niemiecko-wandalski abo słowięski” (1634), opracowany przez Michała Mostnika (Pontanusa) ze Smołdzina. Oprócz tego tłoczył też R. liczne panegiryki okolicznościowe miejscowych autorów.
Osobna wzmianka należy się R-emu jako wydawcy czasopism. Władze miejskie Gdańska bardzo niechętnie wydawały zezwolenie na druk publikacji periodycznych, obawiając się konsekwencji politycznych. Już w r. 1628 zwrócił się R. do Rady Miejskiej z prośbą o wyrażenie zgody na wydawanie czasopisma, ale spotkał się z odmową. Dopiero w r. 1630 udało mu się pokonać przeszkody administracyjne i wówczas przystąpił do wydawania czasopisma pt. „Bericht durch Pommern”, nie podając wszakże na nim informacji o miejscu druku i drukarzu. Czasopismo ukazywało się dwa razy w tygodniu i wypełnione było głównie wiadomościami z miejsc, na których toczyły się akcje wojny trzydziestoletniej. Jednocześnie rozpoczął on drukowanie drugiego czasopisma pt. „Reichzeitung über Bresslaw” (1630–40). Tytuły tych czasopism zmieniały się w zależności od źródeł informacji i terenu działań wojennych („Postzeitung über Stettin und Hamburg”, „Partikular Post-Hamburger und Reichzeitung”, „Post Hamburger und Breslauische Reichzeitung”). R. publikował też dochodowe kalendarze.
Spod pras R-go wychodziły nadto druki muzyczne wielogłosowe i jednogłosowe, począwszy od r. 1634. Były to kompozycje autorów gdańskich i królewieckich, m. in. Pawła Sieferta, Jana Eccarda i Jana Stobaeusa. W r. 1638 opublikował on psalm 128 w polskim przekładzie Jana Kochanowskiego, z melodią rozpisaną na 5 głosów, skomponowaną przez J. Stobaeusa. Druki muzyczne R-ego odznaczają się starannym i czytelnym wykonaniem. W jego kasztach były dwa rodzaje czcionek nutowych. R. zmarł 5 VI 1647 w Szczecinie. Zgon jego uczciło wielu autorów w Gdańsku i Szczecinie żałobnymi utworami (A. Calovius, J. Fabricius, M. J. Micraelius, D. Ruelius, J. Schlikerus, B. Schwallenberg, M. Spielenberger).
R. był żonaty z Anną Richter (zm. 1659) i miał 5 synów: Dawida Fryderyka (zob.), Filipa Chrystiana (zob.), Jana Walentego, Joachima Jerzego, Samuela oraz 3 córki. Synowie, z wyjątkiem Samuela, poszli w ślady ojca i zostali drukarzami.
Estreicher; Zawadzki K., Gazety ulotne polskie i Polski dotyczące XVI–XVIII wieku. Bibliografia, Wr. 1977–84 I–II (wg indeksu); Allg. Dt. Biogr.; Altpreuss. Biogr.; Hist. Nauki Pol., VI; – Bake W., Die Frühzeit des pommerschen Buchdrucks im Lichte neuerer Forschung, Pyritz 1934 s. 118–22; Bandtkie J. S., Historia drukarń w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim, Kr. 1826 I 86; Drukarze dawnej Pol., IV–V; Gspann H. K., Die Anfänge der periodischen Presse in Danzig, „Zeitschr. des Westpreuss. Geschichtesvereins” T. 64: 1923 s. 43–72; Günther O., Aus der Geschichte des Danziger Buchdrucks, „Mitteilungen des Westpreuss. Geschichtsvereins” T. 5: 1906 s. 3–4; Haasbargen H., Aus der Frühzeit der Danziger Presse, „Der Danziger Vorposten” T. 6: 1936 nr 9 s. 14; Hanow M. K., Denkmahl der Danziger Buchdruckereyen und Buchdrucker, Danzig 1740 k. B4r; Heinemann O., Die ältesten Stettiner Zeitungen, „Baltische Studien” N. F. T. 5: 1901 s. 199–210; tenże, Die kurfürstlich Brandenburgische Hofbuchdruckerei in Stettin, tamże s. 177; Historia Gdańska. Pod red. E. Cieślaka, Gd. 1982 II; Jędrzejowska A., Pelczarowa M., Polskie piśmiennictwo w gdańskich oficynach drukarskich (XVI–XVIII w.), w: Pomorze nowożytne, W. 1959; Kranhold K. H., Frühgeschichte der Danziger Presse, Münster 1967 s. 52–120; Lankau J., Prasa staropolska na tle rozwoju prasy w Europie, 1513–1729, Kr. 1960; Lenz A. D., Engelmann E., Festschrift zum 400-jährigen Bestehen der ältesten Druckerei in Danzig, Danzig 1937–8 s. 16–9; Löschin G., Geschichte der Danziger Buchdruckereien, Danzig 1840 s. 5–7; Mańkowski A., Dzieje drukarstwa i piśmiennictwa polskiego w Prusiech Zachodnich wraz z szczegółową bibliografią druków zachodniopruskich, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” T. 18: 1911 s. 82–3; Metcke A., F. Hessenland G. m. b. H. Die Entwicklung der Firma von ihrer Gründung im Jahre 1577 bis zur Gegenwart, Stettin 1928 s. 19–21; Mohnike G., Die Geschichte der Buchdruckerkunst im Pommern, Stettin 1840 s. 17–22; Ost G., Die ältesten pommerschen Zeitungen, „Baltische Studien” N. F. T. 34: 1932 s. 213–31; Pelczarowa M., Z dziejów oficyn drukarskich w Gdańsku (w. XVI–XVIII), „Roczn. Gdań.” T. 14: 1955 s. 147 53, 156 62, 165; Pompecki B., Literaturgeschichfc der Provinz Westpreussischen. Ein Stück Heimatkultiur, Danzig 1915 s. 44–5, 53, 63; Przywecka-Samecka M., Drukarstwo muzyczne w Polsce do końca XVIII wieku, Kr. 1969 s. 125–9, 187–91; Siadkowski S., Drukarze i drukarstwo szczecińskie w XVI wieku, „Szczecin” 1958 s. 39–43; tenże, Najstarsze drukarnie szczecińskie, tamże 1947 s. 73–4, 96; Wajsblum M., Ex regestro arianismi. Szkice z dziejów upadku protestantyzmu w Małopolsce, „Reform. w Pol.” T. 9–10: 1937–8 s. 287–373; Witczak T., Teatr i dramat staropolski w Gdańsku, Gd. 1959 s. 90; – Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, Oprac. Z. Nowak i P. Szafran, W. 1974 (wg indeksu); – Arch. Państw. Gd.: sygn. 300 R/Mn 17a, sygn. 300, 27/80, sygn. 300, 31/4a, 4b, art. 86, sygn. 300, 36, Q 1 p. 57, sygn. 300, 36/29, sygn. 300,36/37, sygn. 300, 36/39, sygn. 300, 36/47; B. PAN w Gd.: Kartoteka drukarzy gdańskich.
Zbigniew Nowak