Stembrowicz Jerzy, pseud. Kruk (1919–1989), prawnik, konstytucjonalista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego.
Ur. 26 X w Warszawie, był synem Kazimierza (1890–1943), lekarza, kapitana WP, i Janiny z Nelkinów (1892–1983), bratem Wiesława (1924–2002), lekarza i historyka medycyny.
W r. 1937 zdał S. maturę w Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Warszawie i t.r. rozpoczął studia prawnicze na Uniw. Warsz. Podczas okupacji niemieckiej kontynuował studia na tajnych kompletach i uczestniczył w konspiracji pod pseud. Kruk; był żołnierzem 1. Dyonu 1. Pułku Szwoleżerów AK i w ramach p. «Baszta» wziął udział w powstaniu warszawskim 1944 r. na Mokotowie. Po kapitulacji powstania przebywał do końca wojny w niemieckich obozach jenieckich, m.in. VIII B Lamsdorf i XVIII C Markt Pongau (od 21 X 1944). Po oswobodzeniu służył przez ponad rok w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie.
W sierpniu 1946 wrócił S. do Polski i kontynuował studia na Wydz. Prawa Uniw. Warsz. Równocześnie od 1 X 1946 do 15 VIII 1947 był zatrudniony w Centralnym Urzędzie Planowania jako pracownik kontraktowy. Działał początkowo w Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, a następnie Związku Akademickiej Młodzieży Polskiej i Bratniej Pomocy Uniw. Warsz. Po ukończeniu studiów, w r. 1947, został aplikantem sądowym delegowanym do Min. Sprawiedliwości (15 VIII 1947 – 31 III 1948), potem był referendarzem (1 IV 1948 – 31 III 1951) w Prokuraturze Generalnej. Od 1 XII 1947 pracował również jako starszy asystent w Akad. Nauk Politycznych (do 31 VIII 1950) i Ośrodku Doskonalenia Kadr Sądowych i Prokuratorskich (15 XI 1950 – 31 VIII 1951). Prowadził też zajęcia zlecone na Wydz. Prawa Uniw. Warsz. (1 XI 1951 – 30 IX 1953), gdzie 11 XI 1950 uzyskał stopień doktora nauk prawnych na podstawie napisanej pod kierunkiem Stefana Rozmaryna pracy Izba druga w systemie władzy powojennej Francji („Państwo i Prawo” 1951 nr 8–9, odb. W. 1951). Od 1 VI 1951 do 30 IV 1952 był ponownie zatrudniony w Min. Sprawiedliwości i pełnił również funkcje sekretarza redakcji „Nowego Prawa” oraz Wydawnictwa Prawniczego (1 IV 1952 – 30 VI 1953); potem do 30 VII 1955 był kierownikiem działu w tym Wydawnictwie. Od 1 VII t.r. pracował w Prokuraturze Generalnej jako wiceprokurator i naczelnik wydziału (do 15 II 1961). W l. pięćdziesiątych opublikował m.in. artykuły: Wybory do Zgromadzenia Narodowego we Francji („Państwo i Prawo” 1951 nr 10), Wybory do Bundestagu w Niemczech Zachodnich (tamże 1953 nr 11), Stalinizm w socjalistycznym prawie konstytucyjnym (tamże nr 7), Prezydent republiki i nowa konstytucja Francji (tamże 1958 nr 12, odb. W. 1958), Powstanie konstytucji IV Republiki („Czas. Prawno-Hist.” 1960 nr 12, odb. P. 1960). Dn. 1 II 1961 został adiunktem na Wydz. Prawa Uniw. Warsz. T.r. wstąpił do ZNP i pełnił w nim funkcje wiceprzewodniczącego Rady Zakładowej na Uniw. Warsz. oraz członka Sekcji Nauki. Habilitował się 7 X 1963 na podstawie rozprawy Parlament V Republiki Francuskiej (W. 1963) i 1 XI t.r. otrzymał stanowisko docenta. Dn. 9 I 1971 został mianowany profesorem nadzwycz. Na Uniw. Warsz. pełnił S. m.in. funkcje kierownika Studium Administracji (1968–71), Zakł. Prawa Państw. i Instytucji Politycznych (1969–71) oraz prodziekana Wydz. Prawa i Administracji (1971–3). W filii Uniw. Warsz. w Białymstoku był dziekanem Wydz. Prawno-Ekonomicznego (1981–4) oraz kierownikiem: Podyplomowego Studium Administracji i Zakł. Prawa Państw. w Inst. Prawno-Administracyjnym (1973–81). Ponadto był członkiem Senatu Uniw. Warsz. oraz Komisji Dyscyplinarnej przy Radzie Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego (1984–7).
Zainteresowania naukowe S-a koncentrowały się wokół zagadnień prawa konstytucyjnego: władzy wykonawczej we współczesnym państwie, relacji między konstytucją a prawem stanowionym, teoretycznych zagadnień funkcjonowania aparatu państwowego i gwarancji praw obywatelskich oraz systemu politycznego Francji. Opublikował m.in. Systemy polityczne wybranych państw kapitalistycznych: Wielkiej Brytanii i Francji (W. 1968, wspólnie ze Stanisławem Gebethnerem, wyd. 2, W. 1977), Rada Państwa w systemie organów PRL (W. 1968), a także artykuły: Konstytucja a ustrój państwowy i społeczny („Państwo i Prawo” 1971 nr 8–9), Problem stosunku modelu politycznego do rzeczywistości („Studia Nauk Polit.” 1973 nr 3), Kontrola parlamentu nad rządem w zachodnich państwach Europy kontynentalnej („Studia Prawn.” 1978 nr 4), Czuwanie nad zgodnością prawa z konstytucją („Palestra” 1979 nr 7). Ogłaszał też artykuły publicystyczne i popularnonaukowe z dziedzin prawnej i politologicznej, m.in. w „Nowej Kulturze”, „Miesięczniku Literackim”, „Przeglądzie Kulturalnym”, „Polityce”, „Prawie i Życiu” i „Życiu Warszawy”, a także w pismach katolickich: „Tygodniku Powszechnym” i „Więzi”. Interesował się działalnością Juliusza Słowackiego jako prawnika i poświęcił temu zagadnieniu dwa artykuły: Juliusz Słowacki – prawnik („Prawo i Życie” 1959 nr 23) oraz Jeszcze o studiach prawniczych Juliusza Słowackiego na Uniwersytecie Wileńskim („Kult. i Społ.” 1984 nr 4).
Od początku l. siedemdziesiątych był S. członkiem Klubu Inteligencji Katolickiej (KIK) w Warszawie, a w listopadzie 1978 współzałożycielem Konwersatorium «Doświadczenie i Przyszłość». Z inspiracji KIK został w sierpniu 1980 jednym z doradców Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w Stoczni Gdańskiej i 25 VIII dołączył do tzw. Komisji Ekspertów. Po powstaniu NSZZ „Solidarność” został jego członkiem. Na II Forum Prawników, obradującym w czerwcu 1981 w Krakowie, przyjął propozycję uczestnictwa w pracach Społecznej Rady Legislacyjnej i został w niej koordynatorem zespołu prawa konstytucyjnego. W grudniu t.r., podczas spotkania komisji prawa rolnego działającej przy Centrum Obywatelskich Inicjatyw Ustawodawczych, S-owi i Markowi Sobolewskiemu powierzono przygotowanie zmian konstytucyjnych (prace przerwało wprowadzenie stanu wojennego). Zamiłowany legalista, w l. 1980–1 udzielał zarówno wywiadów, m.in. Przywrócić prawu jego rolę („Życie Warszawy” 1980 nr 286), Praworządne prawo („Kierunki” 1981 nr 25), jak i publikował w pismach o różnorodnej orientacji politycznej, m.in.: Sądowa kontrola administracji – i co dalej? („Więź” 1980 nr 10), Kilka uwag o konwencji Jakobińskiej, Komunie Paryskiej w 1871 r. i władzy radzieckiej („Studia Prawn.” 1981 nr 1–2), Trybunał Stanu („Życie Warszawy” 1981 nr 93), Odpowiedzialność polityczna, odpowiedzialność prawna (osób, które naraziły kraj i społeczeństwo na kryzys) („Trybuna Ludu” 1981 nr 234). W stanie wojennym i później zabierał głos na konferencjach naukowych i sympozjach, krytykując ówczesne metody sprawowania władzy. Opublikował w tym okresie prace Rząd w systemie parlamentarnym (W. 1982) i Prawo i kultura prawna, wybrane problemy prawa konstytucyjnego (L. 1985) oraz artykuły naukowe: Z problematyki stanu nadzwyczajnego w państwie burżuazyjno-demokratycznym („Studia Nauk Polit.” 1983 nr 3), Władza wykonawcza w monarchii ograniczonej (Francja, Prusy, Cesarstwo Niemieckie) („Acta Universitatis Nicolai Copernici” 1985 nr 156), Prämissen zur Gründung des Verfassungsgerichtshofes („Osteuropa Recht” 1986), Rada Państwa na początku lat 80-tych („Studia Prawn.” 1989 nr 2/3), a także artykuły publicystyczne w prasie katolickiej, m.in. Mniej ustaw, więcej prawa („Przew. Katol.” 1984 nr 25), Trybunał Konstytucyjny – oczekiwania i możliwości („Więź” 1985 nr 36), Z problematyki stanu nadzwyczajnego w prawie konstytucyjnym (tamże 1988 nr 11/12). W okresie zarysowującej się demokratyzacji systemu komunistycznego w PRL, 18 XII 1987, otrzymał S. tytuł profesora zwycz. T.r. grono najbliższych współpracowników i przyjaciół poświęciło S-owi specjalny numer „Studia Iuridica” pt. „Współczesne przemiany ustrojowe w Polsce i świecie” (nr 15).
S. uczestniczył w pracach organizacji naukowych i społecznych, m.in. Sekcji Polskiej Tow. Przyjaciół Francuskiej Kultury Prawniczej im. H. Capitanta, był też członkiem zwycz. Tow. Naukowego Warszawskiego (od r. 1984). Za działalność naukową i społeczną otrzymał Indywidualną Nagrodę Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki II st. (1963) oraz I st. (1983). Zmarł 8 II 1989 w Warszawie, został pochowany 13 II na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem AK i Medalem KEN. W pracy zbiorowej „Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu” (W. 1990 II) ukazały się pośmiertnie dwie prace S-a: Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1952 r. (wspólnie z Marianem Rybickim i Andrzejem Burdą) oraz Konstytucja PRL z 1952 na tle nowelizacji z lat 1956–80.
S. był żonaty od r. 1950 z Michaliną z Wilgatów (1918–1993), 1.v. Wojsz. Miał syna Tomasza (ur. 1952), przedsiębiorcę, oraz wychowywał dzieci żony z pierwszego małżeństwa: Bożenę Wojsz (ur. 1944), zamężną Kułakowską, kosmetyczkę, i Lecha Wojsza (ur. 1947), przedsiębiorcę.
Fot. w: „Studia Iuridica” 1987 nr 15; – Enc. powstania warsz., IV 614; Katalog rozpraw doktorskich i habilitacyjnych 1964, W.–P. 1965 s. 20; Pol. bibliogr. prawn. za l. 1970–86; toż za l. 1989–90; Kto jest kim w Polsce, W. 1984; – Ajewski E., Mokotów walczy, W. [1990]; Bielecki R., Żołnierze powstania warszawskiego, W. 1997 III 261; Garlicki L., Konarski M., Jerzy Stembrowicz 1919–1989, „Państwo i Prawo” 1989 nr 5 (fot.); Obywatelskie inicjatywy ustawodawcze „Solidarności” 1980–1990, W. 2001; – „Roczn. Uniw. Warsz.” R. 10: 1973 s. 118; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1989: „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 52 s. 108–9 (H. Izdebski), „Trybuna Ludu” nr 40, „Więź” nr 6, „Życie Warszawy” nr 35, 36, 40 i 1993 nr 75 (dot. żony, Michaliny); – Biuro Spraw Pracowniczych Uniw. Warsz.: Kwestionariusz osobowy S-a; – Informacje syna, Tomasza i bratanka, Kazimierza Stembrowicza z W.
Marek Konarski