Stöphasius (Stoephasius, Stephasius, Stoephazyusz, Stefazyusz, Stefazjusz) Johann Christoph (Jan Krzysztof) (1772–1842), nauczyciel, filolog, działacz oświatowy, pastor.
Ur. 10 IX w Górkach koło Strzelc Krajeńskich (Gurkow koło Friedebergu w Brandenburgii), był synem pastora.
W l. 1794–7 studiował S. teologię protestancką, filozofię i filologię (łacinę i grekę) na uniw. w Halle. Kształcił się także w seminarium nauczycielskim pod kierunkiem Fryderyka Gedikego w Berlinie. W r. 1802 pracował jako nauczyciel domowy w Poczdamie i krótko pełnił obowiązki rektora szkoły średniej w brandenburskim Perlebergu. Przyjechał do Warszawy, gdy w r. 1804, wraz z Samuelem Bogumiłem Lindem, powołany został na rektora otwartego 2 I 1805 Liceum Warszawskiego; uczył w nim języków klasycznych z retoryką oraz języka niemieckiego. Po klęsce Prus w wojnie z Francją (1806–7) i utworzeniu w r. 1807 Ks. Warsz., zdecydował się pozostać w Warszawie. Nauczył się języka polskiego, co potwierdził w publicznym popisie egzaminacyjnym, wspólnie z licealistami, w r. 1808, i współdziałał w przywracaniu polskiego systemu szkolnego. Od r. 1809 wykładał dodatkowo w Liceum Warszawskim «filozofię moralną» (etykę). Uczniowie cenili wiedzę i umiejętności pedagogiczne S-a, który potrafił rozbudzić w nich wrażliwość na «pojęcie piękności literatury i poezji niemieckiej» (F. Skarbek). Pełnił też obowiązki notariusza w warszawskim Zborze ewangelicko-augsburskim.
Dn. 26 IV 1810 został S. powołany przez Dyrekcję Edukacji Narodowej na członka czynnego Tow. do Ksiąg Elementarnych. Opracował programy nauczania i przygotował podręczniki szkolne; podręcznikiem elementarnym były przygotowane przez S-a wspólnie z K. W. Beichtem „Wypisy z dzieł niemieckich podług Jana Jerzego Sulcera” (Varsaviae 1812, 1827). Wspólnie z ks. Edwardem Czarneckim opracował dla szkół departamentowych, wydane kilkakrotnie w Warszawie i Krakowie, obszerne wypisy łacińskie oraz podręczniki języka łacińskiego, m.in. Tirocinium linguae latinae... (Varsaviae 1811) dla klas pierwszych i drugich, „Selecta ex auctoribus latinis...” (Varsaviae 1812, 1819), zawierające także teksty Macieja Kazimierza Sarbiewskiego i Klemensa Janickiego, dla klas trzecich i czwartych, oraz stanowiące wykaz piśmiennictwa z filologii greckiej i rzymskiej „Antiquitates Graecae L. Bosii et Romanae in XII tabulis C.G. Köpkii...” (Varsaviae 1813) dla klas piątych i szóstych. S. opracował też „Coniuratio Catilinaria et bellum Jugurthinum in usum V classis” Salustiusza (Varsaviae 1812) oraz „Commentarii de bello gallico et civili” Cezara (Varsaviae 1815). Był autorem podręcznika Grammatica graeca in usum inferiorum classium (Varsaviae 1814), w którym zamieścił obszerny zarys recepcji literatury greckiej w Polsce. Ceniony ze względu na dorobek naukowo-wydawniczy oraz zasługi w przywracaniu polskiego systemu szkolnego, został powołany 30 IV 1812 na członka przybranego Tow. Warszawskiego Przyjaciół Nauk; na jednym z jego posiedzeń przedłożył w rękopisie dwuczęściową rozprawę o filozofii.
W l. 1813–17 wykładał S. po łacinie «starożytności rzymskie», w tym rzymską literaturę, w Szkole Prawa i Administracji. Dodatkowo w l. 1814–17 uczył greki w Pijarskim Konwikcie Żoliborskim (byłe Collegium Nobilium). W r. 1816 Wydz. Filozoficzno-Literacki UJ na wniosek dziekana Jerzego Samuela Bandtkiego, uchwałą z 29 III t.r. nadał mu 15 VI doktorat honorowy filozofii, a 16 VI Tow. Naukowe w Krakowie (wówczas ściśle związane z UJ) wybrało go na członka korespondenta. Powołany na katedrę języka i literatury łacińskiej i greckiej w nowo utworzonym Uniw. Warsz., S. przedstawił 28 I 1817 trzyletni program nauczania oraz wygłosił kilka wykładów z literatury łacińskiej. Dn. 9 II t.r. nie został przyjęty w poczet członków czynnych Tow. Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Zrezygnował z powodów finansowych z zajęć na Uniw. Warsz. i w sierpniu 1817 wyjechał do Magdeburga, dziękując równocześnie za doznane od Polaków «dowody przychylności, przyjaźni i łaskawości» oraz oświadczając, że Polskę uważa za swoją drugą ojczyznę. W Magdeburgu objął funkcję rektora Pädagogium.
Już w r. 1818 przeniósł się S. do Poznania, gdzie pełnił obowiązki radcy w Prowincjonalnym Konsystorzu Szkolnym. Wydawał przychylne opinie o polskich kandydatach na stanowiska nauczycielskie w gimnazjum poznańskim, dzięki czemu utrzymało ono dłużej polski charakter. Dn. 1 IX (19 VIII st.st.) t.r. dekretem cara Aleksandra I został zaliczony do stanu szlacheckiego, co potwierdził król pruski Fryderyk Wilhelm III. W grudniu 1819 został zatrudniony w urzędzie cenzorskim w Poznaniu; swoje obowiązki wypełniał gorliwie np. dokonując skreśleń i poprawek w czasopismach „Mrówka Poznańska” i „Vorzeit und Gegenwart”. Z tego czasu pochodzi artykuł S-a: O ćwiczeniach rozumowych w szkole („Mrówka Pozn.” T 4: 1821). Jego odejście ze stanowiska cenzora 1 IV 1823 przyjęto z ulgą.
W r. 1824 zamieszkał S. w Lesznie (Lissa), gdzie 2 VI t.r. został mianowany dyrektorem Królewsko-Pruskiego Gimnazjum. Pod jego kierownictwem nauczyciele prowadzili zajęcia po polsku, a uczniowie uczyli się obowiązkowo języka polskiego. Dbając o zdrowie i rozwój umysłowy uczniów, S. postarał się o wybudowanie dla nich basenu pływackiego, a Gimnazjum ofiarował swoją domową bibliotekę. Prawy i przychylnie usposobiony do Polaków, zdobył ich uznanie, zwłaszcza że sumiennie wypełniał postanowienia przyznające im prawo do zachowania narodowości. Zapewne przed r. 1827 został pastorem, z obowiązkiem wypełniania posługi duchownego w ewangelicko-reformowanej gminie Jednoty (Ministerium Ewangelickich Gmin Jednoty) w Lesznie. Dążąc do upowszechnienia zdobyczy fizyki i chemii oraz podniesienia lokalnej wytwórczości, założył w Lesznie w r. 1828 wraz z miejscowymi nauczycielami Naturwissenschaftlichen Verein (Tow. Nauk Przyrodniczych). Ogłaszał sprawozdania szkolne, m.in. z l. 1825 i 1827 oraz był autorem prac: Beiträge zur praktischen Pädagogik und Homiletik... (Glogau–Lissa 1827) i Neun Kanzel – Vorträge zum besten der Elementar-Schulen zu Lissa (Glogau–Lissa 1829). Dn. 5 XI 1833 przeszedł na emeryturę, ale niekiedy przewodniczył jeszcze egzaminom dojrzałości. S. przedstawiał «typ uczonego niemieckiego; dość słusznego wzrostu, trochę zgarbiony, twarz miał wyrazistą, oczy duże i bystro patrzące pod gęstymi i czarnymi brwiami, chociaż na głowie była jasna siwizna [...]. W obejściu z ludźmi obok profesorskiej powagi okazywał uczciwe serce i zacny sposób myślenia» (M. Motty). Zmarł 9 XI 1842 w Lesznie.
W małżeństwie z Augustą Chrystianą Fryderyką miał S. syna Adolfa (może tożsamego z ur. w r. 1804 późniejszym urzędnikiem miejskim w Magdeburgu) oraz córkę Albertynę Otylię (ur. 1810).
Litogr. sprzed r. 1836 przez F. Grögora w Muz. Okręgowym w Lesznie, reprod. portretu, w: Sanden A., Zur Geschichte der Lissaer Schule 1555–1905..., s. 40; Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, W. 1994 IV; – Estreicher w. XIX, II (Gedike Fryderyk), IV; Słown. pol. tow. nauk., II cz. 1; Słownik biograficzny Leszna, Leszno 2004; – Adrianek M., O książkach elementarnych w czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 22: 1979 s. 18, 24, 29–30; Bentkowski F., Historia literatury polskiej, W.–Wil. 1814 II 620–1; Bieliński, Uniw. Warsz., II–III; Borek-Rytlowa Z., Działalność Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych za czasów Dyrekcji Edukacji Narodowej (1812–1815), w: Prace naukowe Oddziału Warszawskiej Komisji do Badania Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce, Biuletyn za lata 1925 i 1926, W. 1927 s. 6–22; Hist. Nauki Pol., III; Jenike L., Kronika Zboru Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie 1782 do 1890, W. 1891 s. 33, 35, 38; Kasprzycka-Strauchowa Z., Czasy szkolne Ryszarda Berwińskiego, odb. z „Ziemii Leszczyńskiej” 1933 z. 4 s. 5–6, 8, 21; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, ks. 2 t. 1–3, ks. 3 t. 4; Laubert M., Studien zur Geschichte der Provinz Posen in der ersten Hälfte des neunzehnten Jahrhunderts, Posen 1908; Machnikowski S., Dzieje gimnazjum leszczyńskiego. Pod zaborem pruskim (1815–1920), „Ziemia Leszczyńska” R. [4:] 1937 s. 43–4, 50, 52, 56, 61–2, 66; Mecherzyński K., Historia języka łacińskiego w Polsce, Kr. 1833 s. 119–21, 162–3; Michałowska M., „Mrówka Poznańska” (1821–1822), „Biblioteka” (P.) 1964 z. 4 s. 78, 91–2; Ptaszyk M., Kalendarz życia i twórczości Samuela Bogumiła Lindego, Wr. 1992; Sanden A., Zur Geschichte der Lissaer Schule 1555–1905. Festschrift zur 350 jährigen Jubelfeier des Königlichen Comenius Gymnasiums zu Lissa. Beilage zum Jahresbericht 1905, Lissa [1905] s. 40, 66; Słowiński L., Dla tej co nie zginęła, P. 1985; tenże, [...] Nie damy pogrześć mowy, P. 1982; Winiarz A., Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807–1831), L. 2002; – Listy Ernesta Gotfr. Grodka do Joachima Lelewela, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 6: 1878 s. 764–5; Motty M., Przechadzki po mieście, Oprac. Z. Grot, W. 1957 I–II; Na popis publiczny uczniów Konwiktu Warszawskiego Księży Pijarów [...] 1815, 1816, W. 1815–16; Na popis publiczny uczniów Królewskiego Leszczyńskiego Gimnazjum [...] 1827, Leszno 1827; Na popis publiczny Warszawskiego Liceum [...] 1816, 1817, W. 1816–17; Skarbek F., Pamiętniki, P. 1878 s. 13; Źródła do dziejów wychowania i szkolnictwa w Polsce..., Oprac. Z. Kukulski, L. 1931; – „Gaz. Warsz.” 1812 nr 35, 82, 1813 nr 77, 1817 nr 14, 1818 nr 78; – AGAD: Protokoły Rady Stanu Król. Pol., t. 102 s. 33; Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: rkp. TNK 2 k. 8a; Arch. UJ: sygn. S I 64 k. 18, sygn. S I 414, S I 415, WF I 12, WF I 87, WF I 88; B. Jag.: rkp. 7914 IV k. 40; BUW: rkp. 758, 789, 793, 911.
Mieczysław Barcik