Sartorius Johann (1656–1729), pedagog i filozof. Ur. 21 I w Preszowie na Słowacji w rodzinie luterańskiej, był synem pastora Jana, który w r. 1674 uciekając przed prześladowcami religijnymi opuścił Słowację, udał się do Gdańska i w t.r. objął urząd pastora na Żuławach Gdańskich.
S. po odbyciu wstępnych studiów w gimnazjum w Preszowie studiował następnie długie lata (1673–81) na uniwersytetach niemieckich, korzystając od r. 1677 ze stypendium władz miejskich gdańskich. Studia odbywał głównie w Lipsku, Tybindze (od 30 VI 1674) oraz w Wittenberdze, gdzie w r. 1678 uzyskał tytuł magistra. W Wittenberdze był m.in. uczniem głośnego teologa J. A. Osiandra. Obok teologii interesował się filozofią, filologią klasyczną oraz retoryką. W r. 1680 ogłosił drukiem jedną ze swych pierwszych prac literackich De anima Brutorum… Z inicjatywy rektora P. Hoffmanna został powołany na profesora gimnazjum akademickiego w Toruniu i objął to stanowisko 6 VIII 1682. Odtąd S. rozwinął ożywioną działalność dydaktyczną i naukową. Znaczną część dorobku S-a podczas pobytu w Toruniu stanowią prace z filozofii i nauk przyrodniczych, odzwierciedlające duże oczytanie autora w europejskiej literaturze naukowej. Filozofią Kartezjusza zajął się już w Wittenberdze, gdzie w r. 1679 opublikował rozprawkę o dowodach na istnienie Boga u Kartezjusza. W r. 1691 ukazał się w Toruniu krótki zarys historii filozofii pióra S-a: De incunabulis philosophiae eiusdemque ad nostram aetatem progressu… Krytykę kartezjańskiej dedukcyjnej metody badania przyrody zawarł S., zwolennik metody eksperymentalnej, w dwóch rozprawach przyrodniczych, które ogłosił wspólnie ze swymi uczniami w r. 1694. Jako jeden z pierwszych na polskim gruncie w protestanckim nauczaniu filozofii szkolnej wyłączył argumenty biblijne z dyskusji naukowej. Podejmował też problematykę dotyczącą historii i prawa polskiego. W Toruniu ogłosił kilka panegiryków, sławiących Jana III Sobieskiego, m.in. w związku ze zwycięstwem wiedeńskim.
W r. 1699 przeniósł się S. do gimnazjum akademickiego w Elblągu, gdzie ofiarowano mu urząd rektora. W czasie pobytu w Elblągu podjął starania o modernizację nauczania w szkole (wyższa matematyka, filozofia, geografia), ogłosił też szereg druków szkolnych i okolicznościowych. Już jednak w r. 1704, zrażony trudnościami finansowymi, opuścił Elbląg i objął (od 23 X 1704) w gdańskim gimnazjum akademickim katedrę wymowy i poezji, którą piastował aż do śmierci (następcą S-a na katedrze był G. Lengnich). W okresie gdańskim publikował S. liczne prace, wracając głównie do swych młodzieńczych zainteresowań antykiem i filologią klasyczną, m.in. ogłosił rozprawki: Epanorthosis Annibalis, in publico fletu ridentis… (1708) i De ostracismo litterario, adversus Hardinum… (1710). S. pozostawił ponad 150 drukowanych prac, głównie po łacinie i po niemiecku, obejmujących, oprócz prac naukowych, panegiryki, poezję, dysputy szkolne i teatr szkolny. Dzięki swym licznym wystąpieniom retorycznym określony został przez współczesnych «flumen eloquentiae» (J. Lippisch). Całe życie utrzymywał także żywe związki z życiem naukowym niemieckim, udzielając m.in. ośrodkowi lipskiemu informacji o polskiej historii i kulturze. Zmarł w Gdańsku 27 III 1729.
Ożeniony był w okresie pobytu w Toruniu z Rebeką, córką toruńskiego nauczyciela Eliasza Friedhubera, i miał z nią kilkoro dzieci. Jeden z synów S-a, Michał Bogusław, po studiach w Gdańsku i na uniwersytetach niemieckich, został zgodnie z tradycją rodzinną pastorem.
Estreicher (duże luki); Praetorius E., Athenae Gedanenses, Lipsiae 1713 s. 162; Dittmann G. G., Beiträge zur Geschichte der Stadt Thorn, Tor. 1789 s. 87–8; – Bieńkowska B., Bieńkowski T, Z dziejów recepcji nowożytnej myśli naukowej w szkołach polskich XVII i XVIII wieku, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. E., Z. 5, W. 1973 s. 73–4; Bieńkowski T., Teatr i dramat szkół różnowierczych w Polsce, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 13: 1968 s. 58, 59, 62; tenże, Znajomość kartezjanizmu w środowiskach różnowierczych Gdańska i Torunia w drugiej połowie XVII wieku, w: Wokół dziejów i tradycji arianizmu, Pod red. L. Szczuckiego, W. 1971 s. 153–4; Jarzęcka J., Obraz życia umysłowego w Rzeczypospolitej doby saskiej w świetle wybranych lipskich czasopism naukowych (1710–1762), W. 1987 (tamże w aneksie teksty listów S-a do J. G. Krausego w Lipsku) s. 307–15; Pawlak M., Nauczyciele Gimnazjum Elbląskiego w latach 1535–1772, cz. 2, „Roczn. Elbląski” T. 6: 1973 s. 166; Salmonowicz S., Myśl Oświecenia w Toruniu, Tor. 1982 s. 24–6; tenże, Nauczanie filozofii w Toruńskim Gimnazjum Akademickim (1568–1793), w: Nauczanie filozofii w Polsce w XV–XVIII wieku, Pod red. L. Szczuckiego, Wr. 1978; tenże, Profesor Jan Sartorius (1656–1729). Z dziejów filozofii eklektycznej w Prusach Królewskich, w: Strefa Bałtycka w XVI–XVIII w. Polityka – Społeczeństwo – Gospodarka, Pod red. J. Trzoski, Gd. 1993 s. 183–96; tenże, Toruńskie Gimnazjum Akademickie a ziemie Korony Węgierskiej w XVII i XVIII w., w: Księga Pamiątkowa 400-lecia Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, Pod red. Z. Zdrójkowskiego, Tor. 1972 I 180–2; tenże, Toruńskie Gimnazjum Akademickie w latach 1681–1817, P. 1973; – Ad justa funebria […] Joanni Sartorio…, Gd. 1729; Dragheim B., Laudatio funebris..., Gd. 1729; [Lippisch J. G] J. G. L. H., Thorunium Hungarorum litteris deditorum matrem…, Jena 1735 s. 19, 28.
Stanisław Salmonowicz