Bielak Józef (1741–1794), generał-major, Tatar litewski, muzułmanin, urodził się w Łowczycach pod Nowogródkiem jako syn porucznika Osmana i Reginy z Rudnickich (nie zaś, jak mylnie podają herbarze Bonieckiego i Dziadulewicza, Samuela i Zofji z Obulewiczów). Od wczesnej młodości poświęcił się służbie wojskowej. Jako chorąży a potem rotmistrz (1760) w pułku tatarskim gen. Czymbaja Murzy Rudnickiego, pozostającym na żołdzie saskim Augusta III, walczył w wojnie 7-letniej na Śląsku, w Saksonji i Czechach. Wyszedł z niej jako pułkownik, odznaczony przez Marję Teresę orderem za waleczność. W nagrodę zasług wojennych August III przywilejem z 23 III 1763 r. nadał B-owi wieś Koszoły w pow. bialskim. Po śmierci Augusta III w jesieni tegoż roku dwór saski oddał pułk tatarski B-a pod komendę hetmana w. kor. Klemensa Branickiego. W r. 1764 B. ze swym pułkiem uczestniczył w walkach domowych bezkrólewia, wyróżniając się pod Brzozową i Krosnem. Następnie wziął czynny udział w wojnie konfederatów barskich z Moskwą. Karny żołnierz, a bez ustalonych poglądów politycznych, w ciągu roku 1768 stał po stronie królewskiej (czy chodził na Ukrainę i Podole pod wodzą Ksaw. Branickiego, jak Mustafa Korycki, dokładnie niewiadomo). Przeniesiony pod Brześć, ostrzegał Komisję wojskową, że go konfederaci mogą zagarnąć gwałtem, ale, gdy w połowie czerwca 1769 stanęli w Koszołach Pułascy, gdy poparli swe zachęty zapowiedzią obioru na tron Fryderyka Augusta z dynastji saskiej, do której B. był mocno przywiązany, a nawet użyli teologicznego argumentu, że muzułmanin nie powinien walczyć z protegowanymi Porty, wówczas pułk B-a, stojący w Łomazach, przyłączył się do konfederatów. Pod komendą Pułaskiego w r. 1769 bił się B. dzielnie pod Kukiełkami (6 VII), Słonimem, gdzie zbił mjra Wachtmeistra (12 VII), Jakimowiczami (13 VII), Mołczadzią (16 VII) i na Żmudzi (sierpień). Gdy w Rajgrodzie generalność litewska rozeszła się z Pułaskimi i zabrała im pułki ułańskie, aby następnie uciec pod Jurborgiem do Prus, B., zrażony kłótniami i zostawiony samemu sobie, wrócił ze swym pułkiem pod rozkazy Komisji wojskowej i wznowił jej 1 IX 1769 r. przysięgę na posłuszeństwo. W lutym 1770 r. musiał pomagać Ksaw. Branickiemu w zniesieniu koło Międzyrzecza partji Bachowskiego; stale zresztą podlegał hetmanowi M. Ogińskiemu, który również sercem wyrywał się do konfederacji.
Gdy Ogiński we wrześniu 1771 r. zerwał się do powstania przeciw Moskwie pod Telechanami, B. stanął przy jego boku, a w zwycięskiej bitwie pod Bezdzieżem (6 X) złożył nowe dowody męstwa. Z klęski, zadanej korpusowi Ogińskiego przez Rosjan w Stołowiczach (22 X 1771) jeden tylko B. ze swym pułkiem dzięki swej przezorności wyszedł cało, poczem ponownie poddał się rozkazom królewskim. Słynny okrutnik Drewicz, udając, że nie wie o tym zwrocie, napadł nań i zmasakrował paruset ułanów. Od króla uzyskał B. nietylko przebaczenie ale i awans. W marcu 1772 r. był już generałem-majorem wojsk litewskich (tytularnym), a zarazem pułkownikiem pułku tatarskiego Przedniej Straży W. Ks. L. (później zwanego IV-tym). W l. 1788–1789 tłumił rozruchy chłopskie na Ukrainie. Zalecony przez króla Komisji wojskowej obojga narodów, mianowany został 24 III 1790 r. generałem-majorem amplojowanym (urzędującym). Wysoki ten stopień pozwolił B-owi odegrać wybitną rolę w kampanji polsko-rosyjskiej 1792 r. W kampanji tej na Litwie B. komenderował korpusem przodowym, mającym ochraniać pogranicze, a złożonym z 3 pułków tatarskich i oddziału kawalerji narodowej. Wyróżnił się osobistem męstwem w bitwach i potyczkach: pod Świerzniem (świetna szarża na dragonję rosyjską), Mirem (11 VI), Zelwą (4 VII) i Brześciem Litewskim (22 VII). Mimo wielu popełnionych przez siebie błędów i zaniedbań okazał się B. jednym z najwytrawniejszych i najdzielniejszych dowódców wojsk litewskich. Dowództwo naczelne przedstawiło go do odznaczenia wojskowym krzyżem zasługi.
Wybuchem insurekcji na Litwie w kwietniu 1794 r. B., stojący wówczas ze swym pułkiem w Janowie nad Bugiem, był zaskoczony i zdezorjentowany. Złożył nawet Szymonowi Kossakowskiemu raport o rozpalającym się ruchu powstańczym, a władz insurekcyjnych początkowo nie chciał uznać, ociągając się do rozkazu królewskiego. Niebawem jednak (w ostatnich dniach kwietnia) zgłosił akces do powstania. Po krótkim postoju na Żmudzi (w maju) B. udał się ze swym pułkiem IV Przed. Straży do obozu korpusu wojsk insurekcyjnych litewskich pod Grodnem. Tutaj na tle niedołęstwa dowódcy tego korpusu, gen. Franciszka Sapiehy, wynikły między tym ostatnim a B-iem ostre nieporozumienia. W rezultacie Sapieha zrezygnował z dowództwa, a B. objął od 8 VI jego stanowisko. Posunął teraz korpus z Grodna pod Słonim, lecz tu unieruchomił go silny 3-tysięczny korpus rosyjski Cycjanowa. Na skutek interwencji władz insurekcyjnych, zaniepokojonych bezczynnością B-a, stanął on pod Iwjem w pow. oszmiańskim, ale w ślad za nim posunął się Cycjanow, a jednocześnie nadchodzili Knorring i Golicyn. B. więc nadal pozostawał bezczynny. Prawdopodobnie nurtowała w nim jakaś choroba, gdyż niebawem, między 11 a 24 czerwca 1794 r. umarł. Ożeniony 1-o v. z Urszulą z Łosiów, 2-o v. z Kunegundą z Tuhan-Baranowskich, pozostawił 13 dzieci. Prócz dożywocia w Koszołach posiadał B. dwie wsie dziedziczne: Kościeniewicze i Wólkę Kościeniewicką w pow. bialskim, zakupione w r. 1783 od Chociszewskich. Wykształcony bardzo skromnie, był prostodusznym żołnierzem, o wybitnej odwadze osobistej. Jako dowódca wykazywał duże doświadczenie wojskowe, nabyte jeszcze w czasie wojny siedmioletniej, ale talentu operacyjnego nie posiadał. Zarzucano mu niedbalstwo i protegowanie krewnych w pułku. Pod koniec życia stał się ociężały fizycznie i umysłowo. Jak ogół Tatarów litewskich, był zdecydowanym rojalistą. Cieszył się łaską Stanisława Augusta.
Kryczyński St., Generał Józef Bielak (1741–1794), »Rocznik Tatarski«, Wil. 1932, I 49–95; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876, IV 176, 216, 223; Lubomirski St., Pamiętniki, Lw. 1925, 68, 73, 81, 103, 176, 178, 185; Nabielak L., Jan Klemens Branicki, »Bibl. Ossol., poczet nowy«, Lw. 1864 V 88–91, 94, 100, 101; Meinert G., Wyniesienie na tron St. Augusta; »Przew. Nauk. i Lit.« 1885, XIII 705, 709, 711; Konopczyński Wł., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931, 98, 99–100, 102, 106–7, 113, 114, 261; Raport od pułku Bielaka z dn. 6 V r. 1790 (oryg.) w zbiorach Aleks. Achmatowicza w Wilnie. – Arch. Państw. Wilno, AAD. 12815, k. 42–6, 168–175 (wywód szlachectwa B-a z r. 1778); inne źródła w koresp. dypl. rosyjskiej (Arch. Mosk. Spr. Zagr.) i francuskiej (Arch. Spr. Z. w Paryżu).
Stanisław Kryczyński