Minasowicz (Minasiewicz) Józef Epifani h. Przyjaciel, pseud. i krypt. Author Speciminis Musae Latinae, Brykacy Staruszkiewicz Wojski Derpski, Eudox Prawowierski, Gaudenty Radoszycki, I.E.M., I.E.M.K.K.K., I.E.M.K.K.S.I. K.M., J.E.M., J.E.M.C.C.K., J.E.M.K.K., J.E.M. K.K.K.J.K.Mci Sekr., J.E.M.K.K.J.K.M.S., Muzofil Wirszpolski, Patriałowski, Radosz Ochotnicki Cześnik Parnawski, Rzetelnicki, Teofanes Boguchwalski Starosta Kosmopolski, X.I.M., X.J.M., X.J.M.K.K., X. Tomasz Czytelnicki Proboszcz Utopiński, Vetes Polonus (1718–1796), poeta polski i łaciński, tłumacz, wydawca, publicysta, kanonik kijowski. Ur. 7 IV w Warszawie w zamożnej rodzinie mieszczańskiej pochodzącej z ormiańskiego rodu szlacheckiego. Był jednym z siedmiorga dzieci Mikołaja, «właściciela handlu» towarami tureckimi i kamienicy (Baryczkowskiej) na Starym Rynku, tytularnego sekretarza Augusta II, oraz nie znanej z nazwiska panieńskiego Anny. M. kształcił się w warszawskich szkołach jezuickich, a od r. 1737 na Wydziale Prawa Akad. Krak., który ukończył ze stopniem doktora obojga praw. Po studiach przebywał czas jakiś u krewnych we Lwowie, gdzie przeżył młodzieńczą miłość, po czym zamieszkał przy rodzinie w Warszawie, wiążąc się z literacko-uczonym środowiskiem stolicy, szczególnie z Józefem Andrzejem Załuskim i kręgiem jego Biblioteki oraz z uczonymi jezuitami warszawskimi, do których wszakże nie należał – wbrew świadectwu Józefa Browna i powtarzających go autorów. W r. 1755 J.A. Załuski zaproponował M-owi, aby mu towarzyszył w podróży do Francji, ale M. wymówił się chorobą matki. W oparciu o rodzinne związki z dworem drezdeńskim uzyskał tytuł «sekretarza JKMci» (Augusta III), po postąpieniu zaś Załuskiego na biskupstwo kijowskie (grudzień 1758) został kanonikiem katedry kijowskiej (faktycznie żytomierskiej). W związku z tą nominacją odbył – jak się wydaje – studia teologiczne w seminarium externum misjonarzy przy kościele Św. Krzyża (świadczą o tym próby dwóch kazań wygłoszonych tam w l. 1763–4) i uzyskał niższe (nie kapłańskie) święcenia duchowne.
Związki M-a z Załuskim były bardzo bliskie i zaważyły na całej jego działalności. M. uczestniczył w organizowanych przez Załuskiego imprezach literackich (Academiae Marianae), w porządkowaniu i powiększaniu zbiorów Biblioteki – gromadząc równocześnie własne zbiory – w podejmowanych przez mecenasa przedsięwzięciach edytorskich, których był zwykle faktycznym wykonawcą (m.in. „P.M. Wirgiliusza Ksiąg wszystkich”, W. 1754, „Zebrania rytmów przez wierszopisów żyjących lub naszego wieku zeszłych pisanych”, W. 1752–6 I–V, Franciszka Alojzego Muratowicza „Próżnowania niepróżnującego” W. 1759), zdobywając w tym zakresie fachowość wysokiej klasy. Mniej korzystnie odbił się wpływ Załuskiego na twórczości literackiej M-a, zwłaszcza poetyckiej, której patronował on nazbyt arbitralnie, narzucając mu wielokrotnie formy wypowiedzi, tematykę (dewocyjną i panegiryczną) i teksty do przekładania. W zamian finansował wiele realizacji wydawniczych M-a, który pisał nieprawdopodobnie dużo. Pierwsze jego utwory pochodzą z r. 1746; są to przekłady: popularnej romanii czułej G.A. Mariniego „Kolloander Leonidzie wierny” – do niedawna nie wiązany z nazwiskiem M-a (wyd. anonimowe b.m.r. i Kr. 1762), noweli Boccaccia-Petrarki (Lw. 1751) i zbioru bajek Fedra, opublikowanego dopiero w Zbiorze rytmów polskich M-a, którego ukazanie się w dwóch ostatnich tomach edycji „Zebrania rytmów przez wierszopisów żyjących…” – obok poezji Elżbiety Drużbackiej i Załuskiego – okazało możliwości pióra autora i umieściło go w gronie czołowych poetów doby saskiej. Był to zbiór najprzeróżniejszych lukubracji polskich i łacińskich reprezentatywny dla literackich gustów epoki: wierszy panegirycznych, hymnów religijnych i hagiograficznych, przewierszowywanych tekstów kronik historycznych i literatów staropolskich, parodii makaronicznych wierszy staropolskich, bajek, epigramatów i sentencji moralnych pisanych w rygorystycznych formach dystychów, tetrastychów czy heksastychów; przede wszystkim zaś był to zbiór rozlicznych tłumaczeń tragedii świętych jezuickich dramatopisarzy francuskich, dramatów drugorzędnych pisarzy klasycystycznych (J. de La Chapelle’a, P.J. Crébillona), «melodramów» P. Metastasia, a obok tego przekładów dialogów Lukiana, ód Anakreonta, Horacego i Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, epigramatów Marcjalisa, Auzoniusza i J. Owena, fragmentów z Wergiliusza, Claudiana, Homera, bajek Gaudiusa, wierszy G.F. Le Jaya, satyr Antoniego Ponińskiego itp. Niezależnie od Zbioru wydawał M. w osobnych tomikach i drukach ulotnych zbiorki pieśni łacińskich, wierszowanych życiorysów arcybiskupów ormiańskich, łacińskie i polskie wiersze panegiryczne oraz liczne i różnorodne przekłady wierszem i prozą, od „Listu diabła do JMci Pana Woltera” (W. 1761) i „Sumariusza wiary…” (W. 1762) poczynając, a na „Wyobrażeniu człowieka poczciwego” Goussaulta (W. 1762) kończąc. Czołowe miejsce wśród nich zajął przekład „Księgi widoków rzymskich…” Marcjalisa (W. 1759, wyd. 2. W. 1766).
Pośrednicząc między Załuskim a drukarzami warszawskimi, nawiązał M. bliższe kontakty z Wawrzyńcem Mitzlerem de Kolof i został korektorem i stylistą wydawanych w jego oficynie periodyków polskich: „Nowych Wiadomości Ekonomicznych i Uczonych” (wyd. od 1758), w których pomieszczał też własne utwory, „Patrioty Polskiego” (1761), od pracy tej rychło jednak odstąpił, bo pismo «bardzo słabo po polsku dyszkuruje, a zaś mocno niemiecką polszczyzną zatrąca», a wreszcie stanisławowskiego „Monitora” (wyd. od 1765), «gdzie nie tylko omyłek druku nie folgując oczom» dozierał, «ale też aby co zdrożnego od prawideł panującej religii i stanu państwa nie weszło». W działającym zaś w l. 1765–70 w oparciu o drukarnię Mitzlera Tow. Literackim Ustanowionym do Wydawania Najlepszych i Najpożytniejszych Książek pełnił funkcję kierownika, tj. naczelnego redaktora wydawnictwa, doglądając osobiście ogłaszanych tam książek, szczególnie zaś wydania pośmiertnego przekładu Onufrego Korytyńskiego „O sztuce rymotwórskiej księgi do Pizonów” Horacego (W. 1770) oraz „Sielanek polskich z różnych autorów zebranych” (W. 1770), których był właściwym edytorem, choć przedmowę podpisał Adam Naruszewicz. W tym czasie zbliżył się do współpracującego z Towarzystwem Adama Kazimierza Czartoryskiego, dedykował mu kilka ze swych prac i brał udział w organizowanych przez niego spotkaniach literatów w Pałacu Błękitnym.
Związany z Załuskim, z którym dzielił też przekonania polityczne i gorliwość w sprawach kościelnych, krewny i informator agenta dworu saskiego J. Heynego, przy tym uznany za czołowego reprezentanta pogardzanej przez oświeconych Muzy Saskiej, nie znalazł się natomiast M. w gronie literatów otaczających Stanisława Augusta, a współpracując z ramienia drukarza przy wydawaniu „Monitora” w okresie, gdy znajdował się on pod osobistymi auspicjami królewskimi, nie był prawie dopuszczany na łamy pisma. W kryzysowych jednak dla pisma latach 1769–71 na M-u właśnie spoczęła redakcja „Monitora” i główne autorstwo, co zmieniło dotychczasowy profil pisma w kierunku periodyku półuczonego, udzielającego przy tym sporo miejsca na ogłaszanie tekstów z literatury saskiej, przekładów z Horacjusza, J.T. Oxenstierny i in. Autorstwo w „Monitorze” utrzymał M. także za redakcji Mitzlera (1773–6), by w momencie choroby i śmierci bibliopoli przejąć ponownie redakcję pisma i prowadzić je – niemal bez współpracowników – w najtrudniejszych dla periodyku latach 1777–8, lecz tym razem znacznie obniżając jego poziom i uwsteczniając ideologię.
W l. 1771–3 współpracował nadto M. z „Zabawami Przyjemnymi i Pożytecznymi”, zasilając je przekładami z Horacjusza, poetów i prozaików francuskich (J.B.L. Gresseta, L. Racine’a, F. Fénelona, Voltaire’a, Oxenstierny), oraz uczestniczył czynnie przy przygotowaniu edycji „Pieśni wszystkich Horacjusza przekładania różnych” (W. 1773), będąc równocześnie autorem ocenianych wysoko przekładów aż 106 pieśni. Swój udział zaznaczył również w polemice literackiej wywołanej „Portretami pięciu Elżbiet” Tomasza Kajetana Węgierskiego (po stronie jego adwersarzy). Wg „Kalendarza politycznego Królestwa Polskiego i W. Ks. Litewskiego na rok 1776” (k. T1), M. był też wydawcą antologii „Wiersze zbieranej drużyny z rękopisma pewnego wybrane ku zabawie czytającym”, W. 1772 (Estreicher w t. XXXII przypuszczał, że wydawcą był F. Bohomolec).
Niezależnie od uczestnictwa w literackich imprezach stanisławowskich kontynuował M. swą twórczość «saską». Publikował liczne panegiryki polskie i łacińskie, zbiorki wierszy łacińskich, przekłady tragedii świętych, komedii moralnych Le Jaya, pieśni A.M. Duriniego (z którym łączyły go więzy przyjaźni), powieści galants, utworów dewocyjnych itp. Po śmierci Załuskiego, jako ustanowiony testamentem «egzekutor» jego pism i wielokrotny ich wydawca, zajmował się też porządkowaniem spuścizny zmarłego i już w r. 1774 przygotował do druku obszerny rękopis „Polski w obszernych wiadomościach swoich”, którego część drugą – „Bibliotekę historyków, prawników, polityków…” – wydał w r. 1832 J. Muczkowski.
W r. 1782 zebrał M. w osobny tom swe rozproszone i nie publikowane utwory i ogłosił go nakładem i drukiem M. Grölla pt. Zbiór mniejszy poezji polskich drobniejszych albo Suplement do Zbioru większego…. Była to ostatnia większa publikacja «starego poety» (jak się określał), żyjącego już na uboczu i w zapomnieniu. Potem już tylko sporadycznie ogłaszał drobne utwory – łacińskie wierszowane biografie patronów polskich (1784, 1786) i okolicznościowe wierszyki z okazji rocznicy 3 Maja (1792). Ostatnie swe lata poświęcił – jak się wydaje – pozostawionej w rękopisie historii Ormian. Od śmierci wspomagającego go Załuskiego M. pozostawał w trudnej sytuacji życiowej. Już w r. 1777 – kiedy ominęła go przyobiecywana mu kanonia warszawska po zmarłym bracie stryjecznym Ignacym Piotrze – zabiegał bezskutecznie u Stanisława Augusta o «opatrzenie roczną pensją», przedstawiając mu swoje ubóstwo (odziedziczoną po rodzicach kamienicę dzielił z licznym rodzeństwem i dochód z niej ledwie wystarczał na jej utrzymanie) i przypominając prace, zwłaszcza nad „Monitorem”, którymi starał się «być publico użytecznym». Pod koniec życia – po odłączeniu od Polski w drugim rozbiorze katedry żytomierskiej, z której czerpał skromny dochód – znalazł się w nędzy. W r. 1794 wspomógł go «jako kleryka nie mającego żadnego funduszu» prymas Michał Poniatowski. Następnie opiekował się nim I. Krasicki. M. zmarł 16 X 1796 w Warszawie i pochowany został w podziemiach kościoła Św. Krzyża, a na niezachowanej płycie nagrobnej wyryto błędną informację o wieku zmarłego («lat 60»), co stało się powodem podawania w niektórych biografiach pisarza mylnego roku urodzin.
Działalność kulturalna M-a była na miarę instytucji, a nie pojedynczego człowieka. Zasłużył się trwale w dziedzinie edytorstwa i sztuki translacji. W pierwszej cechowała go nowoczesna już dbałość o wierność i poprawność ogłaszanego tekstu, krytyczny wybór przekazu, przy edycjach klasyków imponujący erudycją aparat filologiczny. W drugiej – troska o dobór właściwych słów i fraz. O jego świadomym zmaganiu się z materią słowa świadczy wielokrotne podawanie kilku wersji przekładu jednego tekstu.
Współcześnie żyło przynajmniej jeszcze 2 księży Minasowiczów parających się piórem, a mianowicie: Józef, senior wikariuszów przy kolegiacie warszawskiej (1766), autor gazetek pisanych, przesyłanych w l. 1765–82 przez J. Heynego z Warszawy do Paryża jako dodatek do raportów Heynego (zachowane w B. Pol. w Paryżu), oraz Izydor, augustianin, tytułujący się teologiem królewskim, autor wierszy politycznych i panegirycznych publikowanych w l. 1768–70.
Estreicher; Nowy Korbut, V, VI/2 (tu bibliogr.); Brown, Bibl. pisarzów; [Piotrowski L.] Korwin L., Ormiańskie rody szlacheckie, Kr. 1934; Kozłowska-Stadnicka J., Katalog rękopisów polskich (poezyj), Kr. 1929; – Aleksandrowska E., (Wstęp i opracowanie do:) „Monitor” 1765–1785. Wybór, Wr. 1976, Bibl. Narod., S. I nr 218; Kaleta R., Miejsce i społeczna funkcja literatów w okresie Oświecenia, w: Problemy literatury polskiej okresu Oświecenia, Wr. 1973 s. 28; Lewański J., Polskie przekłady J. B. Marina, Wr. 1974; Platt J., A. Naruszewicz w kręgu Biblioteki Załuskich, w: Miscellanea z doby Oświecenia, Wr.–W.–Kr.–Gd. 1973, Archiwum Literackie, XVIII; tenże, (Wstęp do:) „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1770–1777. Wybór, Wr. 1968, Bibl. Narod., S. I nr 195; – Album stud. Univ. Crac., V 54; Janocki J. D. A., Excerptum Polonicae litteraturae huius atque superioris aetatis, Vratislaviae 1766 IV 412; tenże, Lexicon derer itzlebenden Gelehrten in Polen, Breslau 1755 I 107, 186; tenże, Musarum Sarmaticarum specimina nova, Vratislaviae 1771 I 74; tenże, Sarmaticae litteraturae nostri temporis fragmenta, Varsaviae–Lipsiae 1773 I 109, 116–17, 123; – AGAD: Arch. Ekonomiczne M. Poniatowskiego, rkp. 43; B. Jag.: rkp. 6899 s. 359–360; B. Narod.: rkp. III 3252–3256, 3258–3263, 3267–3268 (listy do Załuskiego); B. Pozn. Tow. Przyj. Nauk: rkp. 151 (wiersze); B. Uniw. Warsz.: rkp. sygn. 132 59 (list do Stanisława Augusta z r. 1777); Lwow. Państw. Nauk. Bibl.: Zbiory Ossolińskich sygn. 625 (Memorabilia de gente regno regibusque Armeniae…, autograf).
Elżbieta Aleksandrowska