Szaniawski Józef Gabriel (1805–1879), prawnik, archiwista.
Ur. 16 III w Gromadzicach (pow. wieluński) w rodzinie szlacheckiej h. Junosza, był synem Jana Kantego (zm. 1835), adwokata wieluńskiego, i Agnieszki z Psarskich.
S. kształcił się w kolegium pijarów w Wieluniu (1810/11–1814/15), u guwernera w Doruchowie lub Dąbrowie pod Wieluniem (1816–19) oraz katolickim gimnazjum we Wrocławiu (1819–25), gdzie zdał maturę. Po przeniesieniu się do Warszawy kontynuował naukę w gimnazjum księży pijarów na Żoliborzu i powtórnie w r. 1826 złożył tam egzamin dojrzałości. W l. 1826–30 studiował prawo na Wydz. Prawa i Administracji Uniw. Warsz. Po studiach osiadł S. w majątku Ochle (pow. łaski), pomagając rodzicom w jego prowadzeniu. Od ok. r. 1833 aplikował i pracował w Warszawie w kancelarii Wincentego Topór-Matuszewskiego, adwokata przy Sądzie Najwyższej Instancji Król. Pol. Po śmierci ojca wrócił w r. 1835 do Ochli, którymi zarządzał do r. 1839; amatorsko prowadził badania archeologiczne w okolicy majątku. Od końca l. trzydziestych i na początku l. czterdziestych korespondował z archiwistą sieradzkim Antonim Pstrokońskim w sprawie materiałów źródłowych, dotyczących przeszłości pow. sieradzkiego, poszukiwań genealogicznych oraz zakupu i wymiany publikacji naukowych. Od 17 X 1840 pracował w Warszawie jako archiwista-dietariusz w Arch. Głównym Król. Pol., kierowanym przez Feliksa Jana Bentkowskiego. W r. 1842, w porozumieniu z rodzeństwem, sprzedał majątek w Ochlach i po śmierci Pstrokońskiego objął wiosną 1843 funkcję archiwariusza i kierownika Arch. Akt Dawnych w Sieradzu przy Tryb. Cywilnym w Kaliszu; w r. 1848 zasób Archiwum przeniósł do sieradzkiego klasztoru Dominikanów. W sierpniu 1851 został w kaliskim Arch. Akt Dawnych Łacińsko-Polskich przy Tryb. Cywilnym w Kaliszu archiwariuszem i przełożonym zbioru akt staropolskich sieradzkich i szadkowskich, do którego przyłączono księgi grodzkie i ziemskie wieluńskie oraz ostrzeszowskie (sprowadzone do Kalisza już w r. 1828). Dn. 7 X 1853 objął kierownictwo całego kaliskiego archiwum (zatwierdzony na tym stanowisku został dopiero w r. 1860). W r. 1856 przejął archiwum dokumentowe m. Kalisza (przywileje pergaminowe z l. 1268–1774 i akta z l. 1537–1794) i zabezpieczył je przed zniszczeniem oraz rozproszeniem. W archiwach w Sieradzu i Kaliszu prowadził kwerendy genealogiczne dla osób zainteresowanych udowadnianiem szlachectwa w urzędzie Heraldii Król. Pol. Pod wpływem S-ego kształtowali swoje zainteresowania i wiedzę pracujący tam w l. pięćdziesiątych jako adiunkci Stefan Giller i Adam Chodyński. S. był członkiem Rady Opiekuńczej Zakładów Dobroczynnych Powiatu Kaliskiego (do r. 1865).
W r. 1854 opublikował S. Spis chronologiczny przywilejów w archiwum akt dawnych w Sieradzu w roku 1850 się znajdujących („Biblioteka starożytna pisarzy polskich” T. 2 nr 25, osobno odb. W. 1854) wraz z komentarzem i regestami 59 dyplomatów od XIV do XVIII w. W l. 1857–8 pracował (doprowadzając do litery E) nad Słownikiem encyklopedycznym łacińsko-polskim z wyjaśnieniem wyrazów archeologicznych, mitologicznych, prawniczych, geograficznych, historycznych itd., itd. do zrozumienia autorów starożytnych, średniowiecznych i nowszych zastosowany… (rkp. w B. Nauk. PAU i PAN w Kr., sygn. 1371). W rękopisie pozostał także Słowniczek wyrazów dawnych polskich już to w sądownictwie, już to potocznie używanych (1854 I, 1865 II); jego losy nie są znane. Od r. 1860 współpracował z Encyklopedią powszechną Samuela Orgelbranda, do której napisał hasło Kaliskie archiwum akt staropolskich (XIII). Pomagał w kwerendach archiwalnych m.in. Franciszkowi Sobieszczańskiemu przy edycji „Dalszego ciągu Kroniki polskiej zawierającej dzieje od 1587 do 1598 r. ...” (W. 1851) Joachima Bielskiego, Aleksandrowi Przezdzieckiemu przy wydaniu pierwszych tomów „Opera omnia” Jana Długosza (Kr. 1863–7 I–XIV) oraz Ignacemu Zakrzewskiemu przy pierwszym tomie wydawanego w Poznaniu od r. 1877 „Kodeksu dyplomatycznego Wielkopolski”. Udzielał wskazówek Alfonsowi Parczewskiemu przy opracowywaniu „Monografii Szadku” (W. 1870), którą autor zadedykował S-emu. W ramach zainicjowanej przez wicegubernatora kaliskiego Pawła Nikołajewicza Rybnikowa publikacji ze zbiorów kaliskiego archiwum dokumentów miejskich z l. 1268–1748 ogłosił pięćdziesiąt dokumentów z l. 1268–1469 (Dokumenty i akty otnosjasščesja k istorii gorodov kališskoj gubernii, „Kališskija gubernskija vedomosti” R. 3: 1869 nr 30–51, R. 4: 1870 nr 1–2, odb. Kalisz 1871). Na łamach „Kaliszanina” publikował prace archeologiczno-historyczne z dziejów regionu, m.in.: Opis archiwum akt dawnych [w Kaliszu] (R. 1: 1870 nr 18, 21–22, 30, 32, 34, 36–39), Wiadomości o dawnym zamku sieradzkim (R. 2: 1871 nr 1, 5, 7–8), Bitwa ze Szwedami w dniu 19/20 października 1706 r. pod Kaliszem (R. 2: 1871 nr 61–67), O stopach ludzkich na kamieniach wyciśniętych (R. 3: 1873 nr 10, 12–13), O ławkach z godłami w mieście Kleczewie (R. 3: 1873 nr 78), O wykopaliskach we wsi Rożdżałach z r. 1873 (R. 3: 1873 nr 50–51), Archeologia (R. 6: 1875 nr 57, 68–70), O wojewodach sieradzkich (R. 7: 1876 nr 75–87, 89, 91–101) oraz Obraz N. P. Marii w kościele kolegiaty kaliskiej (R. 7: 1876 nr 79–80). Sporządził opis „Liber beneficiorum archidioecesis Gnesnensis” Jana Łaskiego z l. 1511–33, wykorzystany przez Jana Nepomucena Łukowskiego w artykule „Liber beneficiorum Jana Łaskiego” („Roczniki Tow. Przyjaciół Nauk Pozn.” T. 10: 1878). W okresie ponad dwudziestu lat pracy w kaliskim archiwum doprowadził do uporządkowania jego zasobów pod względem chronologicznym i rzeczowym oraz sporządzenia ich skorowidzów alfabetycznych. Dzięki jego staraniom zostały też pofoliowane lub spaginowane oraz oprawione na nowo księgi archiwów grodzkich i ziemskich kilku powiatów woj. kaliskiego i sieradzkiego. Zmarł 24 XI 1879 w Kaliszu, został pochowany na miejscowym cmentarzu. Był odznaczony Orderem św. Stanisława III kl. (1873).
W zawartym 6 X 1841 małżeństwie z Anielą ze Zbijewskich (ur. 1816) miał S. cztery córki, z których Maria była żoną nauczyciela Edwarda Pawłowicza (zob.).
Po śmierci S-ego ukazała się w „Kaliszaninie” kontynuacja jego pracy O dawnym województwie sieradzkim (R. 13: 1882 nr 1–7, 10–24, 26–28, 31–32, 34, 36–39, 41, 44–45, 49–50, 53–56, 59–64). Zgromadzona przez niego kolekcja monet i medali oraz zbiór materiałów, zwany obecnie Spuścizną S-ego (21 tek m.in. wypisów i brulionowych opracowań genealogicznych Pstrokońskiego i S-ego, odnoszących się do ponad 250 rodzin), znajdowały się do r. 1924 w muzeum w Kaliszu, a obecnie w AP w Poznaniu (sygn. 1138). Część księgozbioru S-ego, składającego się głównie z prac historycznych, trafiła do Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu.
Enc. Org., II, IV (spis współpracowników), XXIV; Estreicher, IV; Estreicher w. XIX, II, IV, VII; Finkel, Bibliogr., I; Gerber, Studenci Uniw. Warsz.; PSB (Pawłowicz Edward); Słown. adwokatów, I z. 3; Słownik biograficzny Wielkopolski Południowo-Wschodniej – Ziemi Kaliskiej, Kalisz 2007 III; W. Enc. Ilustr., S. 2, I; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I 241, 371–2, 378, poz. 11292; Wpol. Słown. Biogr.; – Bielecka J., Inwentarze ksiąg archiwów grodzkich i ziemskich Wielkopolski XIV– XVIII wieku, P. 1965 s. 12, 65, 70; Jędras M., Józef Gabriel Szaniawski. Archiwista sieradzki (1843–1851), „Sieradzki Roczn. Muz.” T. 5: 1988 s. 151–3; Kolberg O., Dzieła wszystkie, Kr.–W. 1964 XXIII 31–2, 35–8, 40, 42–3, 52–4, 65–9, 74, 78–9, 82, 91–7, 100, 105–6, 109, 121–2, 173–5, 255–7, 260–8; Parczewski A., Józef Szaniawski, „Roczn. Kaliski” T. 35: 2009 s. 171–86; Pełka B., Działalność Rad Opiekuńczych w Kaliszu 1834–1870, w: Osiemnaście wieków Kalisza, Kalisz–P. 1962 I 348; Pełka P., Działalność Rad Opiekuńczych w Kaliszu w latach 1834–1870, w: Osiemnaście wieków Kalisza, Kalisz–P. 1962 III 348; Polanowski E., Materiały historyczne w „Kaliszaninie”, „Roczn. Kaliski” T. 11: 1978 s. 200, 202–6, 209; tenże, W dawnym Kaliszu. Szkice z życia miasta 1850–1914, P. 1979 s. 177–8, 302–3; tenże, Życie literackie Kalisza 1870–1907, W. 1987; Raciborski J., Monografia Kalisza, Kalisz 1912 cz. 1 s. 179, 194; Senkowski J., Sułkowska I., Archiwum dokumentowe miasta Kalisza, w: Osiemnaście wieków Kalisza, Kalisz–P. 1960 I 295, 299; Staszewski J., Losy ksiąg i dokumentów miejskich kaliskich w XIX wieku, „Archeion” T. 10: 1932 s. 124–6; tenże, Wiadomość o aktach kaliskich, „Ziemia Kaliska” R. 1: 1930 nr 4–5; Wojciechowska Z., Archiwista Józef Gabriel Szaniawski i jego spuścizna aktowa, „Archeion” T. 99: 1998 s. 93–107; – Kod. Wpol., I s. VI; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Kaliszanin” 1879 nr 94, 95, 97, „Tyg. Ilustr.” 1879 nr 94 s. 390, nr 95 s. 393, 397, 404, 1880 nr 234 s. 395; – AP w Kaliszu: Księga urodzeń, małżeństw i zgonów paraf. rzymskokatol. św. Mikołaja w Kaliszu, 1879/18 II nr 232 (akt zgonu S-ego); AP w Ł.: sygn. 4 (szkoła pow. w Wieluniu 1804–70); AP w P.: sygn. 14 s. 251–2, sygn. 15 k. 3v, nr 33 (sygn. 10, 20), nr 1138; Arch. Archidiec. w Częstochowie: Księga chrztów paraf. Wydrzyn; B. Czart.: rkp. 3323 k. 36, 73–5, 78, 81, 83–90, 92–100, 102, 104–7 (koresp. z Pstrokońskim).
Zbigniew Chodyła