Spleszyński Józef Jan (1806–1879), superintendent Kościoła ewangelicko-reformowanego w Król. Pol. Ur. 6 II we wsi Sielec (woj. kieleckie) w rodzinie szlacheckiej, był synem Jana, zarządcy dóbr, i Anny z Klaudyanów, córki pastora ewangelicko-reformowanego.
Po odebraniu nauk początkowych w domu S. został uczniem w szkole wojewódzkiej w Lublinie. Od Konsystorza Ewangelicko-Reformowanego (KER) otrzymał stypendium, a nad jego edukacją czuwali miejscowi pastorzy: Jakub Glass, a następnie Jan Kargeg. Egzamin dojrzałości S. zdał 29 VII 1826. Jako kandydat do stanu duchownego podjął 3 X 1826 studia na Wydz. Nauk i Sztuk Pięknych Uniw. Warsz. nadal korzystając ze stypendium KER. W r. 1827 otrzymał stypendium rządowe i wyjechał na studia teologii ewangelickiej na uniwersytet w Berlinie. Słuchał tam wykładów m.in. G. W. F. Hegla i D. E. Schleiermachera, od którego przejął poglądy akceptujące mistycyzm religijny. Biegle władał językiem niemieckim i łaciną, znał również języki: rosyjski, francuski, grecki i hebrajski. Studia na uniwersytecie w Berlinie ukończył ze stopniem kandydata nauk teologicznych i w maju 1831 powrócił do Warszawy. Dn. 26 III 1832 złożył egzaminy i następnie otrzymał ordynację duchowną.
W r. 1832 objął S. parafię w Grodźcu pod Kaliszem. W kwietniu 1837 przeszedł do parafii w Grójcu. Po śmierci generalnego superintendenta Król. Pol. i pastora warszawskiego Ludwika Teichmanna objął S. administrację ewangelicko-reformowanej parafii warszawskiej, a 24 VI 1839 wybrany został przez Ogólne Zgromadzenie Zboru Warszawskiego na pastora oraz na radcę Konsystorza Generalnego Wyznań Ewangelickich (superintendentura przypadła wówczas ewangelikowi augsburskiemu Juliuszowi Ludwigowi). Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych zatwierdziła wybór w lutym 1840. Kontakty S-ego z Kolegium Kościelnym parafii układały się źle. Zakazano mu dokonywania zmian w parafii, nie dopuszczano do spraw administracyjnych i nie zapraszano na posiedzenia. Od marca 1845 należał do Tow. Dobroczynności. Był też nauczycielem religii ewangelickiej w warszawskich szkołach średnich: II gimnazjum (1839–48), 3. szkole powiatowej filologicznej (1848/9), Inst. Szlacheckim i gimnazjum gubernialnym (1850–62). Wg jednego ze swoich uczniów, Leopolda Juliusza Kronenberga, był S. «głęboko przejęty swoją misją» pedagogiczną, a uczniowie otaczali go «wysoką czcią». Wobec braku katechizmu w języku polskim, w r. 1842 przetłumaczył używany dotąd katechizm niemiecki i wydał go drukiem (Katechizm to jest: wykład nauki chrześcijańskiej w pytaniach i odpowiedziach, W., wraz z Ludwikiem Pietrusińskim). Z inicjatywy S-ego powstała też w Warszawie w r. 1844 ewangelicka szkółka elementarna, którą kierował do r. 1870. Jako jedyny reformowany ewangelik wszedł do komisji wyznań ewangelickich do opracowania ustawy wewnętrznej dla Generalnego Konsystorza.
Gdy na mocy ukazu cara Mikołaja I w miejsce dotychczasowego Generalnego Konsystorza Wyznań Ewangelickich powstały dwa odrębne, S. został najpierw wyznaczony tymczasowym zwierzchnikiem Kościoła ewangelicko-reformowanego w Król. Pol., a 19 VI 1849 mianowany przez Radę Administracyjną Król. Pol. superintendentem tegoż Kościoła. Równocześnie zaczął pełnić funkcję wiceprezesa KER. Do pomocy w obsłudze parafii warszawskiej otrzymał pastorów-adiunktów, którymi byli kolejno: Leonard Orłowski, Aleksander Ceraski i August K. Diehl. Jako superintendent dokonywał wizytacji parafii w całym Król. Pol.; przyczynił się do utworzenia nowych zborów, m.in. parafialnego w Serejach (gub. augustowska) oraz filialnych lub objazdowych w Lublinie, Kurowie, Suwałkach, Starej Iwicznej pod Piasecznem i Żyrardowie (dla osiadłych tam tkaczy czeskich). Był gorącym zwolennikiem misji ewangelickich wśród Żydów. Mylnie podaje się (na podstawie przekazu N. W. Berga), jakoby S. w r. 1850 za udział w spisku politycznym został skazany na sześć lat zesłania w Iszymie (gub. tobolska); w rzeczywistości chodzi tutaj o ks. Józefa Pleszowskiego (Pleszewskiego). S. w sprawach politycznych zachowywał ostrożność i w l. pięćdziesiątych był kilkakrotnie odznaczany przez władze rosyjskie: Orderem św. Anny III kl. (1851), II kl. (1854) i św. Stanisława II kl. z koroną (1859). Działał w Komitecie Synodalnym, pracującym nad nową organizacją kościelną, ale Projekt do organizacji dla Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Królestwie Polskim (W. 1856) jego autorstwa nie został zatwierdzony przez synod.
S. cieszył się opinią znakomitego kaznodziei. W czasie pogrzebu Katarzyny Józefowej Sowińskiej na cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie (11 VI 1860), «przerażony widocznie tą manifestacją» (W. Przyborowski) wygłosił nad trumną mowę «czysto religijną». By nawet aluzyjnie nie potrącić o politykę, nazywał zmarłą – pułkownikową, gdyż awans generalski jej męża dokonał się podczas powstania listopadowego. Mimo to, niektóre gazety relacjonując pogrzeb, przypisały mu organizację manifestacji, a dodatkowo uznały mylnie za katolika. Sprawa nabrała rozgłosu i jeszcze w r. 1867 w piśmie do KER tłumaczył się S. ze swego zachowania podczas pogrzebu. Uczestniczył też w pogrzebie pięciu poległych (2 III 1867), nie zabrał na nim w ogóle głosu. Po wprowadzeniu w życie ustawy o szkolnictwie, na wniosek dyrektora Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Romualda Hubego, został powołany przez Radę Administracyjną na członka honorowego Rady Wychowania (od 5 VIII 1862 aż do jej likwidacji 16 VI 1867). Na prośbę Aleksandra Wielopolskiego, jako przedstawiciel Kościoła ewangelicko-reformowanego uczestniczył w końcu czerwca 1862 w spotkaniu z w. ks. Konstantym. S. nie poparł powstania styczniowego; dn. 30 I 1864 podpisał się pod wiernopoddańczym adresem do cara Aleksandra II proszącym o przebaczenie winy za udział społeczeństwa polskiego w powstaniu. Za ten akt otrzymał, w imieniu cara, podziękowanie od gen. Kaliksta Witkowskiego, prezydenta Warszawy.
W r. 1864 synod powierzył S-emu ułożenie śpiewnika i modlitewnika w języku polskim. Wydał go S. pt. Zbiór pieśni kościelnych i modlitw chrześcijańskich (W. 1866); niektóre z nich sam skomponował i są one do dziś śpiewane w kościołach obu wyznań ewangelickich. T.r., z inicjatywy S-ego rozpoczęto budowę kościoła ewangelicko-reformowanego przy ul. Leszno, (ukończoną w r. 1880). W r. 1874 parafia warszawska urządziła obchody 35-letniej działalności S-ego jako pastora. Wyróżniony był, oprócz wymienionych wcześniej, orderami św. Włodzimierza III kl. (1868) i św. Stanisława I kl. (1875). Zmarł na zawał serca w kościele ewangelicko-reformowanym w Warszawie podczas udzielania ślubu 6 (lub 16) II lub 16 IV 1879. Pochowany został na cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie.
W małżeństwie z Weroniką z Karszo-Siedlewskich (1810–1883), córką kontrolera kasy obwodu piotrkowskiego, miał S. sześcioro dzieci, w tym synów: Józefa (ur. 1836), urzędnika kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, Alfonsa (ur. 1839), pastora ewangelicko-reformowanego, Kazimierza (ur. 1843), urzędnika pocztowego. Wg E. Kneifla, córki S-ego przeszły na katolicyzm; jedna z nich, Anna Aleksandra (zm. 1913), była zamężna za Maurycym Stanisławem Woydem (1820–1896), administratorem dóbr Zabłudów.
Wdowa przekazała parafii warszawskiej liczący ok. 500 tomów księgozbiór S-ego, który stał się zaczątkiem biblioteki synodalnej. Wśród rękopisów S. pozostawił m.in. kazania i mowy w języku polskim, francuskim i niemieckim z l. 1848–78, oraz przetłumaczoną na język polski pieśń M. Lutra „Ein’ feste Burg ist unser Gott”.
Medalion portretowy z brązu, 1881, wykonał Andrzej Pruszyński, na nagrobku S-ego na cmentarzu Powązkowskim w W.; Fot. K. Beyera w B. Jag.: sygn. IF 3656; – Szeruda J., Bibliografia polsko-ewangelicka XIX i XX wieku, „Roczn. Ewang.” 1925 s. 396; – Gerber, Studenci Uniw. Warsz.; Kneifel E., Die Pastoren der Ewangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, Egin 1965 s. 168–9; Szulc E., Duchowni i świeccy działacze Kościoła ewangelicko-reformowanego w Królestwie Polskim wobec powstania 1863 roku, „Jednota” R. 12: 1968 nr 11 s. 21; – Pol. Enc. Szlach., XI z. 1 s. 136; – Szulc, Cmentarz Ewangelicko-Reformowany, (tutaj data ur. S-ego: 1808 oraz fot. nagrobka, nr 39); – Kneifel E., Geschichte der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, [b.m.w.] 1962 s. 158, 163; Manteuffel T., Centralne władze oświatowe na terenie byłego Królestwa Kongresowego (1807–1915), W. 1929; Semadeni W., Z dziejów zboru ewangelicko-reformowanego w Warszawie, W. 1927 s. 18–22, 26; Stegner T., Ewangelicy warszawscy 1815–1918, W. 1993; – Roczniki Instytutów Religijnych i Edukacyjnych, W. 1826/7; Roczniki Urzędowe obejmujące spis naczelnych władz Cesarstwa oraz wszelkich władz i urzędów Królestwa Polskiego, W. 1850–6; – Berg, Zapiski o powstaniu, I 101 (mylnie pod nazwiskiem Pleszewski); Kronenberg L. J., Wspomnienia, W. 1933; [Przyborowski W.] Z.L.S., Historia dwóch lat, 1861–1862, Kr. 1892 I 322; Walka caratu ze szkołą polską w Królestwie Polskim w latach 1831–1870. Materiały źródłowe, Oprac. K. Poznański, W. 1993; Zbiór zeznań; – „Czas” 1879 nr 42 (nekrolog S-ego); „Gaz. Warsz.” 1862 nr 181; „Kłosy” 1879 nr 713, 1880 nr 802 (portret S-ego); „Kur. Warsz.” 1883 nr 116 (nekrolog żony S-ego); „Tyg. Ilustr.” 1880 I; – AGAD: CWW sygn. 1035, 1038, 1041, 1045; B. Uniw. Warsz.: rkp. 788, 824, 832–834, 1143 (papiery S-ego), sygn. 1245–1248.
Adam Massalski