Rosenzweig (zmienione nazwisko Różański) Józef Marian (1889–1967), adwokat, działacz socjalistyczny. Ur. 28 III w Czarnej Wsi (na ówczesnym przedmieściu Krakowa) w rodzinie żydowskiej, był synem Manele (Emanuela) Rosenzweiga, miejscowego restauratora, i Chany (Anny) z domu Seitler.
Od r. 1899 R. uczył się w III Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego w Krakowie, gdzie w r. 1907 zdał maturę. W gimnazjum należał od r. 1904 do Kółka Socjalistycznego im. Ludwika Waryńskiego prowadzonego przez Polską Partię Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska (PPSD) i brał udział w pracy samokształceniowej oraz w przerzutach bibuły rewolucyjnej z Krakowa do zaboru rosyjskiego, zaś stamtąd – ściganych bojowców Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) do Galicji. W l. 1907–11 studiował na Wydz. Prawa i Administracji UJ. Po uzyskaniu absolutorium odbył od 13 XI 1912 do 14 XI 1913 praktykę sądową w Sądzie Krajowym w Krakowie i 15 XI 1913 rozpoczął aplikację adwokacką w kancelarii adwokata i działacza PPSD Zygmunta Marka przy ul. Wiślnej 8. Dn. 6 XI t.r. uzyskał doktorat praw.
W trakcie studiów R. wstąpił w r. 1907 do PPSD; odtąd uczestniczył we wszystkich ważniejszych działaniach politycznych tej partii w Krakowie. W r. 1908 ubezpieczał akcję wrzucenia petardy do budynku Dyrekcji Policji w Krakowie, za co został osadzony na ok. 10 miesięcy w więzieniu św. Michała w Krakowie. W okresie swej działalności politycznej był jeszcze 7 razy aresztowany (ostatni raz w r. 1932). W więzieniach i aresztach przesiedział łącznie 23 miesiące. W r. 1908 R. zajmował się sprawą czytelnictwa robotniczego w Czarnej Wsi. W lipcu 1909 objął sekretariat Komitetu Krakowskiego PPSD, w marcu 1910 został sekretarzem konferencji obwodowej PPSD Galicji Zachodniej. Na przełomie r. 1910/11 R. organizował wiece młodzieży akademickiej przeciwko tendencjom klerykalnym w nauce w związku z tzw. zimmermanniadą. W l. 1912–13 prowadził działalność mającą na celu zdobywanie wpływów przez PPSD na terenie rad gminnych w Krakowskiem. Dn. 17 V 1914 R. został ponownie wybrany do Komitetu Krakowskiego PPSD, zaś 31 V t. r. do Komitetu Obwodowego PPSD Galicji Zachodniej. W czasie pierwszej wojny światowej służył w wojsku austriackim jako oficer, skierowany na front włoski był tam ciężko ranny. W dn. 22 V 1917 został zdemobilizowany. Od maja t. r. kontynuował aplikację adwokacką a po jej ukończeniu został wpisany 14 XI 1919 na listę adwokatów krakowskich.
Dn. 15 I 1918 R. objął po raz kolejny funkcję sekretarza Komitetu Krakowskiego PPSD. Dn. 30 X t. r. wybrano go na przewodniczącego Rady Robotniczej PPSD. Od marca 1919 był członkiem nowo ukonstytuowanego Wydz. Robotniczego PPSD – od kwietnia Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) – w Krakowie, od marca 1920 wchodził w skład tegoż Wydziału już jako zastępca przewodniczącego, a w sierpniu 1920 został wybrany do Komitetu Wykonawczego Komitetu Obwodowego PPS Małopolski Zachodniej. W tym czasie zmobilizowany do WP, wziął udział w wojnie polsko-radzieckiej 1920 r. Służbę wojskową opuścił jako major rezerwy sądownictwa.
W październiku 1921 R. został wybrany na członka Wydz. Rady Robotniczej PPS w Krakowie, w lutym 1923 na sekretarza, a w lutym 1924 i marcu 1925 na zastępcę przewodniczącego tejże Rady. Od marca 1922 był również skarbnikiem Komitetu Obwodowego PPS. W listopadzie 1926 wszedł do Prezydium Rady Wojewódzkiej PPS, a od maja 1927 był skarbnikiem Rady. Funkcję skarbnika powierzono mu jeszcze w wyborach wrześniowych 1928 i grudniowych 1929. Po utworzeniu Okręgowego Komitetu Robotniczego (OKR) PPS Kraków-Miasto R. był wybrany na sekretarza w kwietniu 1927 i we wrześniu 1928, na II zastępcę przewodniczącego w listopadzie 1929, na zastępcę przewodniczącego w grudniu 1930 i 1931 oraz w styczniu 1933. W maju 1933 R., w następstwie konfliktu z Bolesławem Drobnerem, zrezygnował ze sprawowania funkcji. Jednak znowu od stycznia 1934 wchodził w skład Egzekutywy OKR PPS Kraków-Miasto, a w styczniu 1935 ponownie objął funkcję II zastępcy przewodniczącego. Pozostając członkiem władz krakowskiej organizacji PPS reprezentował w niej linię centrową, której zwłaszcza w latach trzydziestych nie akceptowali związkowcy, członkowie jednolitofrontowego nurtu w PPS. R. był wybierany do Rady Naczelnej PPS na XVI Kongresie w Krakowie w kwietniu 1919, na XVIII Kongresie w Łodzi w lipcu 1921, na XX Kongresie w Warszawie w styczniu 1926 i na XXII Kongresie w Krakowie w maju 1931.
Z końcem listopada 1918 R. został dokooptowany z ramienia PPSD do Rady Miejskiej (RM) w Krakowie. Pracował wówczas m. in. w Sekcji Ekonomicznej i Prawniczej. Po rozwiązaniu RM w r. 1924 R. uzyskał mandat jako jeden z pięciu socjalistów w Radzie Przybocznej przy komisarycznym prezydencie Krakowa, lecz zbojkotował nową Radę nie biorąc udziału w jej pracach. Po reaktywowaniu RM 5 XI 1926 R. był aż do 16 I 1931 jej czynnym członkiem. Dn. 10 XII 1933 został wybrany do RM z Socjalistycznej Listy Robotniczej; pracował w Komisji Prawniczej i Finansowej. W wyniku wyborów 18 XII 1938 uzyskał ponownie mandat radnego. Był wybierany w dzielnicach robotniczych Krakowa: Czarna Wieś, Łobzów, Zwierzyniec i Podgórze. W latach trzydziestych pełnił w RM funkcję przewodniczącego Klubu Radnych PPS. Należał też do kierownictwa Związku Krakowskich Konsumów Robotniczych «Proletariat». Z jego ramienia wszedł 31 VIII 1923 w skład Komitetu Obywatelskiego do Walki z Drożyzną w Krakowie. W r. 1924 opublikował broszurę pt. Nowa ustawa o ochronie lokatorów (Kr.). Był współorganizatorem Kongresu Centrolewu 29 VI 1930 w Krakowie. W wyborach jesienią 1930 kandydował z ramienia PPS do Sejmu z listy Centrolewu w okręgu wyborczym Kraków-Miasto, ale nie uzyskał mandatu. W tzw. procesie brzeskim przed Sądem Okręgowym w Warszawie zeznawał 16 XI 1931 jako świadek obrony (Mieczysława Mastka).
R. do 1 IX 1939 wykonywał praktykę adwokacką prowadząc własną kancelarię przy ul. Długiej 15 w Krakowie. Należał wówczas do czołowych adwokatów krakowskich. Bronił bezpłatnie we wszystkich większych procesach politycznych zarówno socjalistów, jak i komunistów, oskarżonych o działalność antypaństwową (m. in. w maju 1922 «o zdradę stanu» przed Sądem Okręgowym w Krakowie, od czerwca do sierpnia 1924 w tzw. procesie listopadowym – w wypadkach tych brał sam udział a od czerwca do lipca 1936 o uczestnictwo w zajściach ulicznych 23 III t. r.). Przez 15 lat R. był bezpłatnym radcą prawnym dziennika socjalistycznego „Naprzód”. Od marca 1934 przez kilka miesięcy spełniał obowiązki referenta prasowego OKR PPS Kraków-Miasto z zadaniem utrzymania samodzielności „Naprzodu”, co ostatecznie nie powiodło się. R. był organizatorem licznych przedsięwzięć propagandowych i kulturalno-oświatowych w Krakowie. Blisko współpracował początkowo z Tow. Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza, a od r. 1923 z Tow. Uniwersytetu Robotniczego.
Po wybuchu drugiej wojny światowej R. wyjechał do Łucka, gdzie przebywał do r. 1941; stamtąd został wywieziony na Syberię do Kasztackiej Tajgi, pracował tam jako robotnik leśny. Od stycznia 1942 do marca 1943 był mężem zaufania Ambasady RP w rejonie Barnauł. Od marca 1943 do grudnia 1944 przebywał w Orle, a następnie w Moskwie. Dn. 27 XII 1944 został instruktorem Wydz. Kulturalno-Oświatowego, a od 15 IV 1945 kierował Biurem Prasowym Zarządu Głównego Związku Patriotów Polskich w ZSRR.
Po 25 VI 1945 opuścił ZSRR. Do Krakowa powrócił 1 VII t. r., a 24 VII t. r. mianowany został wiceprezesem Sądu Apelacyjnego w Krakowie, pełnił obowiązki przewodniczącego Wydziału I Karnego. Używał od tej pory zmienionego nazwiska Różański. W r. 1945 podjął ponownie działalność w PPS. Był m. in. II wiceprzewodniczącym Miejskiego Komitetu PPS, przewodniczącym (od 21 II 1948) Krakowskiego Komitetu PPS, przewodniczącym (od 19 V 1947) Wojewódzkiego Sądu Partyjnego. Dn. 20 XII 1947 został dokooptowany z ramienia PPS do Miejskiej Rady Narodowej (MRN); rezygnację z członkostwa w MRN złożył 4 XI 1948. Był też wiceprzewodniczącym Robotniczego Tow. Przyjaciół Dzieci, przewodniczącym Związku Zawodowego Pracowników Sądowych w Krakowie i członkiem Zarządu Głównego tegoż Związku, wchodził do Zarządu Głównego Zrzeszenia Prawników Demokratów i przewodniczył Kołu Sądowników PPS w Krakowie. Dn. 8 X 1948 R. został wykluczony z PPS «za odchylenie prawicowe». Dn. 28 X t. r. został zwolniony w trybie natychmiastowym z czynności służbowych, a od 31 I 1949 w ogóle ze służby w sądownictwie. Wpisany ponownie 8 II 1949 na listę adwokatów krakowskich, R. powrócił do pracy w adwokaturze. Przez pewien czas prowadził własną kancelarię, od 14 II 1952 należał do Zespołu Adwokackiego Nr 3, a od 1 I 1956 do Zespołu Nr 10 w Krakowie. Dn. 1 IX 1957 podjął znowu praktykę w swej kancelarii. Na rentę przeszedł 1 VII 1966. W okresie powojennym uchodził za jedną z najbarwniejszych postaci palestry krakowskiej. Zmarł 3 I 1967 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim. Był odznaczony Medalem Zwycięstwa i Wolności, Srebrnym i Złotym Krzyżem Zasługi.
W małżeństwie z Antoniną z Baderów (1889–1975) miał R. córkę Fryderykę, zamężną za Samuelem Zbarem, lekarkę, zamieszkałą w ZSRR, i syna Mieczysława, studenta, zamordowanego przez Niemców na Wołyniu w r. 1943. Z Kazimierą Piwońską-Różańską miał córkę Krystynę Marię (ur. 1953), absolwentkę Wydz. Filologii Polskiej UJ, pracownika upowszechniania kultury, zamieszkałą w Nowym Sączu.
Buszko J., Dzieje ruchu robotniczego w Galicji Zachodniej (1848–1918), Kr. 1986; tenże, Ruch socjalistyczny w Krakowie 1890–1914 na tle ruchu robotniczego w Zachodniej Galicji, Kr. 1961; Ćwik K., Problemy współdziałania PPR i PPS w województwie krakowskim 1945–1948, Kr. 1974; Głowacki B., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej 1929–1935, W. 1979 (błędne imię i błędna pisownia nazwiska); Kaczanowska J., Skład władz naczelnych PPS 1919–1939, „Z Pola Walki” 1969 nr 4; Kozik Z., Jednolity front KPP i PPS w Krakowskiem 1933–1937, Kr. 1971; tenże, Partie i stronnictwa polityczne w Krakowskiem 1945–1947, Kr. 1975; Księga Pamiątkowa III Gimnazjum obecnie II Liceum im. króla Jana III Sobieskiego 1883–1983, Kr. 1984 s. 322, 330; Najdus W., Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska 1890–1919, W. 1983; Pasternak D., Piwowarski S., PZPR – Dzień Pierwszy – Geneza, Kr. 1988; Pilch A., Dzieje ruchu robotniczego w Krakowskiem 1918–1939, Kr. 1987 I–II; tenże, Polska Partia Socjalistyczna w Krakowskiem w latach 1919–1939, „Studia Hist.” 1977 z. 3 s. 443–8; Rok 1923 w Krakowie. Rozprawy i studia, Pod red. J. Buszki, Kr. 1978; Wiech K., PPS w pierwszych latach parlamentaryzmu 1921–1923, W. 1987; – Drobner B., Bezustanna walka, W. 1962–7 I–III; tenże, Moje cztery procesy, W. 1962 s. 11, 71, 75; Dziennik Rozporządzeń dla stoł. król. miasta Krakowa 1918–33; „Gazeta Urzędowa Zarządu Miejskiego w Stoł. Król. Mieście Krakowie” 1935–6; Księga Adresowa Krakowa, Kr. 1926, 1932, 1933–4; Sprawa brzeska. Dokumenty i materiały, Oprac. M. Leczyk, W. 1987 (jako Rozenzweig); – „Dzien. Pol.” 1967 nr 4; „Głos Niezależnego Socjalisty” 1922 nr 52; „Naprzód” 1909 nr 200, 1911 nr 80, 1913 nr 32, 173, 1914 nr 123, 126, 1918 nr 265, 1921 nr 202, 240, 1922 nr 76, 1923 nr 37, 1933 nr 54, 1946 nr 28, 101, 106, 1948 nr 54, 285; „Prawo Ludu” 1908 nr 26, 1909 nr 29, 1910 nr 12, 1911 nr 30, 1912 nr 13, 20, 51; „Robotnik” 1921 nr 291; – AAN: Zespół akt ZPP w ZSRR, t. 189, 190, 198; – Arch. Okręgowej Rady Adwokackiej w Kr.: Akta osobowe R-a nr 346 (fot.); Arch. Państw. w Kr.: Księgi protokołów MRN w Krakowie, KR. 4, 6; Arch. UJ: Katalog Wydziału Prawa II nr 254, 489; Muz. Hist. Pol. Ruchu Rewol. w W.: Kartoteka Słown. Biogr. Działaczy Pol. Ruchu Robotn.; USC Kraków-Śródmieście: Księga Urodzin Wyznania Mojżeszowego w Krakowie 1889, 1901, Księga Zgonów w Krakowie 1967, 1975; – Żuławski Z., Pamiętniki (mszp. b. r. s. 88, w zbiorach S. Piwowarskiego); – Informacje Władysława Figi, Kazimierza Ostrowskiego i Danuty Pasternak z Kr.
Stanisław Piwowarski